(خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ڕۆمانی فیتنه) … سه‌دیق سه‌عیدڕواندزی
توندوتیژی وه‌ك دیارده‌یه‌كی سیاسی و مه‌ترسییه‌كی گه‌وره بۆ سه‌ر وڵات،هه‌میشه به‌شێك بووه له‌شوناسی عێراق به‌تایبه‌تیشی دوای دامه‌زراندنی. ئه‌وتوندوتیژییه كه‌به‌شێك بووه له ماهیه‌تی ڕاسته‌قینه‌ی ده‌سه‌ڵاته یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی عێراق دژ به‌نه‌ته‌وه‌وتاكه‌كان له‌سه‌ر ده‌می فه‌رمانڕه‌وایه‌تی به‌عسدا ده‌گاته ترۆپك. كاتێ ئه‌و وڵاته ده‌بێته زیندانێكی گه‌وره و ڕژێمێكی فاشی بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر فه‌رمانڕه‌وایی وڵات ده‌كات. بۆیه خه‌ونی ڕووخانی به‌عس ئه‌و ئومێده‌ی لای عێراقییه‌كان به‌گشتی دروستكرد، كه ئیدی قۆناغێكی نوێ له ژیانی سیاسی ئه‌و وڵاته ده‌ست پێده‌كات. بۆیه زۆركه‌س ڕووخانی سه‌دامییان وه‌ك ده‌رفه‌تێك ده‌بینی بۆ ئه‌و گۆڕانكارییه. خه‌ونی له ناوچوونی به‌عس كه ساڵانێكی زۆر وه‌ك مۆته‌كه‌ی ترس و تۆقین له ژیانی عێراقییه‌كان بوونی هه‌بوو، خه‌ونی هه‌مووان بوو بێ جیاوازی.له پێشه‌وه‌شیان ئه‌وانه‌ی سته‌م و زیندانیكردن و ئه‌شكه‌نجه‌دانیان به‌دستی ئه‌و ڕژێمه دیتبوو.تاڵاوی زیندانه‌كانی به‌عسیان چه‌شت بوو. وه‌لێ به‌ماوه‌یه‌كی كه‌م دوای ڕووخانی به‌عس، ئه‌و خه‌ونه‌ش له‌نێوده‌چێت و جارێكی تر‌و له‌فۆڕمێكی تر، توندوتیژی و دیمه‌نه‌كانی خوێن و كوشتن، ده‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر شانۆی سیاسی ئه‌و وڵاته. كه‌به‌داخه‌وه تا ئێستاش به‌رده‌وامی هه‌یه.
پێكهاته‌ی عێراق، له ڕووی ئیتنیكی و مه‌زهه‌بییه‌وه، پێكهاته‌یه‌كی ئاڵۆزه، ئه‌و وڵاته وڵاتێكی به زۆر دروستكراوو پێكه‌وه لكێنراوبوو. به‌عس و سه‌دام به زه‌بری چه‌ك و كوشتن ئه‌و هاوسه‌نگییه‌یان ڕاگرتبوو. بۆیه كاتێكیش ئه‌و ڕژێمه نامێنێت، ئیدی ئه‌و به‌یه‌كدادانه ئایینی و مه‌زهه‌بیه‌ش دروست ده‌بێت، كه ساڵانێكی زۆربوو په‌نگی خواردبووه‌وه. لێره‌وه‌ش عێراقی نوێ كه دوای ڕووخانی به‌عس پانزه ساڵ له‌مه‌و به‌ردروست ده‌بێت، به‌بڕوای هه‌زاران كه‌س جیاوازییه‌كی دیكه‌ی له گه‌ڵ عێراقی پێشووتر نییه. دیسانه‌وه خوێن و سته‌مكردن ده‌بنه‌وه به‌شێك له‌ناسنامه‌ی ئه‌و وڵاته كه به‌داخه‌وه هه‌میشه وه‌ك سیمایه‌ك ده‌بینرێت بۆ ناسینه‌وه‌ی شوناسی سیاسییانه‌ی. بێگومان هه‌موومان له ڕێگه‌ی كتێبه نایابه‌كه‌یه‌وه به‌ناوی(دڵڕه‌قی و بێده‌نگی) نووسه‌روبیرمه‌ندی عێراقی(كه‌نعان مه‌كییه)ده‌ناسین. ئه‌و نووسه‌ره‌ی دووركه‌وتنه‌وه و سته‌م و چه‌وسانه‌وه‌ی زۆری دیت له سایه‌ی به‌عس.
دواجاریش ماهیه‌تی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ی له‌و كتێبه‌یدا بۆهه‌مووان ده‌رخست. بۆیه ڕه‌نگه ئه‌و نووسه‌ره ئومێدێكی زۆری به‌و عێراقه تازه‌یه هه‌بێت. وه‌لێ به‌ماوه‌یه‌كی یه‌كجار كه‌م و تاكه ڕۆژێك دوای ڕووخانی به‌عس و كوشتنی (سید مجید)، ئیدی ئه‌و ئومێده‌ی ئه‌ویش هه‌ره‌س دێنێت. ئه‌م بیرمه‌نده، ئه‌مجاره‌یان له ڕێگه‌ی كتێبێكی دیكه‌یه‌وه كه‌خۆی ناوی ناوه ڕۆمانی(فیتنه) شوناسی ئه‌و عێراقه نوێیه ده‌رده‌خات كه‌له‌دوای به‌عس دروست بوو. مه‌كییه له‌و ڕۆمانه‌یدا، ڕه‌خنه له ئه‌قڵیه‌تی سیاسی به‌ڕێوه‌بردنی عێراقی تازه و ئه‌و به‌یه‌كدادانه مه‌زهه‌بییه ده‌گرێت كه‌سه‌دان هه‌زارعێراقی كرده‌قوربانی به‌بێ ئه‌وه‌ی بتوانن لێبوردانه‌به‌یه‌كه‌وه بژین. ڕه‌خنه له‌و ده‌سته‌بژێره سیاسییه ده‌گرێت كه‌ده‌بوو ئه‌زموونێكی سیاسی جیاوازتریان له ئه‌زموونه‌كانی ڕابردوو پێشه‌كش كردبا كه‌به‌داخه‌وه نه‌یانكرد.
ئه‌و ڕۆمانه باسی واقیعی سیاسی عێراق له نێوان ساڵانی 2004-2006 ده‌كات. كه‌تیایدا به‌یه‌كدادانی شیعه‌و سوننه له‌ترۆپك دابوو.ڕۆمانه‌كه له‌چه‌ندین به‌شی جیاواز پێكهاتووه.له‌هه‌ریه‌ك له‌و به‌شانه‌ش باسی كاره‌كته‌رو ڕووداوێك ده‌كرێت. وه‌لێ په‌یامی ڕۆمانه‌كه دواجار له‌وخاڵه‌دا چڕده‌بێته‌وه كه ئه‌ویش ڕه‌خنه‌كردنی ئه‌و ئه‌قڵه شیعه‌گه‌رایه‌یه كه‌دوای ڕووخانی به‌عس ده‌سه‌ڵات ده‌گرێته ده‌ست، به‌ڵام سه‌ركه‌وتوو نابێت له به‌ڕێوه‌بردنی وڵات. ئه‌وناكۆكییه تائیفیه‌ی له‌نێوان پێكهاته جیاوازه‌كانی عێراق هه‌بووه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له سه‌ر سیاسییه‌كانیش دروستكردووه. ئه‌مه‌ش وایكردووه له‌بڕی ئه‌وه‌ی وه‌ك عێراقییه‌ك بیر بكه‌نه‌وه به‌پێچه‌وانه‌وه وه‌ك شیعه‌و سوننه‌یه‌ك بیر ده‌كه‌نه‌وه.هه‌روه‌ك خۆشی له سه‌رده‌می یه‌كێ له‌كاره‌كته‌ره‌كانی ڕۆمانه‌كه‌یه‌وه باسی ده‌كات.
كاتێ ده‌ڵێت:(عێراق ته‌نها ناوه وه‌ك بیرۆكه و نه‌ته‌وه بوونی نییه.سه‌ره‌تا ئێمه شیعه‌ین، ئینجا عێراقی،دواتر عه‌ره‌ب).بێگومان ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه ڕه‌نگه به‌س بێت بۆ ئه‌وه‌ی تێگه‌یشتنی سیاسییانه‌ی تاكی عێراقی بۆ به‌یه‌كه‌وه ژیان دوای ڕووخانی سه‌دام بزانین. كاتێ مه‌زهه‌ب له پێشه‌وه‌ی وڵات و نه‌ته‌وه دێت، ئیدی هه‌موو شتێك ڕه‌وایه له پێناو ئه‌و مه‌زهه‌به‌شدا بكرێت. وه‌ك ئه‌وه‌ی ڕۆماننووس باس له كوشتنی(عومه‌ر)ه‌كان ده‌كات كاتێ سه‌ریان به دڕێلی كاره‌بایی كون ده‌كرێت ته‌نها له سۆنگه‌ی ناوه‌كه‌یان. یاخودئه‌وانه‌ی ناویان(عه‌لی)یه ئیدی باجی ناوه‌كه‌یان ده‌ده‌ن. نووسه‌رله‌وڕۆمانه‌یدا، هه‌مووئه‌ودیمه‌نه تراژیدی و دڵته‌زێنانه باسده‌كات كه‌له‌نێوان ئه‌و ساڵانه‌دا ڕوویاندا كاتێ كوشتن له سه‌ر ناوو ناسنامه ده‌بێته كاری له پێشینه‌ی تاكه‌كان و سیاسییه‌كانیش جگه له ته‌ماشاكارێك ناتوانن به‌ر به‌و خوینه بگرن كه ڕۆژانه له‌جه‌سته‌ی عێراقییه‌كانه‌وه ده‌ڕژێت.
به‌بڕوای نووسه‌ر ده‌سته بژێری سیاسی عێراقی له‌وه بێ تواناتربوون بتوانن عێڕاقێكی تازه بۆ هه‌مووان بونیاد بنێن. كه تیایدا كوردو عه‌ره‌ب و سوننه‌و شیعه و موسڵمان وكریستیانییه‌ك به‌یه‌كه‌وه وه‌ك برابژین. ئه‌و سیاسییانه‌كه به تێگه‌یشتنی ڕۆماننووس ساڵانێكی زۆر له ده‌ره‌وه ژیاون، ئیدی دێنه‌وه سه‌ر زه‌مینه‌یه‌ك به‌بێ ئه‌وه‌ی بتوانن وڵات به‌ڕێوه‌به‌رن. شیعه‌كان كه پێكهاته‌یه‌كی گه‌وره و سه‌ره‌كی عێراقن و دیمۆگرافیایه‌كی زۆری ئه‌و وڵاته پێكده‌هێنن، له‌هه‌مووان زیاتر ئه‌و به‌رپرسیاریه‌تیه‌یان ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆ. چونكه ئه‌وان ده‌سته بژێری به‌ڕێوه‌بردنی وڵات بوون. به‌ڵام به‌داخه‌وه ئه‌وانیش نه‌یانتوانی نه‌خشی ئه‌و عێڕاقه نوێیه به‌برایه‌تی و پێكه‌وه ژیانی مه‌زهه‌بی بكه‌ن. بگره ئه‌وهه‌له‌یان قۆسته‌وه كه ساڵانێكی زۆربه‌ده‌ست سوننه‌كانه‌وه سته‌میان لێكراوه، ئیدی گیانی تۆڵه سه‌ندنه‌وه له‌ناخیان دروست بوو.
ئه‌مه‌وێرای ئه‌وه‌ی له‌نێوخۆشیان كه‌وتنه ململانێ له سه‌رده‌سه‌ڵات و ناسینه‌وه‌یان به‌چه‌ندین شوناسی مه‌زهه‌بی له‌بڕی هاوولاتیبوون وه‌ك:( حه‌كیم و سه‌درو خوئی وچه‌ندان شوناسی تریش). وێرای دروستكردنی چه‌ندین میلیشیای چه‌كداری.كه‌هه‌ریه‌كه‌یان سه‌ربه نێوه‌ندێك و كه‌سایه‌تییه‌ك بوو.به‌مه‌ش وڵات بووه پارچه‌یه‌ك له میلیشیای چه‌كداری، بێ ڕێكخستن و سه‌روه‌ربوونی یاسا و دامه‌زراوه‌یی ده‌وڵه‌ت. كه دۆخه‌كه زۆر له پێشتر خراپتر بوو. به‌بڕوای ڕۆماننووش ماهیه‌تی عێراقی به‌ناو نوێ هه‌ر ته‌نها ڕۆژێك دوای ڕووخانی به‌عس له‌نۆی نیسان ده‌ركه‌وت، كاتێ له ده‌ی نیساندا سید مه‌جید خوئی، كه‌یه‌كێكه له كه‌سایه‌تییه پاك و خۆنه‌ویسته‌كان تیرۆر ده‌كرێت.به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ كه‌س و ده‌زگایه‌ك له‌وخوێنه ڕژاوه بپێچنه‌وه. ئیدی جارێكی تر خوێن ده‌بێته به‌شێك له ژیانی ڕۆژانه‌ی هاووڵاتییان و به‌ته‌قاندنه‌وه‌ی مه‌رقه‌دی دووئیمامه‌كانیش،ده‌بێته فواره.ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای نائومێدبوونه له‌دروستبوونی عێراقی تازه، كه خه‌ونی گه‌وره‌ی(مه‌كییه)و هه‌زارانی وه‌ك ئه‌ویش بوو.
له‌به‌شێكی دیكه‌ی ڕۆمانه‌كه‌یدا ڕۆماننووس ڕه‌خنه له ڕۆژی له سێداره‌دانی دیكتاتۆر ده‌گرێت، به‌وه‌ی كه پاڵنه‌رێكی مه‌زهه‌بی له پشتی ئه‌وه‌بووه ئه‌وڕۆژه بۆله‌سێداره‌دانی دیكتاتۆر دیاریبكرێت. كه ده‌كاته یه‌كه‌م ڕۆژی جه‌ژنی قوربان و پیرۆزی خۆی لای مه‌زهه‌بی سوننه‌كان هه‌یه.له‌دوابه‌شی ڕۆمانه‌كه‌شیدا،نووسه‌ر باس له ساتی دادگاییكردنی دیكتاتۆر‌و پاسه‌وانه‌كانی و چه‌ند دیالۆگێك ده‌كات كه سه‌دام له میانه‌ی لێپرسینه‌وه‌ی له‌به‌رده‌م دادوه‌ردا وك دروشمێك هه‌میشه به‌رزی ده‌كردنه‌وه كه ئه‌ویش شانازیكردن به عروبه‌و خۆناساندن وه‌ك به‌رگریكاری نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب بوو، كه دواجار هه‌موو عێڕاقییه‌كانیش چاره‌نووسی ئه‌وه‌یان بینی كه‌نه‌ك نه‌یتوانی به‌رگری له‌نه‌ته‌وه‌كه‌ی بكات،بگره له خۆشی.
له‌كۆتایی كتێبه‌كه‌شیدا، مه‌كییه له باره‌ی بیرۆكه‌ی ئه‌وكتێبه‌و پاڵنه‌ری نووسینی دواوه كه به‌بڕوای من پێویستی به‌و شرۆڤه‌كردنه نه‌ده‌كرد. ئه‌م كتێبه به‌بڕوای من وه‌ك خوێنه‌رێك پتر كتێبێكی سیاسی و مێژووییه له‌وه‌ی ڕۆمان بێت. ڕاسته نووسه‌ر له كتێبه‌كه‌یدا به‌زمانی ئه‌و كاره‌كته‌رانه ده‌دوێت كه خۆی ناوی ناون.به‌ڵام بیرمان نه‌چێت، كه‌سایه‌تییه‌كان، ڕووداوه‌كان، ململانێ و كێشمه كێشمه سیاسییه‌كان، له زه‌مینه‌ی واقیعدا و له كۆمه‌لگه‌ی عێراقی بوونی هه‌یه. بۆیه ناتوانرێت گوتاری ئه‌و كتێبه له‌و دیمه‌نه سیاسییانه داببڕینین كه‌له‌دوای ڕووخانی به‌عسه‌وه له عێڕاق دروست بوون. ئه‌م كتێبه تیشك ده‌خاته سه‌ر به‌شێك له مێژووی عێراقی تازه‌ی دوای ڕووخانی به‌عس.به‌ڵام مێژووێك چه‌ند شایسته‌ی لێوردبوونه‌وه‌یه، هه‌زار ئه‌وه‌نده‌ش مایه‌ی نائومێدییه. چونكه دواجار ئه‌و ڕاستییه‌مان به‌ڕاشكاوی پێ ده‌ڵێت كه عێراقی نوێ، ئه‌و عێراقه نه‌بوو كه سه‌دان هه‌زار عێراقی و كه‌نعان مه‌كییه‌ش خه‌ونیان پێوه ده‌بینی و ئومێدییان پێبوو.به‌ڵكو زه‌مینه‌ی به‌یه‌كدادانی نێوخۆیی و دیمه‌نه‌كانی ته‌قاندنه‌وه‌و خوێن بوو..
په‌راوێز/ فیتنه/نووسینی(كه‌نعان مه‌كییه)/وه‌رگێڕانی(هه‌ڵكه‌وت عه‌بدوڵا)/بڵاوكراوه‌ی(ناوه‌ندی عه‌بدولره‌حمان زه‌بیحی_ سلێمانی-2017)
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
