زنجیرهیهك گوتار له بارهی ناسنامه (8-8) ناسنامه … عهبدولموتهڵیب عهبدوڵڵا
پاڵهوانی ئازادی/ پاڵهوانی مهعریفی
سهردهمی مۆدێرنه، سهردهمی زانستی كه به كلیلی شۆڕشی پیشهسازی دادهنرێ، سهردهمی زانیارییهكان و كۆمینیكهیشن و سهردهمی پۆست مۆدێرنه، سهردهمی پۆست پیشهسازی و پۆست ئایدیۆلۆجیا، پۆست بونیادگهری و پۆست ههڵوهشانهوهگهری… سهردهمی دژهكان و مهرگی حیكایهته گهورهكان…
له سهردهمی مۆدێرنه و پۆست مۆدێرنهدا، له سهردهمی كۆتایی و بێكۆتاییدا، به گشتی دوو جۆر مرۆڤ و دوو جۆر دنیابینی دهبینین، دنیابینی مهعریفهی حیكایی و دنیابینی مهعریفهی زانستی، مرۆڤی رۆبۆتی ئایدیۆلۆجیا و مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا! رۆبۆتی ئایدیۆلۆجیا دروستكهری بهها كۆمهڵایهتییهكانه، بهڵام مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا كهوتۆته سهر بڕوایهك ئهویش ئهوهیه كه ههموو شتێك بێ هوده و بێ واتا و پوچه، له ههندێ وڵاتانی پێشكهوتوودا ئهو بڕوایه ههنگاو بهرهو یهقینی رهها دهنێت، ئهو یهقینه رووتهش ههر تهنها پهیوهندی به مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیاوه نییه، وهك كامۆ دهڵێ پهیوهندی به جیهانیشهوه ههیه، یان راستر بڵێین پهیوهندی به دنیابینی نههلیزمهوه ههیه! واته پوچی بۆته نێوانكاری مرۆڤ و جیهان! مۆدێرنه و پۆست مۆدێرنه! دنیابینی حیكایی و زانستی! عهقڵ و زانست…
عهقڵا لهگهڵا زانست هاوگونجاو نایهتهوه, عهقڵا له توانایدا نییه، بهشداری له گهشهكردنیدا بكات, بۆیه ئهوانهی كه به زانست سهرسامن، پێویسته له نێوان عهقڵا و زانست، له نێوان دنیابینی حیكایی و زانستی… پارێزگاری له یهكێكیان بكهن, به گشتی رۆبۆتی ئایدیۆلۆجیا به لای عهقڵدا دهشكێتهوه، غهرقی حیكایهتهكان و پیرۆزییهكانه، بهڵام مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا روو له زانسته و ههنگاو بهرهو چهندان مهیلی جیاواز و چهندان فۆڕمی جیاوازی ژیان و كهشفكردن دهنێت، لهوانه مهیلی سهركێشی و یاخیبوونی رێبازه فیكرییهكان له شێوهی دژبوونهوهدا دژی سایكۆلۆژیا، هیومانیزم، ئۆدیب، شیعر، رۆمان…، مهیلی تێپهڕاندن له فۆڕمی مهرگی حیكایهته گهورهكان…
بهشێك له مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا له پێناو ئازادی، خۆی له سێنتهری عهقڵ و ههموو بهها پیرۆزهكان و پاڵهوانێتییهكان دادهماڵێ، پهنا بۆ ئهلكحول و ماددهی هۆشبهر و گهشتكردن و… دهبات، ئهو ههڵاتنه به رێبازی رزگاری (تیمۆتی لیری-Timothy Leary) ناسراوه! بهشێك پهنا دهبهنه بهر سێكس وهك (ولیام رایش) له تێزهكهی خۆیدا ستایشی كردووه، واته تێكهڵكردنی سێكس و سیاسهت، تهماشاكردنی شۆڕش وهك رههابوونی سێكسی، واته وهك چۆن گهیشتن به ئۆرگازم مرۆڤ له زیندانی جهسته ئازاد دهكات، به ههمان شێوهش شۆڕش به حوكمی رهحهتبوونی به كۆمهڵی دهبێته سهرههڵدانی كهسایهتییهكی كۆمهڵایهتی له سهرووی مهبهسته تاكهكهسییهكانهوه، بهو مانایهش رایش ئازادی سێكسی به سهرهتای رووخاندنی جیهانی سهرمایهداری دهزانێت…
مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا دهست بۆ ههموو بۆشاییهكان و ههموو فۆڕمهكانی ژیان و كهشف نهكراوهكان دهبات، خهریكی دهستپهڕی نێرگزیانهیه، گهمه بهو زبڵانه دهكات، كه خستوویهته لاوه، دهست دهداته تاوان بۆ ئهوهی لهو زیندانه رابكات، كه خۆی دروستی كردووه، رزگاری خۆی له تهقاندنهوهی ههوهسهكانیدا دهدۆزێتهوه… به گشتی لای مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا بهرههمی ناسنامه و رهههنده جیاوازهكانی ناسنامه هیچ بهها و بایهخێكی نییه، گهشهسهندن و پێكهوه ژیان و كرانهوه دهبنه كۆمهڵێ چهمكی به سهرچوو، پێیوایه ههموو ناسكردنێكی خود، خود دهخاته چوارچێوهیهكی دیاریكراوهوه و رهتكردنهوهی خود و ونبوونی خود و ئابڵوقهدانی خودی لێدهكهوێتهوه! مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا وهك چۆن ئابڵوقهدان رهتدهكاتهوه، له ههمان كاتدا بۆ بهها پیرۆزهكان ناگهڕێتهوه، مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا ههر تهنها پرۆسیسهی جۆرێك له تێپهڕاندن و ئازادی و دژبوونهوه و پوچگهرایی ناكات، ههر تهنها ستایشی مهرگی حیكایهته گهورهكان و مهرگی بههاكانی ناسنامه ناكات، ههر تهنها كلتور به زبڵ دانانێت، بهڵكو وهك هایدگهر پێیوایه ئهو ستایشی مێژووی شاردنهوهی حهقیقهتی بوونیش دهكات، یان به دهربڕینێكی دیكه فهرامۆشكردنی بوون و بهرجهستهكردنی نههلیزمه.
بێگومان جیاوازییهكی ئاشكرا له نێوان رۆبۆتی ئایدیۆلۆجیا و مرۆڤی پۆست ئایدیۆلۆجیا ههیه، وهك چۆن جیاوازییهكی روون له نێوان مهعریفهی زانستی و مهعریفه حیكایی ههیه، جیاوازییهكی دیار له نێوان (پاڵهوانی ئازادی) وهك دروستكهری بهها كۆمهڵایهتییهكان، له حیكایهتی شۆڕشی فڕهنسی و (پاڵهوانی مهعریفه) وهك رێكخهری مهعریفه له ناوكۆییهك كه خۆی له بههاكانی كۆمهڵگا و دهوڵهت بهرزتر دهزانێت، له شۆڕشی ئهڵمانیدا ههیه! لێرهدا پرسیاركردن له ناسنامه دهكهوێته كوێ؟ به دیوهكهی دیكه ئایا پرسیاركردن له ناسنامه پرسیاركردن نییه له مرۆڤ، له مهعریفه، له دنیابینی؟
قسهكردن له مهعریفهی گێڕانهوه قسهكردنه له ژیان و بیستن و بهكارهێنانی شتهكان و پێوانهی چالاكییهكان و دادپهروهری و خۆشبهختی و دهنگ و رهنگ و … مهعریفهی گێڕانهوه چهمكێكی بهرفرهوانه و مۆڕگێكی نهتهوهیی و لۆكاڵی ههیه! بهڵام مهعریفهی زانستی له سهر سهلماندن راست دهبێتهوه، دیالۆگ له سهر سهلماندن به رهوا دهزانێت، ههرگیز مهعریفهی زانستی ناكهوێته سهلماندنی دژ به یهكهوه، وشهی (گریمانه) له زانستدا كه دهلالهت له هێزی وشهكه دهكات، بهو مانایه دێت، كه زانست دهتوانێ بهپێی ئهو گریمانهیه دهرئهنجامهكان جێگیر بكات، زمانی زانست وهك (ژان فرانسۆ لیوتار) له كتێبی (بار و دۆخی دوای تازهگهری)دا دهڵێت زمانی ئاماژهیه (ئاماژه به شتهكان دهكات) له زمانی ئاڵۆزهوه دووره (كه ئاماژه به رێسا و پێوانه و ههڵسهنگاندن دهكات)… كهواته پاڵهوانی ئازادی به پێچهوانهی پاڵهوانی مهعریفهوه له سهر لۆجیكی گێڕانهوه وهستاوه، لۆجیكی گێڕانهوه لهسهر كۆكردنهوهی دهستهواژهكان و ئاماژهكان و دهستهواژه ئاڵۆزهكان و … كار دهكات، مهعریفهی زانستی پێویستی به ئازادی و بوێری ههیه، پێویستی به پاڵهوانی ئازادی نییه، مهعریفهی زانستی مۆڕگی نهتهوهیی لهخۆدا ههڵنهگرتووه، زانست سهلماندنی دهوێت.
مهعریفهی حیكایی رابردوو له پێناو دووباره شیكردنهوه ناخاته روو، بهڵكو پیرۆزی پێدهبهخشێ و دهیخاته سهرووی زهمهنهوه، بۆ نموونه ئهفسانهكان… پاڵهوانی ئازادی تهنها خۆی به رهوا دهزانێت، ههرگیز نابێته سهرچاوهی رهوایهتی… (لیوتار) ههر لهو كتێبهدا دهڵێ ههر بهو هۆیهوه گێڕانهوهكان لێبوردهیی دهنوێنن و تاكهكان به یهكهوه كۆ دهكهنهوه. بهڵام مهعریفهی زانستی به پێچهوانهوه، چێژ له ئاستێكی دیاریكراوی مهعریفه وهردهگرێت، پاڵهوانی مهعریفی قبوڵكردن و رهتكردنهوه به رهوا دهبینێت، جگه لهوه مهعریفهی زانستی خاوهن مێژووه و دهكهوێته نێو زهمهنهوه، بۆیه تیۆری نوێی زانستی له سهر بهتاڵكردنهوهی كۆن راست دهبێتهوه… پاڵهوانی مهعریفی پێچهوانهی پاڵهوانی ئازادی دهكهوێته دهرهوهی كۆمهڵگا و ناسنامهوه، چونكه ئهفسانه دروست ناكات، بهڵكو له لێكۆڵینهوهی عهقڵی زانستی ئهبستراكتدا دهمێنێتهوه.
له سهر بنهمای ئهو ههموو جیاوازییانهی كه له نێوان لۆجیكی حیكایهت و لۆجیكی زانستدا ههیه، زانست رهخنه له گێڕانهوه دهگرێت و خهسڵهتی رهوایهتی له گێڕانهوهدا به سهرچاوهیهك له سهرچاوهكانی له دایكبوونی ئیمپراتۆرییهت له قهڵهم دهدات. بهڵام لهگهڵ ئهو ههموو رهخنانهشدا كهچی له زهمهنێك له زهمهنهكاندا پشتی زۆری پێدهبهست! لیوتار ئهو پشتپێبهستنه له دوو زهمهنی گێڕانهوهدا ساده دهكاتهوه: زهمهنی حیكایهتی شۆڕشی فڕهنسی كه له بارهی گهلهوه دهدوێ و پاڵهوانی ئازادی بهرجهسته كرد و له پێناو پێشكهوتن و له پێناو هێنانه دی ئامانجهكانی كۆمهڵێك پێوانهی كۆمهڵایهتی و كۆمهڵێ یاسا و رێسای دیاریكراوی له رێگای دهستاودهستكردن و گفتوگۆوه به دهست هێنا، له بهرانبهریشیدا مهعریفهی زانستی دهسته وهستان نهبوو، رهخنهكانی وهلاناو زانستی پێشكهش بهو گهله كرد و گهلیش له پێناو مافهكانی خۆی پشتی به زانست بهست، بۆ ئهوهی له رووی مهعریفهی زانستییهوه مافهكانی خۆی به دهست بهێنێ… زهمهنی حیكایهتی دووهم حیكایهتی ئهڵمانیایه، حیكایهتی پاڵهوانی مهعریفهیه، ئهو پاڵهوانه زانستی له ناوكۆییهكدا رێكخست، زانستی له نموونهیهكی ئاكاریدا رێكخست، نموونهیهك كه دهكهوته سهرووی دهوڵهت و نهتهوهوه! لێرهدا مهعریفهی زانستی وهك مهعریفهی لێوردبوونهوه خۆی دهنوێنێ و دهكهوێته سهرووی گهل و سهرووی زاناكانهوه! لیوتار پێیوایه ئهو شێوهیه له رێكخستی مهعریفهی زانستی مۆرگێكی هیگلیانهی لهخۆدا ههڵگرتووه. بهڵام به گشتی له ههردوو حیكایهتدا زانست پشت به دهوڵهت دهبهستێت، چ دهوڵهتێك كه نوێنهرایهتی گهل دهكات، وهك له حیكایهتی فڕهنسی بهر چاو دهكهوێت، یان ئهو دهوڵهتهی كه نوێنهرایهتی رۆح دهكات وهك له حیكایهتی ئهڵمانیدا دهبینرێت.
زانست لهگهڵ بهرهو پێشچوونه یهك له دوا یهكهكانیدا چهندان رێسای زانستی بهسهر خۆیدا چهسپاند و خۆی لهو زهمهن و فهلسهفانه جیا كردهوه، كه رهوایهتییان پێدهبهخشی، ئینجا دوای دیاریكردنی سنورهكانی و له دوای وهرگرتنی تایبهتمهندێتی و چوونه ناو دامهزراوهكانی زانكۆ و پهیمانگاكانهوه، خۆی له گشتگیریی هیگلی جیا كردهوه، بهڵام وهك پهیوهندی به حیكایهتهكانی رۆشنگهری… دهبینین هیچ پهیوهندییهكی ئاشكرا له نێوان راستی زانستی و توێكاری دروستیدا نییه، بهڵام دهشێ لهسهر حهقیقهتی زانستی چهندان ههڵبژاردهی كۆمهڵایهتی جۆراوجۆر و ههتا ناكۆكیش بونیاد بنرێت، بێ ئهوهی زانست بتوانێ ئهو ناكۆكییانه یهكلا بكاتهوه. بهمجۆره زاناكان بوونه بهندهی تایبهتمهندییهكانی خۆیان و خودی خۆیان بونیاد نا و زانست پهلوپۆی زۆری لێبۆوه و زمانی زانستیان به شێوهیهكی تایبهتی به كار هێنا.
زانست له كۆمهڵگا دابڕاو نییه، بهڵكو پێویستی به رهوایهتی كۆمهڵایهتی ههیه. زانست پێویستی به میدیا ههیه، پێویستی به شانۆی ژیان ههیه، پێویستی به دهنگ و دهنگدانهوه ههیه… بهڵام زانست بهپێی بهرهو پێشچوونهكانی بهره بهره بنهما حیكاییه كۆنهكانی فهرامۆش كرد، ئهو بنهمایانهی له زهمهنێك له زهمهنكاندا رهوایهتیان پێدهبهخشی… دواجار پرسیاری رهوایهتی بووه پرسیارێكی ناوهكی خودی زانست و بووه بهشێكی جیانهكراوهی خودی زانست.
پرسیاری من ئهوهیه ئایا لهگهڵ كاڵبوونهوهی بنهما حیكاییهكان پهیوهندی نێوان مرۆڤ ناسنامه، كلتور و ناسنامه، سیاسهت و ناسنامه… خۆی نوێ دهكاتهوه، یان ئهو پرسیاره جهوههرییه دهكهوێته كوێی پهیوهندییهكانی تهكنۆلۆجیا و زانست، یان كردهیی و ناكردهیی… بێگومان تهكنۆلۆجیا وێڕای بهرهوپێشچوونه زانستییهكان پهیوهندی خۆی لهگهڵ بهرههمه زانستییهكان پتهوتر دهكات، هێزی زانستی وهك بنهمای دهسهڵات و سهرمایه و پێویستییهكانی ئازادی ههنگاو بهرهو داهاتوو دههاوێژێت، سهربهخۆیی زانستی حكایهتی ئازادی سهرهوژێر كرد، ئهگهرچی تا دوێنێ بۆ ئازادی خۆی رهوایهتی لهو حكایهتانهوه وهردهگرت… بهڵام ئهمڕۆ ئازادییهك به ناوی پێویستییهكانی زانستی هاتۆته دنیاوه.
بهمجۆره كهوتنی حیكایهته گهورهكان و هاتنه ناوهوهی زانست و بهرهوپێشچوونی له بواره جیاوازهكاندا و ههژموونی تهكنۆلۆجیا…. ههموو ئهوانه بهشێكی زۆر له پرسیاری ناسنامه كاڵدهكهنهوه، ئێستا پرسیاری رهوایهتی شان به شانی تهكنۆلۆجیا و پێشكهوتنه زانستییهكان ههنگاو دهنێت، ئازادی وهك داواكاری زانست و له پێناو زانست و تهكنۆلۆجیادا خۆی نمایان دهكات، كردنهوهی دهرگاكانی تهكنۆلۆجیا و كۆگای زانیارییهكان بۆ ههمووانه، بێ ئهوهی بیر له ناسنامه بكاتهوه، ئهمرۆ دنیا بهرهو پشتكردن له ناسنامه ههنگاو دهنێ و له پێناو (ئازادی/ زانست/ تهكنۆلۆجیا) تێدهكۆشێ..
ههولێر 15/6/2018
