ریالـیزمی لە وێـژەی منـداڵانـدا.. رەزا شـوان
وێـژەی منـداڵان، بە پـلەی یەکەم پـشـت بە خەیـاڵ دەبەستـێـت. خەیـاڵ وەک توخـمێکی سەرەکی وێـژە، زیـاتر سـەرنجی منـداڵان رادەکـێـشـێـت و کـاریگەریـیـەکی زیـاتـریـشی لەسەریـان هـەیە. بۆیـە ئاراستەی ریالـیزمی لە وێـژەی منداڵان، لە بەهـا و لە گـرنگی خەیـاڵ کـەم ناکـاتەوە، چونـکە خەیـاڵ مـەرجی داهـێـنانە. پێویـسـتە نووسـەری بابـەتی ریالـیزمی بۆ منـداڵان، هـاوسەنگـیـیەک لەنـێوان ریالـیزم و خەیاڵـدا بەدەستـبهـێـنێـت و بە باشـتریـن شـێوە سـوودیـان لـێـوەربگـرێـت.
وێـژەی ریالیزمی رەوتـێکی وێـژەییە. گوزارشت لە راستییەکان دەکات، وێنای ئەزموون و رووداوەکانی ژیـانی رۆژانـەی مـرۆڤـەکان دەکـات. وەک ئەوەی کە لە ژیـانی راستیـدا هـەن. وێـژەی ریالیزمی بەشێکە لە بـزووتنەوەی هـونەری ریالیزمی، کە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەم لە فەرەنسادا سەری هەڵـدا، دوایـش لە هەموو جیهـاندا بڵاوبـووەوە.
هـۆکـاری سـەرهـەڵـدانی ریـالـیزمی، وەک کـاردانەوەیـەک بەرانـبەر بە رۆمـانـسـیـزم و ئایـدیالـیزم، کە لە سەدەی هـەژدەمـدا دەسـتیان پـێکـرد. بـۆ نمـوونە لە رۆمانـسیـزمـدا، ئەفـسانە و چـیرۆکە ئەفـسانەییـەکان گـرنگ بـوون، لە کاتـێکـدا کە وێـژەی ریالـیزمیدا، جیهـانی راستەقـینە لەپێش هـەموو شـتێکەوەیە، هەوڵـدەدات کە کۆمەڵگا و مـرۆڤەکان وەک خۆیـان، بـە شـێوەیـەکی باوەڕپـێکـراو نـیـشان بـدات. ریـالـیزم شـێوازێـکی نـوێی نــووسـینە. نەوەیـەکی نـوێی نـووسـەرانی ناسانـد، کە کاریـگەریـیان لە وێـژەدا هـەیە. ریالـیزم بـریتییە لە هـەوڵی گـشتی بۆ وێناکـردنی بابەتـەکان، بە شـێوەیەکی راسـتی لە فـۆرمی هـونەریی جیاوازدا. ریـالـیزمی مـۆدێـرن، لـەو خـاڵەوە دەسـت پـێـدەکـات، کـە مـرۆڤ لە رێـگەی هەسـتەکـانـییەوە، راسـتی دەدۆزێـتـەوە.
رەنـگە سەرهـەڵـدانی ریـالـیزم لە وێـژەی منـداڵانـدا، بە پـلەی یەکـەم، وەرچـەرخـان و شـۆڕشێک بـووبێـت، لە دژی لافـاوی چـیرۆکە ئەفـسانەیـیەکان و چـیرۆکەکانی پاشا و شـازادە و جـنۆکە و شـەوە و ئـەژدیهـای حەوت سەر و ئەسپی باڵـدار و جادووگەران.
ریالـیزم بانگەوازێـک بـوو، بۆ گـۆڕینی ئـەم چـیرۆکانە، بە چـیرۆکی خەڵکی ئاسایی و چـیـنە باوەکـانی کۆمـەڵـگا. کە باس لە بابـەتـەکانی وەرگـیراو لە ژیـانی راسـتەقـیـنەی رۆژانـەی منـداڵان و مـێردمنـداڵان و گەورەسـاڵان و لە رووداوەکـانی ئـێـستا دەکـەن.
ریالـیزم لە بیرۆکەیەک یان لە رووداوێکەوە سەرچاوە دەگرێـت، کە نووسەری داهـێنەر ئەزمـوونی کـردووە یان بە چاوی بینیوێتی. هـەوڵـدەدات بە فـۆرمێکی گـێڕانەوەی نوێ پێشکەشی بکات. هەندێک توخمی خەیاڵی تێدایە، بەڵام لە بنەڕەتـدا لەسەر رووداوێکی راسـتەقـینەوە دامـەزراوە.
ئەوەی کە کە زیاتر رەوتی ریالیزمی لە وێـژەی منـداڵان بەهـێزکرد. بـوونی رەخـنە بـوو لە چیرۆک ئەفسانەییەکان و لە ئەفـسانە فـۆلکلۆرییەکان، کە لەسەر بنەمای ئەو باوەڕە بوو، کە بەشێکی زۆری ئەم ژانرە وێـژەییانە، بە ناوەڕۆک و بەها و رووداوەکانیانەوە، رەنـگە کاریگەریی نەرێـنیـیان لەســەر دەروون و کەسـایەتی منـداڵان هـەبـێـت.
لە سەرەتای وێـژەی منـداڵانـدا، چـیرۆکی فـۆلکلۆری و مـیللی و ئەفـسانە و داستانەکان کە پـڕن، لە کاری لە توانابەدەری و سەرکـێشی و جادوویی و نامـۆیی، زاڵـبوون بەسەر وێـژەی منداڵاندا. دوایش حیکایەت و چيرۆکی جەڤەنگی بە زمانی ئاژەڵان و باڵندەکان و رووەکەکان و شتە بێگـیانەکان، کە وەکو چـیرۆکی هـێمایی و ئەنـدێشەیی و خۆشنوودی دەرکەوتـن. وردە وردەش چیرۆکی ریالـیزمی کە بە ئـینگـلیزی (ریالیستس فـیکشون)ە، بۆ منـداڵان دەرکـەوت و بـڵاوبـۆوە. کە بـابـەت و رووداو و کارەکـتەرەکـانی لە راسـتی و لە ژیـانی بـاوی رۆژانـەیـانـدا وەردەگـیرێـن و منـداڵان زیـاتر بـاوەڕیـان پـێـدەکەن.
چـیرۆکی ریالـیزمی منـداڵان (چـیرۆکی رووداوی راستی) ئەو چـیرۆکانەن، کە روودا و بەسەرهـاتەکانی منـداڵان، دەبـن بە ئیـلهـام بۆ چـیروکنووسانی منـداڵان. دەبنە هەوێنی بابەتـەکـانی چـیرۆکەکانیان. بیـرۆکـەکـانی چـیرۆکەکـانیان لـە ژیـان و ژیـنگەی راسـتی منـداڵانەوە وەردەگرن. ئەو بابەتانە لەخـۆدەگرن، کە پەیـوەنـدییان بە ژیانی منـداڵانەوە هـەیە، منـداڵان لە ژیانی رۆژانەیاندا لەگەڵـیانـدا دەژین. چـیرۆکنووسان تەنیا هەنـدێک رووداوی سادەیـان بـۆ زیـاد دەکـەن، لـە فـۆرمێکی وێـژەیی هـونەریـدا دایان دەڕێـژن.
ریـالـیزمی لـێرەدا، ریالـیزمیـیەکی فـۆتـۆگـرافـیـیە. نـەک تەنیا ریـالـیزمی رووداوەکـان. کـە تـێیـدا نووسەر رواڵـەتێک لە رواڵـەتەکـان لە سنووری تـوانا ئاساییەکـانی منـداڵان وێنەدەکات. یا لە ژینگەی منـداڵانەوە رووداوەکان سەرچـاوە دەگرن. دەشێـش هەنـدێ لە چیرۆکە ریالیزمییەکان بۆ منداڵان، زادەی ئەندێشە و بیرۆکەکانی چیرۆکنووسان بن و بە خـەیـاڵ چـیرۆکـە ریالـیزمییەکانیان بۆ منداڵان داڕشتووبـن، بە شـێوەیەکی ئەوتـۆ کە منداڵانی خوێنەر وا هـەست دەکەن کە رووداوەکان و پاڵەوانەکان و کارەکتەرەکانی چـیرۆکـەکان راستـین. ئەمـەش دەکـەوێـتـە سـەر تـوانـا و لـێهـاتـوویی و ئەزمـوون و داهـێنانی چـیرۆکـنووسان. کەواتە ئەوە ناگەیـەنێـت کە ئەنـدێشە و خەیـاڵ لە چـیرۆکە ریالـیزمییەکانـدا شوێنیان نەبێت. بەڵکو خەیـاڵ هـەوێنی هەمـوو بابـەتە وێـژەییەکانە.
بزووتنەوەی ریالیزم لە وێـژەی منداڵاندا، لە ماوەی شەستەکان و حەفـتاکانی سەدەی رابردوودا، گۆڕانکاریخواز بوو، بۆ رووبەڕووبـوونەوە نەریتە باوەکان. نووسەرانی ریـالـیزمی بابـەتـەکـانی منـداڵان، زەمـینەیـان بـۆ سـەردەمـێکی نـوێی وێـژەی منـداڵان خـۆش کـرد. کە رەنگـدانەوەی ئـاڵـۆزیـیـەکانی جیهـان بـوون.
جگە لـەوەش ناوەڕۆکی پەرتـووکی منـداڵان، سەبـارەت بە رەگـەز و فـرە چەشـنەیی و کـۆمـەڵایەتی، گـۆڕانکاری بەسـەردا هـاتـووە.
ریالـیزم بـووەتە جێگەی خواسـت و پێـویـست بۆ منـداڵان. بۆ ئەوەی بـزانن سەرکەوتن لە ژیـانـدا، پێـویـستی بە کـۆشـش و بە کـۆڵـنەدان و بە مانـدووبـوون هـەیە. لە رێـگای پـەری و فـریشـتە و جـنۆکە و دێـو و جادووگەر و سـیمرخ و هـاوشـێوەکانی، ئەم شـتە ئەفـسانەییـانەدا، نایـەتـەدی.
لەو فـاکـتەرانەی کە رەوتی ریالـیزمی لە وێـژەی منـداڵاندا، بەهـێز و شـیرین کـردووە، بـریـتـیـیە لـە فـراوانبـوونی پـراکـتـیکی دیـمـوکـراسی لـە ژیـانی کـۆمـەڵـگا و گـەلانـدا. گەیـشـتن بە یەکـسانی و بەشـداریی زیـاتر، بـۆ هەمـوو چـین و تـوێـژەکانی کـۆمەڵـگا.
بابـەتە ریالـیزمییەکانی وێـژەی منـداڵان، تەنیا لە بابەتـگەلـێک نیـن، کە پەیـوەنـدیـیان بە ژیـانی راسـتەقـینەی مـرۆڤ و کـارەکـتەرە مـرۆڤـیـیەکـانەوە سـنوورداربـن. بەڵکـو هـەنـدێک جار وا روودەدات، کە نووسـەری وێـژەی ریالـیزمی منـداڵان، پەنا بۆ فـێـڵە وێـژەیـیەکان و بـۆ شـێوازە هـونەرییـە رێککەوتـووەکان بەرێـت. وەک بەکـارهـێنانی: ئـاژەڵ، بـاڵـندە، دار و درەخـت، یا شتی بێ گیان، وەک هـێمایەک بۆ دەربـڕینی مرۆڤ، وەک پرسەکانی ژیانی راستەقـینەیان. خەیاڵ لە بەرهـەمە وێـژەییەکاندا، بۆ دەربڕینی بەها جـوراوجـۆرە مـرۆیی و کـۆمـەڵایـەتییەکان بەکـاردەهـێنرێـت.
چـیرۆکی ریالـیزمی، بـۆ هـەمـوو گـروپە تەمەنییەکانی منـداڵان گونجاوە. بە مەرجێک تـوانـا و ئارەزووەکانیـان لـەم قـۆنـاغـەدا لەبـەرچـاوبگـرن.
پـێـشـتر لە (تەمـوزی/ ٢٠٢٣) دا، بابـەتـێکـم بە نـاونـیـشانی (چـیرۆکی ریـالـیزمی لە وێـژەی منـداڵان) دا، لە سایتـەکـانـدا بڵاوکـردەوە.
نەرویـج: ٢٠٢٥
