خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ڕۆمانی وێرانه‌پیاو … سه‌دیق سه‌عیدڕواندزی
مرۆڤی ڕۆژهه‌ڵاتی به‌گشتی، كاتێ ڕوو له‌خۆر ئاواده‌كات و ده‌یه‌وێت وه‌ك په‌ناهه‌نده‌یه‌ك ژیان له‌وێ به‌رێته‌سه‌ر،هه‌رته‌نها به‌رشوێن ودنیایه‌كی دیكه‌ی جیاوازناكه‌وێت كه‌له‌ڕووی ژیاریی و بیناسازی و پێكهاته‌ی شارسازییه‌وه، زۆرله‌وڵاته‌دواكه‌وتووه‌كه‌ی خۆی پێشكه‌وتووتره. به‌ڵكوگرفتی سه‌ره‌كی له‌وه‌دایه‌كه‌به‌ركلتوورو په‌روه‌رده‌یه‌كی دیكه‌ی جیاوازده‌كه‌وێت، كه‌ته‌واوناكۆكه به‌وپه‌روه‌رده‌وشێوه‌ژیانه‌ی ئه‌وله‌سه‌ری ڕاهاتووه. مرۆڤی خۆرهه‌ڵاتی كه‌ڕه‌گی به‌قوڵایی ئه‌و كلتووره‌دا ڕۆچووه، نه‌ك ته‌نها ناتوانێت له‌گه‌ڵ كلتووری ئه‌وشوێنه‌ڕابێت كه‌ئیدی سه‌ر زه‌مینی ژیانی ئه‌وه، به‌پێچه‌وانه‌وه بگره له‌به‌ریه‌ككه‌وتنێكی سایكۆلۆژی گه‌وره‌دایه، كه‌نه‌ده‌توانێ شوناسی ڕۆژهه‌ڵاتییانه‌و ئیسلامییانه له خۆی دابماڵێت، نه‌ده‌شتوانێ ببێته هه‌ڵگری شوناسی عیلمانیانه‌و خۆرئاوایانه.
تاهیربن جه‌للون له‌كتێبی(بابه تیرۆرزم چییه؟) كه گفتۆگۆیه‌كه له‌گه‌ڵ كچه‌كه‌كه‌ی ده‌ڵێت: گرفتی كۆچبه‌ره عه‌ره‌به‌كان له‌وه‌دایه كه‌دێنه فه‌ڕه‌نسا، به‌ئه‌قڵی وڵاتی خۆیان بیر ده‌كه‌نه‌وه. له‌بری ئه‌وه‌ی هه‌وڵبده‌ن كه‌ئیدی خۆیان له‌گه‌ڵ ژیانی ئه‌وێ بگونجینن، به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌وڵده‌ده‌ن فه‌ڕه‌نسا و ڕێسا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئه‌وێ، بێننه سه‌ربیركردنه‌وه‌و تێگه‌یشتنی خۆیان. به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌بیریان دابێت كه ئه‌وان له‌وڵاتێكی دیكه‌ن، كه‌به‌هه‌موو پێوه‌رێك جیاوازه له‌ووڵاته‌ی لێیه‌وه‌هاتوون.كه‌واته یا ده‌بێ ڕازیبن به‌وه‌ی هه‌یه، یا ده‌بێ بچنه‌وه وڵاته‌كه‌ی خۆیان. به‌مه‌ش تووشی نامۆبوونێكی گه‌وره‌ی ڕوحی و كلتووری ده‌بن و گه‌لێك جارئه‌ونامۆبوونه،ده‌بێته پاڵنه‌رێكی ده‌روونی كه‌هانیان ده‌دات به‌رچه‌كرداریان بۆكلتووری ئه‌وێ لادروست بێت.
لێره‌وه‌شه ده‌بینین دوای ساڵانێكی درێژله‌ژیانكردن له‌خۆرئاوادا، هێشتا مرۆڤی خۆرهه‌ڵاتی كه پاشخانێكی ئایینی هه‌یه، ناتوانێت له‌گه‌ڵ شَوه ژیانی ئه‌وێ هه‌ڵبكات. ته‌نانه‌ت هه‌وڵده‌دات منداڵه‌كانیشی ئه‌وانه‌ی له‌وێ له‌دایك ده‌بن و گه‌وره‌ده‌بن، به‌په‌روه‌رده‌ی خۆرهه‌ڵاتییانه‌ی خۆیان گۆش بكات. له‌كاتێكدا له‌وێ له‌دوای هه‌ژده‌ساڵی، هه‌ردوو ڕه‌گه‌زئازادن له‌هه‌ڵبژاردنی ژیانی خۆیان. به‌ڵام پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئاخۆ باوكێكی ئیسلامی و عه‌ره‌ب تاچه‌ند ئه‌وكلتووره وه‌رده‌گرێت، كه‌كچه‌كه‌ی له‌دوای هه‌ژده‌ساڵی هاوماڵێكی هه‌بێت وله‌ده‌ره‌وه‌ی ڕێساو یاساكۆمه‌ڵایه‌تی و ئایینییه‌كان، له‌گه‌ڵی بژیت؟ ڕۆمانی(وێرانه پیاو) هه‌ڵگری ئه‌وكێشه ده‌روونی كلتووریه‌یه كه‌مرۆڤی عه‌ره‌ب له‌خۆرئاوادا ڕووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه.
گه‌رچی ئه‌م ڕۆمانه به‌ته‌كنیكی ئالۆِز نووسراوه‌و له‌سه‌ریه‌ك ڕیتمی گێڕانه‌وه ناڕوات. هاوكات كات و شوێن و ڕووداوه‌كان، له‌ڕێی ته‌كنیكی فلاشباكه‌وه گۆرانیان به‌سه‌ر دادێت و ڕووداوه‌كان جۆرێك له‌هارمۆنی له‌نێوان خۆرئاواو ولاتی سودان وه‌رده‌گرن. ئه‌مه ێرای ئه‌وه‌ی كه‌گێڕه‌ره‌وه له‌هه‌ندێ كاتدا، ده‌نگی ڕۆماننووسه‌و له‌هه‌ندێ كاتیشدا، ده‌روێشی پاڵه‌وان خۆی ده‌بێته‌بگێره‌وه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی بۆمن وه‌ك خوێنه‌رێك گرنگه هه‌ڵه‌وه‌سته‌ی له‌سه‌ربكه‌م، تیمه‌ی ڕۆمانه‌كه‌یه، كه‌به‌شێكی سه‌ره‌كی هه‌ڵگری ئه‌وئاریشه ده‌روونی و خێزانیانه‌یه كه‌مرۆڤی خۆرهه‌ڵاتی له‌ئه‌وروپاڕووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه.ئه‌م ڕۆمانه باسی پیاوێك ده‌كات كه‌له‌باوكێكی سودانی و دایكێكی میسری له‌دایك بووه.
(حوسنی جه‌لاله‌ددین ده‌روێش) كه پاڵه‌وانی ڕۆمانه‌كه‌یه، دوای ئه‌وه‌ی خوێندنی پزیشكی ته‌واو ده‌كات، ئیدی له‌پێناو ژیانێكی باشترهاوشێوه‌ی هه‌موو كۆچبه‌رانی دیكه‌ی دنیا،بیرله‌چوونه هه‌نده‌ران ده‌كاته‌وه. بۆیه به‌ڕێگه‌ی یاساغ وبه‌ڕێنوێنی چه‌ند قاچاغچییه‌ك ده‌چێته توركیاو له‌وێوه‌ش بۆ یۆنانی وێستگه‌ی په‌ڕینه‌وه‌ی په‌نابه‌ران. تادواجار به‌یاوه‌ری ژنێكی دیكه كه‌وه‌ك ئه‌و ده‌یه‌وێت بچێته ئه‌وروپا، به‌بارهه‌ڵگرێكی گواستنه‌وه‌ی(به‌راز)دوای ده‌ڕۆژ ڕێكردن، له یۆنانه‌وه ده‌گاته نه‌مسا. ئیدی له‌وێ ژیانێكی دیكه دوای ئه‌مسه‌رو ئه‌و سه‌ركردنی كه‌مپه‌كان، ده‌ست پێَده‌كات.لێره‌دا ئێمه له‌به‌رده‌م مرۆڤێكداین كه‌یه‌كه‌م ئیسلامه، دووه‌م عه‌ره‌به، سێیه‌میش خه‌ڵكی سودانه.
كه‌واته شوناسی ئه‌ومرۆڤه‌مان بۆده‌ركه‌وت. چونكه هه‌موومان ده‌زانین سودانییه‌كان له‌وكه‌سانه‌ن كه‌پابه‌ندبوونێكی پته‌وی ڕوحیان به‌ئیسلامه‌وه هه‌یه‌وله‌هه‌ندێ كاتدا ئه‌وتێگه‌یشتنه‌یان فۆرمێكی ئه‌وپه‌ڕی توندوتیژوه‌رده‌گرێت. دیاره‌ئه‌مه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی شوناسی ناسیۆنالیزمی ئه‌و وڵاته‌یه كه‌وڵاتێكی خێڵه‌كی و ئایینی وتوندڕۆیه. حوسنی بۆ ئه‌وه‌ی له‌و ناوه‌درێژه رزگاری بێت، ناوێكی نه‌مسایی بۆخۆی هه‌ڵده‌بژێرێ به‌ناوی(هاینرش). واته ده‌روێش له‌یه‌ك كاتدا، پێیه‌كی له‌نێو شوناسه سودانییه‌كه‌یه، پێیه‌كی دیكه‌شی له‌نێو شوناسه نه‌مساییه‌كه یه. له‌نێوان ئه‌ودووشوناسه‌شدا، ده‌هاڕدرێت و ناتوانێت خۆی به‌سه‌ریه‌كێكیاندا ساغ بكاته‌وه. ده‌روێش دوای ئه‌وه‌ی مافی په‌ناهه‌نده‌ی وه‌رده‌گرێت، ده‌بێته گووپێكه‌ری سه‌گه‌گان و پاشانیش (نورا شۆلدز) ده‌ناسێت وده‌بێته هاوسه‌ری. ده‌روێش تائێره‌ئاسایی ژیان ده‌گوزه‌رێنێت.
به‌لام نه‌هامه‌تییه‌كانی ئه‌و، هاوشێوه‌ی به‌شێكی زۆری پیاوی خۆرهه‌ڵاتی، ئه‌و كاته ده‌ست پێده‌كات كه‌له‌سی دیسه‌مبه‌ری ساڵی1995(میمی) كچه‌تاقانه‌كه‌یان له‌دایك ده‌بێت. ئه‌مه سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی مۆته‌كه‌یه‌كی ده‌روونی گه‌وریه بۆ ده‌روێش، كه ده‌كه‌وێته سه‌ردڵی و دواجاریش به‌مه‌رگی خۆی كۆتایی دێت. میمی، به‌منداڵی نازێكی زۆری له‌لایه‌ن باوكییه‌وه پێ ده‌درێت و گه‌وره ده‌كرێت. ده‌روێش كه هێشتاگرێیه‌كی بچووكی ده‌روونی له ژیاندا هه‌یه كه‌ئه‌وعه‌ره‌به‌و په‌روه‌رده‌ی كلتوورێكی تره،مه‌به‌ستیه‌تی میمی به‌و په‌روه‌رده‌یه‌ی ئه‌وده‌یه‌وێت گه‌وره بكات. به‌ڵام ئاخۆ ئه‌مه بۆمنداڵێك كه‌له‌ناوجه‌رگه‌ی ئه‌وروپا له‌دایك بووبێت، ده‌توانێ تاكوێ بڕبكات؟.
میمی دوای ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ده‌گاته هه‌ژده‌ساڵی، كه‌ئه‌و ته‌مه‌نه سه‌ربه‌ستی ئه‌وه به‌كچ و كوڕه‌كان ده‌دات هاوڕێ و هاوماڵێكیان هه‌بێت، ئه‌ویش ده‌بێته هاوڕێی تۆنی.تاكو ڕۆژێك تۆنی دێته ماڵی ده‌روێش. كاتێ ده‌روێشیش پرسیار له‌ژنه‌كه‌ی ده‌كات كه ئه‌وبۆچی هاتووه، ئه‌ویش له‌وه‌ڵامدا ده‌ڵێت: (نازانم ڕه‌نگه بیانه‌وێ ئیشه‌كه بكه‌ن).ده‌روێش كه‌هاوشێوه‌ی هه‌مووپیاوه‌كانی دیكه، ده‌زانێت هاتنی كوڕێكی گه‌نج بۆلای كچه‌كه‌ی بۆچ مه‌به‌ستێكه، ده‌كه‌وێته بارێكی ده‌روونی ئالۆزه‌وه به‌توڕه‌ییه‌وه ده‌ڵێت: (ئیشی چی؟) تۆنی و میمی ده‌چنه ژووره‌كه‌ی میمی،ده‌روێش بیرده‌كاته‌وه، ئه‌گه‌ركچ و كوڕله‌ده‌ره‌وه‌ی ڕێساكانی شه‌رع و ئایین سێكس بكه‌ن، ئیدی ئه‌مه زینایه.
به‌و هۆیه‌شه‌وه دایك و باوكی ده‌چنه جه‌هه‌ننه‌م.بۆیه ده‌ڵێت:_ (ئه‌گه‌ر میمی كوڕ بووایه هێنده‌ی ماندوو نه‌ده‌كردم).تۆنی ده‌چێته ژووره‌وه، دوای ماوه‌یه‌ك میمی كچی به ده‌نگی به‌رزه‌وه بانگی ده‌روێشی باوكی ده‌كات. كاتێ ده‌روێش ده‌چێته ژووره‌وه ده‌بینی كچه‌كه‌ی به حه‌په‌ساویه‌وه وه‌ستاوه‌و ده‌ستی تۆنی گرتووه‌و ده‌ڵێت_ تۆنی بووه موسڵمان. ده‌روێش لێره‌دا، ئاهێكی به‌ردادێته‌وه‌و شادومانه كه‌تۆنی له‌سه‌رده‌ستی كچه‌كه‌ی بۆته موسڵمان. به‌ڵام نه‌ك له‌سۆنگه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌سێكی دیكه بۆئیسلام زیادده‌كات، به‌ڵكو له‌سۆنگه‌ی ئه‌وه‌ی ئیدی تۆنی له‌سه‌رده‌ستووری ئیسلام له‌گه‌ڵا كچه‌كه‌ی جووت ده‌بیت. بۆیه ده‌روێش له تۆنی ده‌پرسێت:_( چی وایلێكردی ببیته موسڵمان؟) ئه‌ویش له‌وه‌ڵامدا ده‌ڵێت: -(كه‌له‌گه‌ڵ كچه‌كه‌ی سه‌یری چه‌ندبه‌رنامه‌و دیمه‌نێكیان كردووه).
لێره‌دا جارێكی دیكه ده‌روێش ده‌كه‌وێته‌وه بارودۆخێكی ده‌روونی دژوارتر. چونكه ئه‌مجاره‌یان گومان ده‌كات له‌وه تۆنی كچه‌كه‌ی هه‌ڵبخه‌ڵه‌تێنی و خۆی ببێته موجاهیدێك و كچه‌كه‌شی له‌گه‌ڵ خۆی ببات بۆ جیهادو ئیدی چه‌ندین كه‌س به‌ناوی(هاوسه‌رگیری نیكاح) له‌گه‌ڵی جووت بن. بۆیه به‌تۆنی ده‌ڵێت:_(كچه‌كه‌م نامووسی منه هه‌ركه‌سێك ده‌ست بۆ كچه‌كه‌م ببات كارێكی پێ ده‌كه‌م بابه‌ده‌واری شڕی نه‌كردبێت). به‌م جۆره گه‌رچی تۆنی له‌ڕوانگه‌ی ده‌روێشه‌وه ده‌بێته موسڵمان، به‌ڵام ده‌روێش له‌نێو ئه‌و هه‌موو گومان و دوودڵیه ده‌مێنێته‌وه‌و له‌ڕووی ده‌روونییه‌وه داده‌ڕمێت و ده‌بێته پیاوێكی وێران. یاساكانی نه‌مساش ڕێگه‌ی ئه‌وه‌ی پێ ناده‌ن، هیچ كاردانه‌وه‌یه‌ك به‌رامبه‌ر ژن و كچه‌كه‌ی بنوێنێت، چونكه سكاڵای پۆلیس و ده‌ستگیركردنی هه‌میشه ئاماده‌ن، هاوكات ناشیه‌وێت كچه‌كه‌ی له‌سه‌رڕێساو كلتووری خۆرئاوایانه بژیت، بۆیه ژیانی لێ تێكده‌چێت، تادواجار له‌گه‌شتێكدا هه‌وڵی ئه‌وه‌ده‌دات تۆنی له‌لوتكه‌ی چیایه‌كه‌وه بخاته خواره‌وه، به‌ڵام تۆنی نامرێت و سه‌ره‌نجام ژیانی ئه‌ویش له‌لایه‌ن خێزانه‌كه‌یه‌وه كۆتایی پێدێت.
ئه‌م ڕۆمانه‌گوزارشت له‌به‌ریه‌ككه‌وتنی مرۆڤێكی عه‌ره‌ب و موسڵمان ده‌كات له‌گه‌ڵ ژینگه‌و په‌روه‌رده‌ی خێزانی و كۆمه‌ڵایه‌تی و كه‌سی خۆرئاوا. مرۆڤێك كه‌خۆیان به‌ئاره‌زووی خۆیان ژیانه‌كه هه‌ڵده‌بژێرن، به‌ڵام له‌بڕی ئه‌وه‌ی تێكه‌ڵ به‌كلتووری ئه‌وێ بن،ده‌یانه‌وێت كلتووری ئه‌وێ بگۆڕنه سه‌رژیانی خۆیان. ئه‌مه‌ش كارێكه له‌مه‌حاڵ مه‌حاڵتر. له‌كۆتاییدا ده‌ست خۆشانه له برای وه‌رگێڕ سه‌باح ئیسماعیل ده‌كه‌م، كه‌جارێكی دیكه له‌ڕێی وه‌رگێڕانه جوانه‌كانییه‌وه به‌ڕۆمانێكی دیكه‌ی ئاشناكردم.هیوای سه‌ركه‌وتن و به‌رده‌وامی بۆ ده‌خوازم.
————————————————–
په‌راوێز:- وێرانه پیاو/ڕۆمان/عه‌بدولعه‌زیز بن به‌ره‌كه/ وه‌رگێڕانی سه‌باح ئیسماعیل/ بڵاوكراوه‌ی ده‌زگای سه‌رده‌م 2018..
ئه‌م بابه‌ته له ڕۆژنامه‌ی هه‌وال ژماره 775ڕۆژی 15-12-2018بڵاوكراوه‌ته‌وه…
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
