جادوو لە ڕوانگەی دەروونزانییەوە: خورافات و وەهم.. ابراهیم موحەمەد (ئەبڕاهام لێڤای)

بەشی ١: میکانیزمەکانی بیرکردنەوەی خورافی

لە کتێبەکەیدا “باوەڕکردن بە شتی سەیر: میکانیزمە دەروونییەکانی بیرکردنەوەی خورافی” باس لەوە دەکات کە باوەڕ بە جادوو بەشێکە لە بیرکردنەوەی خورافی. ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە لە ئەنجامی چەند هەڵەیەکی لۆژیکی و بیرکردنەوەی هەڵە لە پەیوەندییەکاندا سەرهەڵدەدات:

بەشی ١:Vyse (2014)

١. هەڵەی پەیوەندیدان: مرۆڤ مەیلی ئەوەی هەیە پەیوەندی لە نێوان دوو ڕووداوی بێپەیوەند دروست بکات. بۆ نموونە، کەسێک دەڵێت “هەر کاتێک ئەم بەردە لەگەڵ خۆم هەڵبگرم، بەختم باش دەبێت”.

٢. بیرکردنەوەی دووانەیی: بیرکردنەوەیەکە کە جیهان بە دوو بەشی ڕەها دابەش دەکات، وەک باش و خراپ. ئەمە وا دەکات خەڵک باوەڕ بە بوونی هێزە باش و خراپەکان بهێنن.

٣. هەڵەی پشتڕاستکردنەوە: مەیلی گەڕان بەدوای زانیاری کە تەنها بۆچوونەکانی خۆمان پشتڕاست دەکاتەوە. بۆ نموونە، کەسێک کە باوەڕی بە جادوو هەیە تەنها ئەو ڕووداوانە دەبینێت کە پشتگیری لە باوەڕەکەی دەکەن.

بەشی ٢: کاریگەری پلاسیبۆ

Moerman (2002)
لە کتێبەکەیدا “واتای پزیشکی: کاریگەری پلاسیبۆ و چارەسەری کولتووری” ئاماژە بەوە دەکات کە زۆربەی کاریگەرییە سەرنجڕاکێشەکانی جادوو دەکرێت بە کاریگەری پلاسیبۆ ڕوون بکرێنەوە:

١. چاوەڕوانی: کاتێک کەسێک باوەڕی بە کاریگەری جادوویەک هەیە، ئەم چاوەڕوانییە دەتوانێت کاریگەری لەسەر دەروون و جەستەی هەبێت.

٢. مێشک و جەستە: توێژینەوەکان دەریانخستووە کە باوەڕ و چاوەڕوانی دەتوانن کاریگەرییان لەسەر پڕۆسە فیزیۆلۆژییەکانی جەستە هەبێت.

٣. کۆنتێکستی کۆمەڵایەتی: کاریگەری پلاسیبۆ بەهێزتر دەبێت کاتێک لە کۆنتێکستێکی کۆمەڵایەتی-کولتووریدا ڕوودەدات، کە ئەمەش زۆر جار لە ڕێوڕەسمە جادووییەکاندا هەیە.

بەشی ٣: پێداویستی دەروونی

Irwin (2009)
لە کتێبەکەیدا “دەروونزانی پارانۆرماڵ”
ئاماژە بەوە دەکات کە باوەڕ بە جادوو دەتوانێت وەک میکانیزمێکی بەرگری دەروونی کار بکات:

١. کۆنترۆڵ: باوەڕ بە جادوو دەتوانێت هەستی کۆنترۆڵ بە کەسەکە ببەخشێت لە دۆخە نادڵنیاییەکاندا.

٢. مانادان: جادوو دەتوانێت یارمەتی خەڵک بدات بۆ دۆزینەوەی مانا لە ڕووداوە نەخوازراوەکاندا.

٣. دڵنەوایی: بۆ هەندێک کەس، باوەڕ بە جادوو دەتوانێت سەرچاوەیەک بێت بۆ دڵنەوایی لە دۆخە سەختەکاندا.

بەشی ٤: کاریگەری کولتووری

Subbotsky (2010)
لە کتێبەکەیدا “جادوو و مێشک: میکانیزمەکانی بیرکردنەوەی جادوویی” دەریدەخات کە باوەڕ بە جادوو بە شێوەیەکی بەرچاو لەژێر کاریگەری فاکتەرە کولتوورییەکاندایە:

١. فێربوونی کۆمەڵایەتی: منداڵان زۆر جار باوەڕ بە جادوو لە دایک و باوک و کۆمەڵگاکەیانەوە فێر دەبن.

٢. جیاوازی کولتووری: توێژینەوەکان پیشانیان داوە کە ڕێژەی باوەڕ بە جادوو لە کولتوورە جیاوازەکاندا جیاوازە.

٣. گۆڕانکاری مێژوویی: باوەڕ بە جادوو بە تێپەڕبوونی کات و بە پێشکەوتنی زانست کەمی کردووە.

بە پێی ئەم توێژینەوە و بەڵگانە، دەتوانین بڵێین کە لە ڕوانگەی دەروونزانییەوە، جادوو وەک دیاردەیەکی ڕاستەقینە و زانستی سەلمێنراو نییە. لە جیاتی ئەوە، جادوو دەتوانرێت وەک بەرهەمی کۆمەڵێک پڕۆسەی دەروونی، کۆمەڵایەتی و کولتووری سەیر بکرێت کە لە ئەنجامی هەڵەکانی بیرکردنەوە، پێداویستییە دەروونییەکان و کاریگەرییە کولتوورییەکانەوە سەرهەڵدەدات.

هەرچەندە باوەڕ بە جادوو دەتوانێت کاریگەری دەروونی و کۆمەڵایەتی هەبێت، بەڵام ئەمە بە مانای بوونی هێزێکی جادوویی ڕاستەقینە نایەت. لە ڕاستیدا، زۆربەی کاریگەرییەکانی جادوو دەتوانرێن بە میکانیزمە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان، بە تایبەتی کاریگەری پلاسیبۆ، ڕوون بکرێنەوە.

ابراهیم موحەمەد (ئەبڕاهام لێڤای)

—————————————-

سەرچاوە زانستیەکانی بەکارهاتووی ئەم وتارە:

کتێبی بەشی یەکەم:

Believing in Magic: The Psychology of Superstition
By Stuart A. Vyse

کتێبی دووەم:

Meaning, Medicine and the 'Placebo Effect' (Cambridge Studies in Medical Anthropology, Series Number 9)
by Daniel E. Moerman (Author)

کتێبی سێیەم:
The Psychology of Paranormal Belief: A Researcher's Handbook
Front Cover
Harvey J. Irwin

کتێبی چوارەم:
Curiosity and exploratory behaviour towards possible and impossible events in children and adults
Dr Eugene Subbotsky