بەکورتی21: جیاوازبوون.. جیاوازیی بەرگەگرتنی دەوێت.. ئازاد حەمە
دیرۆکی جیاوازیی Differenceجیاوازە و شتێکی نێگەتیڤیش نییە و توخمەکانی ناوەوەشی پێماندەڵێن، کە جیاواز لێرە نییە، لەولاترە، دوورە هێندەی دووریی رەهەندەکان و لە ناجۆریی و جۆراوجۆرییشەوە سەرچاوەدەگرێت. هەر لەسەرەتاوە خڕۆشانی چەمکی جیاوازیی لە فەلسەفە لێکەوتەی زۆر توندی بە دوای خۆیدا هێنا، بەڵام لێکەوتەکان فەلسەفەیان بەرەوپێشەوەبرد. ئەمەش بەهۆکاری ئەوەی، جیاوازیی توانای بیرکردنەوە داوادەکات. بیرکردنەوەش لە جیاوازDifferent بیرکردنەوەیە لەوەی هاوشێوە یان لێکچوو نییە.
سەرباری ئەوەی گوترا، پێویستە هەموومان ئەوە بزانیین،کە “”فەلسەفە یارمەتیمان دەدات پرسیاری بنەڕەتی دەربارەی خۆمان و جیهان و شوێنی خۆمان لەم جیهانە بکەین، ئەمەش وامان لێدەکات زیاتر ئاگامان لە جیاوازیی و ئاڵۆزییەکان بێت””.
لەوڕوەوە دەپرسین: جیاواز لە کوێوەدێت؟ لێکنەچوو و ناجۆر نییە؟هاوتای جیاوازیی چییە؟ جیاوازیی یان جیاوازبوون لادانە؟ بۆ ترس لە جیاوازیی بوونی هەیە؟ئەو شتەی جیایەیە دوور نییە لە هەمانSame ەوە؟ جیاوازییەکان لەناو بەراووردکاریەکاندا چییان بەسەردێت؟ڕەچەڵەکی هاوشێوەکان و جیاوازەکان دەمنابەنەوە سەر چ سەرچاوەیەک؟ کۆڵینەوە لە جیاوازییەکان بەرەو کوێمان دەبەن؟ جیاوازیی دەتوانێت بمانگەیێنێت بە دیدگا و شێوازی بەرفراوان لە بیرکردنەوە؟ ڕۆڵێکی شاراوە لەناو جیاوازییدا پەنهانە یان لەناو هاوتایەتییدا؟جیاکردنەوەی شتەکان لەیەکتر بەسە بۆ دەرکەوتنی جیاوازییەکان؟
جیاوازیی چییە؟ جیاوازیی گوزارشتە لە ناهاوجۆریی و لێکنەچوویی Resemblance. ئەو شتەی جیایە هەمان نییە. کەواتە، هیچ سەرەداوێک نییە بیسەڵمێنێت کە ،هەمان جیاوازە. هەروەها جیاوازیی بەردەست نییە، وەکیتر لێرە نییە، لەوێیە، لەوێیەکی دیکە و دوور. لەبەرئەوە دۆزینەوەی جیاوازیی گەڕانی دەوێت و تێگەیشتنیشلێێ کاتی دەوێت.
جیاواز جۆراوجۆر و هەمەچەشنە. ئەوەی جیاوازە هەمان نییە، هاوشێوەیی و هاوتایی لەناو جیاوازەکاندا دەگمەنە. جیاواز واتە لەگەڵ شتی تر، کەسی تر سروشت و فۆرم و کوالیتێی جیاوازە.
شێوازی دەستڕاگەیشتن بە جیاوازیی لە خودی جیاوازییەوە دەستپێدەکات. جیاواز بوونی شتێکە. شتێک دەبێت هەبێت تا جیاوازبێت. واتە، جیاوازیی لە هیچەوە لەدایکنابێت. جیاوازیی دەرخەری ئەوەیە، کە لێکچوون، ناهاوشێوەیی ئامانجە. راستە جیاوازییەکان یەخەماندەگرن، بەس بینینیشیان گرنگە. مەترسییەکانی نەبینینی جیاوازیی ئەوەیە، کە هەموو ژیانمان لەناو هاوشێوەیدا دەمێنینەوە. لەبەرئەوە گووشاری جیاوازیی وەک لێکچوون نییە. جیاوازیی داوای ڕاشکاوی دەکات. هەروەها ناساندنی جیاوازیی پێویستی بە کاری قوڵ و چڕوپڕی فەلسەفییە.
بەڵام سەرەنجام، جێی خۆیەتی بڵێین: جیاوازییەکانمان لەگەڵ یەکتر گەنجینەی شاراوەی مرۆڤبوونمانە. کە جیاوازیین، ئەمە تاوان نییە، بەڵکو سەرەتایەکە بۆ تێپەڕاندنی هاوشێوەییمان. بۆیە بیرکردنەوە لە جیاوازکراو Differentiator و جیاکاریی Differentiation بەرەو شوێنێکماندەبات هەمانبوونSameness ئەو بەهایەی نییە، یان هەمان ناتوانێت بۆ هەمیشە چەپۆکوەشێنبێت. ئەکرێ بگوترێت، هەمان خۆیەتی و تایبەتمەندی جیاکاریی تیانییە. هەمان جێی باس نییە تا جیاوازیی باسنەکرێت. بە دەرکەوتنی جیاوازیی قسەکردن لە هەمان فۆرمی دیکە وەردەگرێت.
دۆخی جیاوازیی یان جیاوازبوون دۆخێکی خۆییە و پەیوەندی بە تایبەتمەندییە ناوەکییەکانی چەمکی جیاوازییەوە هەیە. ئەو شتەی کە جیاوازە نەشاز و لادەر نییە، بەڵکو هەڵگری خەسڵەتەکانی، توخمە ناوەوەییەکانی، خۆیەتی. کە شتێک جیاوازبوو تایبەتمەندییەکانیشی جیاوازدەبن. جیاوازیش هاوواتای ناجۆریی و ناهاوشێوەییە.
زۆرجاریش غافڵگیرانە جیاوازییەکان دەکرێنە قوربانی تاک جۆری و هاوتایەتی. من کە لە تۆ ناکەم خراپ نییم. تۆ کە وەک ئێمە نیت بەو مانایەنایەت، کە مرۆڤدۆستتریت و…. هتد. وێڕای ئه‌وه، پەیبردن بە جیاوازیی پەیبردنە بە توخمگەلێکی نوێ، کە خاوەنی پەرچەکرداریی نوێن و دەرفەت بۆ ناهاوتایی دەکەنەوە. زیانمەندی یەکەمیش لە دروستبوونی جیاوازیی هاوشێوەییە، کە لەگەڵ جیاوازییدا کێشەیەکی ناسنامەییان هەیە.
جیاوازی دروستکردن وەک خودی جیاوازیی نییە کە لە خودی خۆیدا ئامادەیە، بۆنموونە جیاوازیی ڕەنگێک لە ڕەنگێکتر، ژمارەیەک لە ژمارەیەکیتر، روخسارێک لە روخسارێکیتر….. و . کاتێک شتەکان یان کەس و کولتوورەکان لێکدیجیادەکرێنەوە واتە ئەمانە هەمان نیین و لەڕووی جۆر، کواڵیتێ و بەهاوە جیاوازن.
لەوسۆنگەیەوە کە جیاوازییمان خستەڕوو جەختدەکەینەوە، کە جیاکردنەوەی شتەکان لە خودی خۆیدا پێویستە و بریتییە لە دەستنیشانکردنی جیاوازیی لەنێوان شتەکاندا، هەوڵدان بۆ جیاکردنەوەیان لەیەکتر. جیاوازی یەکیەتی لە پارتی، ئەمەریکای ئەمرۆ لە ئەمەریکای سەدەی پێشو و…هتد. ئەم پرۆسەیە جیاکردنەوەکان بەرەو ئەوەشدەبات چی لە چی ناچێت و بۆ لێیناچێت؟ بینینی خاڵی جیاکارەی نێوان شتەکان وامانلێدەکات بە جیاوازیی و ناهاوتایی شتەکان ئاشنابیین.
بەڵام بەدیوەکەیتری، زۆرجار دەپرسیین جیاوازییەکە لە چییدایە؟ لە کوێدایە؟ یان بۆ ئەم جیاوازییە هەیە؟ ئەم جۆرە پرسیارانە ئەندێشەمان بەرەو جیاوازییناسی دەبات و وامانیلێدەکەن شتەکان وەک یەک نەبینین و دانبەبوونی جیاوازییدا بنێین.
دوا بینینمان بۆ چەمکی جیاوازیی ئەوەیە، کە جیاوازەکان وەک یەک نیین و لەیەکدی جیادەکرێنەوە، بۆیە بەرگەگرتنی جیاوازەکان ئاسان نییە. “”لە فەلسەفەدا جیاوازیی وەک بنەمایەکی بنەڕەتی و ئامرازێک بۆ تێگەیشتن لە جیهان و بوونی خۆمان مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت””. بۆیە لەپشت جیاوازییەوە هەمیشە دیدێکی فەلسەفیی خۆی مەڵاسداوە و دیرۆکی جیاوازییش هەردەم جیاواز و نادووبارەیە. جێی نیگه‌رانی و مه‌ترسییه جیاوازییەکان وەلاوەنرێن و لەناو دڵی هەمان دا نیشتەجێبکرێن. پەرچەکرداری سەبارەت بە جیاوازیی هەمیشە هەبووە، لێ ئەمە دەرفەتیان لەبەردەم سەرهەڵدانی نالێکچوویی کەمنەکردووەتەوە. لەبەرئەوەی جیاوازیی جیاوازیی دێنێت، هەبوونەکەشی دەرگای دیکە لە فەلسەفاندن دەکاتەوە.
ئازاد حەمە
پرۆفیسۆر لە فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی
Azad Hama
دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.
