یاسا و دیسپلین.. نووسینی ئاراس سەعید
یاسا لە کورترین پێناسەیدا:”ئامڕازێکە بۆ ڕێخستنی ژیانی تاکەکان و کۆمەڵگا.”
بەڵام یاسا حەقیقەت و ئیرادەی دەسەڵاتە، کە مانەوەی دەهێڵیتەوەو کۆمەڵگایەکی ڕامکراو و گوێڕایەڵ بۆخۆی بەرهەم دەهێنێت.
یاسا ئامڕازێکە بۆ پاراستنی بەرەژەوەندی تاکەکان، بەڵام بەرژەوەندی تاکەکان لەناو ویست وبەرژەوەندی دەسەڵاتدا.
وەکو هانا ئارێنت دەڵێت: “یاسا دەکرێت ژیانی تاکەکان بپارێزێت، بەڵام دەکرێت ئەمە پێچەوانەش بێتەوە.” واتا: یاسا میکانیزمێکە کاتێک بەرژەوەندیەکانی هاوڵاتیان پێچەوانەی دەسەڵات بوو، دەتوانێت مافی ژیان لە هاوڵاتیان بسەنێتەوە، ئەویش لەڕێگەی سزای مەرگ و لەسێدارە دانەوە.
یاسا ئیرادە و حەقیقەتی دەسەڵاتە، ئامڕازێکە بۆ مانەوەی دەسەڵات و دیسپلینکردنی کۆمەڵگا، بۆ چەپاندن و لە ناوبردنی بزواتی یاخی و لادەر لە نەریتی دەسەڵات.
“دیسپلینکردنی – یاسایی” لە دوای سەدەی حەڤدەهەمەدا لە کۆمەڵگایی سەرمایەداری و پیشەسازیدا بە پێشکەوتنی ئامڕازەکانی مومارەسەکردن و هێز گەشەی سەند.
وەکو “ماکاڤیلی” لەکتێبی “میر”دا، یاسا بە ئەخلاقەوە گریدەدات و دەڵێت: هەرکۆمەڵگایە بەها ئاکارییەکان هەرەسی هێنا پێویستی بە یاسادانەرێکە بۆ ڕێخستنەوەی کۆمەڵگا.
تۆماس هۆبزیش تێڕوانینی خۆی بۆ یاسا، لەکتێبی لیڤیسان بەمجۆرە دەخاتە ڕوو و پێی وایە، دەبێت هەمووکۆمەڵگا ملکەچی خۆیان بۆ یاسا و میر ڕابگەینن.
لەگەڵ دەرکەوتنی سیستەمی سەرمایەداری یاسا و تەکنیکەکانی گەشەی زیاتری بەخۆیەوە بینی و بیرمەندە “لیبڕاڵەکان” نەک دژایەتی خۆیان بەرانبەر یاسا دەرنەبڕی، بەڵکو بەپوێستیان دەزانی، چونکە لەدیدی ئەوانەوە (یاسا ئامڕازێکە بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەئابورییەکانی تاک.) بەڵام یاسا دامودەزگایەکە لەڕێگەی هێزەوە ئاسایشی دەسەڵات دەپارێزێت و ئازادییەکانی تاک پێشیل دەکات، چونکە هەمیشە ئاسایش و ئازادی بێچەوانەی یەکترن.
سیستەمی سەرمایەداری بەشێوازێکی سیستماتیکراو لە بەرژەوەندیەکانی خۆیدا یاسای داڕشت، ئەویش بۆ بەدەستهێنانی دوو ئەنجام. یەکەم: دیسپلینکردنی مرۆڤ وەکو کاهێنکی بەرهەمهێن لە بەشداریکردنی لەبەرهەمهێناندا، دووەم: پاراستنی بەرژەوەندیەکانی و ڕەگ داکوتانی دەسەڵات لە هەناوی کۆمەڵگادا، وەکو فۆکۆ دەربارەی دیسپلینی یاسایی دەڵێت: “جۆرێك سەردەمی مۆدێرندا ڕەوایەتی یاسا ئەوەندە دەكرێت بەجێی باوەڕی تاكەكان تەنانەت نەیارانی ڕژێمو سیستەمەكەش بەجۆرێك دەربارەی یاسا دەدوێن كە دەسەڵاتداران قسەی لە بارەوە دەكەن.”
یاسا لەبنەڕەتدا ماسكی دەسەڵاتە، ئامرازی داڕشتنی فۆرمەكانیەتی، داپۆشینی شكڵە ڕاستینەو ناوەڕۆكیەكانی دەسەڵاتە “كە دیوی سەركوتیەتی” لەبەر چاوی كۆمەڵگە، یاسا كۆی دیوە ناشرینەكانی دەسەڵات دادەپۆشێتو ڕوویەكی جوانی درۆینەی بۆ دروست دەكاتو سزاكانی بە ئامرازی بەرقەرار كردنی عەدالەت دەناسێنێت و ڕەوایەتیان پێدەدات، یاسا دواجار جگە لە فرمانی سەروەرو دەسەڵاتدار شتێكی تر نییە، وە هەموو لایەكیش ناچار بە ملكەچیو گوێڕایەڵی دەكات، واتە وەك ئەوەی فۆكۆ لە (مێژووی جنسیەت)دا دەڵێ: دەسەڵات یاساكانی بە پێی ویستەكانی خۆی دادەڕێژێت، پاشان گوتاری حەقیقەتی بابەتەكان بەرتەسكو سنوردار دەكات، دواتر سزا بۆ سەرپێچیەكان دادەنێت، دەسەاڵت لە هەموكاتو جێگەكان یەكسانە، بەپێی هەندێ میكانیزمی لە ڕادەبەدەر دووبارەبۆوەی یاسا، حەرام كردن و سانسۆر كار دەكات ، هەروەها فۆكۆ ڕای وایە”ڕواڵەتی هەمەكی دەسەڵات لە شێوەی یاسادا پیشان دەدرێتو ئاسەوارەكانی بە ملكەچی دەناسرێت”، واتە كاتێ دەسەڵات قسە دەكات ئەوا ئەو قسەیە ڕێسایە،و فۆرمی دەسەڵات لە ڕۆڵی یاسادانەردا دەردەكەوێت، كە ئەندازیاری فۆرمسازی دەسەڵاتەو یاساكان لە چوارچێوەی بەرژەوەندیەكانی حكومەتو فرمانڕەوادا دادەڕێژرێت و دەبێت تاكەكان حورمەتی بگرن، نەك لەبەر ئەوەی ئەم یاسایانە تاكەكان دەپارێزن، بەڵكو لە جەوهەردا لەبەر ئەوەی ئەم یاسایانە قسەی دەسەڵاتن، پابەند بوون بەو یاسایانەوە بەدادپەروەری و لادانیش لێیان بەتاوان ئەژمار دەكرێت.
(یۆرگن هابرماس) نەوەی دووەمی قوتابخانەی فرانفۆرت، کە نەیاری دیدی فۆكۆیەو یەكێكە لەسەر سەختترین ڕەخنە گرەكان لە بۆچوونەكانی فۆكۆ، دان بەوەدا دەنێت، كە “میكانیزمە یاساییەكان كە ئازادییەكان لە دەوڵەتی ڕەفاهی مۆدێرندا بۆ هاوڵاتی زامن دەكەن، هەمان ئەو میكانیزمە یاساییانەن كە ئازادی سودمەندە گریمان كراوەكان دەخەنە مەترسیەوە”
بەسوود وەرگرتن لەم سەرچاوانە:
ماوریزیۆ پاسرین: فەلسەفەی هانا ئارێنت
و:ئارام مەحمود: دەزگای ئایدیا 2017
ئاشنابوون بەمێشڵ فۆکۆ
و: جەبار ئەحمەد. دەزگای ئایدیا، 2015
لیڤیاتان: تۆماس هۆبس
بیدایات عیلم الٲجتماع: جورج ترابشی
مدرسە الفرانفورت: علاء طاهر
