كلتووری دیجیتاڵی.. عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
(شەوێکی سپی لە هەولێری پایتەخت)
نەوەی دیجیتاڵی، نەوەی كلتووری دیجیتاڵی، مۆبایلی زیرەک، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان… ئەو نەوەیە لەنێوان ئاژاوەی زانیاری و خێرایی پەیوەندیکردندا؛ لەنێوان چڕكردنەوەی تەکنۆلۆژیا و میدیا و شێوازەکانی بەکاربردندا؛ لەنێوان گێڕانەوە شاراوەكان و وێنەی ڕووتدا… گرنگی بە پرسە جیهانییەکان و دارایی و تەندروستییەكان و گۆشەنیگانیان دەدەن؛ ئەم تۆڕبەندییەی کۆمەڵگای زانیارییەكان، لە تێگەیشتنی نێوان مرۆڤ و دەوروبەر تێدەپەڕێت و وەك پێویستییەکی بەپەلەی گەشەسەندنی كلتووری دیجیتاڵی خۆی واڵا دەكاتەوە! ئەو تەکنۆلۆژییە دیجیتاڵییە، لە نمایشەكانیدا بانگەشەی ئازادی مرۆڤ و ژیانێكی شایستەتر بۆ مرۆڤ دەكات… بە دیوەكەی دیكە لەو تەكنۆلۆژییە دیجیتاڵییەدا مرۆڤ کەوتۆتە ژێر کاریگەریی زێدە- بەكاربردن و زێدە- قازانج… مرۆڤایەتی لەژێر ترس و خەمۆكی و دڵەڕاوکێی هەسارەیی دەتلێتەوە و ناتوانێ لێی دوور بكەوێتەوە، چوونكە مەستی زێدییەكان و ئازادی و نێرگزییەت….بووە.
بوومەلەرزەی تەکنۆلۆژیا و خێرابوونی ئاڵوگۆڕی زانیارییەكان و نەبوونی مەودای ڕامان و بیركردنەوە لە تۆڕە دیجیتاڵییەكان و چاودێریكردنی ژیان و چوونە ژێر باری ڕێكارە تەکنیکی- ئابوورییەکان، كە هەوڵدەدات ژیانی مرۆڤ لە گێڕانەوەكان و ڕامان دابماڵێ و لە وێنەی ڕووتدا چڕی بکاتەوە… هەر تەنها کۆمەڵێک نەخۆشی دەروونی و دەماری و کۆمەڵایەتی نەخستۆتەوە! دەشێ وەك كەڵكەڵەكانی (ئومێد قەرەنی) شاعیر لە شیعری (قەدەغەی هاتوچۆ- لە شەوێکی سپی لە هەولێری پایتەخت) كورتی بكەینەوە و بڵێین (ئارامییان کوشتوە)؛ بەهای شتەکانیان تەنیا لە (سەرمایە)دا کورت كردۆتەوە… بەو مانایەش كلتووری دیجیتاڵی هەر تەنها پۆزەتیفییەت، ڕاگەیاندن و شێوازەکانی بەکاربردن و ژیانێکی خێرای بەسەردا نەسەپاندووین، هەر تەنها مرۆڤی بە كەڵكەڵە و وەهمی ئازادی و ژیانی شایستەتر و وێنەی ڕووت گەمارۆ نەدراوە… ئیتر لە كلتووری دیجیتاڵیدا پاڵەوانی سەرگوزشتەكان ئاوابوون، ناگەڕێنەوە، دەرگای ماڵەكانیان گاڵەداوە… لەنێوان دەرنەكەوتنی گێڕانەوەكان و دەركەوتنی وێنەدا، مرۆڤی مۆدێرن، مرۆڤی تەنیا و نائومێد و ڕاڕا… بە ویستی خۆی بەردەوام گۆشەنیگاكانی بە زێدەییەكان مۆدێرنیزە دەكات.
زەوی گۆیییە یان شێوەی دڵی؟ ئەوە پرسی گۆشەنیكای (قەدەغەی هاتوچۆ)یە؛ قەدەغەی هاتوچۆ لەنێوان شاردنەوەی گێڕانەوەكان و نمایشكردنی وێنەكاندا؛ لەنێوان زێدە- ئازادی داهاتوو و بەندكردنی ڕابردوودا؛ لەنێوان چاوی شەو و چاوی كامیرادا… پێماندەڵێ هەمیشە (گێڕانەوە، چاوی شەو، بەندەواری ڕابردوو) ساڵەکان، بەدبەختیەکان… بۆیەکتر دەژمێرن! بەڵام (نمایشكردن، چاوی كامیرا، ئازادی داهاتوو) تەنها داوا ناكات، کە بەشێوەیەکی (زیاتر) بژین، بەڵكە خودی (نەسرەوتن/ دەركەوتن) لەبەرانبەر (بەدبەختی/ دەرنەكەوتن) بەرز دەكاتەوە… مرۆڤ لەنێوان (دەرنەكەوتن) و (دەركەوتن)دا دووچاری نیشانەکانی ترس و تێکچوونی مەودا و سۆزداری بووە… لە ئەنجامی داهاتووی تەکنۆلۆژی و خێرایی زانیارییەکاندا گۆشەنیگاكانیان تەنها دەلالەت لە دەرنەكەوتنی گێڕانەوەكان ناكەن، بەڵکە دەلالەت لە دەركەوتنی وێنە و زڕەوێنە و شاردنەوەی گێڕانەوەكانیش دەكەن! پۆلیسی زێدەییەكان (زێدە- بەكاربردن، زێدە- قازانج، زێدە- ئازادی، زێدە- زانیاری…) پۆلیسی تەكنۆلۆژیا، لە هەموو شوێنێکدا چاویان جێهێشتووە؛ زێدەییەكان و زڕەوێنەكان… ئاستی پووكانەوە دەمارییەکان و خەمۆكی و نێرگزییەت… بەرز دەكەنەوە، بەڵام كۆنە فرۆشگای گێڕانەوەکان داخراون… بۆ ئەوان قەدەغەی هاتوچۆیە، دەرگای ماڵەکانیان گاڵەداوە، چاویان تەنها لە شەوە (هەواڵی كاتژمێر هەشت) دەبینێ! تەنها لە سووچێكی فەرامۆشكراو هەناسە دەدەن…
تراژیدیای گێڕانەوە، لە کورتی شەودا نییە، لە هەواڵی کاتژمێر هەشتی گێڕانەوەكاندا نییە، لە دەركەوتنی وێنە و وێنە ڕووتەكاندایە، لە نەسرەوتنی مرۆڤدایە، كە لەبەرانبەر دەرنەكەوتن و شاردنەوەی گێڕانەوەكان بە (ئازاد)ی خۆیان نمایان دەكەن! هەرگیز (زێدەیی) ئازادی نییە، هەرگیز وێنە و وێنە ڕووتەكان، جەوهەری گێڕانەوەكان نیین… جەوهەر جەوهەری ونكردووە، زڕەوێنەیە! وەك چۆن گێڕانەوەكان گێڕانەوە نیین، داخراون، زەمەنی گێڕانەوەكان ئاوابوون… كەواتە ئایا خۆشاردنەوەی گێڕانەوەكان هۆی بەدبەختی (دەرنەكەوتن) گێڕانەوەكانە، یان پشتگوێخستنی جەوهەرە؟! هەڵبەتە ئەمڕۆ كەڵكەڵە و حەزی مرۆڤی مۆدێرن بۆ ئەزموونکردنی زیندووێتی ژیان، دەكەوێتە نێوان چاودێری و زێدە- بەكاربردنەوە، ناكەوێتە نێوان دەرنەكەوتن و شاردنەوەوەی جەوهەرەوە… بۆیە بانگەشەی وسبەلێكراوەكانی (قەدەغەی هاتوچۆ)، ئەوەیە كە ژیان دەبێتە پێشبڕکێیەکی خێرایی وێنە و زڕەوێنە- سیمیۆلاكرا…ناگەڕێتەوە! بۆیە (ئومێد قەرەنی) لەنێوان دەركەوتنی وێنەی ڕووت و دەرنەكەوتنی گێڕانەوەكاندا دەڵێ: (کامێرای چاودێریی یان دەمانچە یەکێکیان دەمکوژێ… ڕێیەک هەیە، بەڵام ئازادیی نییە…) ڕێیەك هەیە، بەڵام جەوهەری نییە!
ئەوەی لە گۆشەنیگای (قەدەغەی هاتوچۆ)دا جەختی لێدەکرێتەوە، چەمکی دەرنەكەوتن و زێدە- دەركەوتنە… لەنێوان خۆشاردنەوە و زێدە- نمایشدا، مرۆڤ بە (نەسرەوتن) مەحکومە، بە هۆی نەسرەوتن و بێ شوێنییەوە (بەدبەختی) شوێنێكی بۆ نیشتنەوە نییە… شاعیر لەنێوان خۆشاردنەوەی نێو گێڕانەوەکان و خۆنمایشکردنی وێنە و زڕەوێنەدا یەکێکیان دەیكوژێ؛ لەنێوان تراژیدیای گێڕانەوەکان و وێنەی بێ جەوهەردا، لەنێوان وێنەی ڕووت و گێڕانەوەی داپۆشراودا… قەدەغەی هاتوچۆ ڕادەگەیەنێ… بەڵام بوونی گۆشەنیگا لەڕێگای ژمارەیەكی بێسنووری سیفەتەكان، تەنها (دەركەوتن) و (دەرنەكەوتن)، (نەسرەوتن) و (بەدبەختی)… نیین، كات و شوێنێكیان بۆ نەماوەتەوە…
هەرگیز تەكنۆلۆژیای دیجیتاڵی گرنگی بە جەوهەری گێڕانەوەكان نادات، بەڵكە لە بەرهەمهێنانەوەی زێدە-دەركەوتنندایە؛ زێدە- دەركەوتن ڕاستی ئاشكرا ناكات، بەڵكە دەبێتە زڕەوێنە، زڕەوێنەكان خۆیان دەبنە گۆشەنیگا و بیركردنەوە و جەوهەری بەسەرچوونی گێڕانەوەكان و دەبنە شێوازێك لە شێوازەكانی بوونی ژمارەیی، بەو مانایەش زڕەوێنە، گێڕانەوە نییە و كێشەی سۆز و تراژیدیا تێدا دەرناكەوێت، بەڵكە ئەوەی بە زەقی لە كلتووری دیجیتاڵی دەردەكەوێت نێرگزییەتە! كەواتە هەر سێ ڕەهەندی (گێڕانەوە، وێنە، زڕەوێنە) بە شێوەیەکی زیندوو لەڕێگای كلتووری دیجیتاڵییەوە بە ژمارەوە بەند دەبێ؛ ئازادی دیجیتاڵی بە ژمارەوە بەستراوەتەوە.
بۆ خوێندنەوەی تەواوی (شەوێکی سپی لە هەولێری پایتەخت) بڕوانە: هەفتەنامەی ڕێگای کوردستان- ژمارە (١٤١٥).
وێنەی ڕووت/ گێڕانەوەی داپۆشراو
بەگشتی ئەم نەوەیە لەدنیای دیجیتاڵیدا دەژین، کە وردە وردە سنوورەکانی نێوان دنیای واقیعی و مەجازی نامێنن؛ لەنێوان گێڕانەوەی داپۆشراو و وێنەی ڕووتدا دەسوڕێنەوە و گرنگی بە گۆشەنیگا ئازادەكانیان دەدەن، هەر لە شیکاری کولتوورییەوە تا دەگاتە سایکۆپاتۆلۆژی و کۆمەڵناسی؛ هەر لە پەیوەندی كۆمەڵایەتییەوە تا تیۆری سیاسی… بۆ ئەوەی واقیعی زانیاریی ئێستا و کاریگەرییە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان بخەنەڕوو.
قەدەغەی هاتوچۆیە
نە فلووسێک لە دڵمدایە، نە قسەیەکی خۆش لە گیرفانم
جوانییەکانم لەسەر شەقامە کۆنکرێتییەکە بڵاودەکەمەوە
بە دوو چەرخەیەکی ڕەش بەرەو تاوەرەکان دەچەرخێم
سەدەی بیست و یەکە، مشکەکان حەزدەکەن لە جەنجاڵیدا بژین!
شاعیر کۆمەڵێک ڕووداو بە پێشبینیکەری بەسەرچوونی گێڕانەوەكان دەزانێت، کە بەشداری لە ڕەگ و ڕیشەی گۆشەنیگاكانی سەبارەت بە سەدەی بیست و یەک دەكات، کە تێیدا ژیان دەبێتە پێشبڕکێیەکی خێرا بەرەو جەنجاڵی، كە ئامانج تەنها ژیانکردن نییە، بەڵکە ژیانێکی زیاترە، ژیانێکی دوو هێندە… بەمجۆرە ژیانکردن لە گەڕان بەدوای مانادا بۆ گەڕان بەدوای چڕیدا هەنگاو دەنێت، ژیان دەبێتە کۆکردنەوەی زانیاریییەكان و ئەزموونەکان زیاتر لەوەی بونیادنانەوەی جوانی بێ… بەمجۆرە چڕکردنەوەی ژیان، هەستی ئازادی و کرانەوە بە مرۆڤ دەبەخشێت، بەڵام پەیوەستبوونێكی شاراوەش دروست دەکات، ئەویش حەزی بەكاربردنە تەكنۆلۆژییەكانن، وەک ئەوەی ئارامی و هێمنی مەوداكانیان لەدەست دابێت؛ بەمجۆرەش ئازادیی زۆری تەكنۆلۆژیا بۆ گوشارێکی قورس دەگۆڕێت؛ خۆشەویستی بۆ ئازار؛ گێڕانەوە بۆ وێنەی ڕووت… ئیتر هەوڵدان بۆ ژیانێکی زیاتر ژیان لە ڕامان و جوانی تراژیدی بەتاڵ دەکاتەوە… بەڵام ئایا قەدەغەی هاتوچۆ هاوسەنگییەک لە نێوان تراژیدیا و تەكنۆلۆژیا، لەنێوان كامیرای چاودێریی و دەمانچە دەدۆزێتەوە؟!
بێگوومان زانین هەمیشە بەرەو پێشەوەیە، بەڵام لە دامرکاندنەوەی ئازار و ڕەشبینی و خەمۆکی بێ توانایە! ئومێد قەرەنی دەڵێ (ژیان تێیدا ڕایکردووە، تەنیا زبڵ و پاسەوانەکانی جێهێشتوە) (کامێرای چاودێریی یان دەمانچە یەکێکیان دەمکوژێ)…
(ڕێیەک هەیە، بەڵام ئازادیی نییە)
پێشبینیی ڕێیەك دەکرێت، پێشبینیی بێ مەودایی دەكرێ، بەڵام ئازادیی نییە! بەرەوپێشچوونی زیرەكی- ژیری دەستکرد و زیادبوونی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا دوو تەگەرەی سەرەکیی بەردەم ئەو ڕێگایەن… ڕەنگە ئەرکی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە لە (دەچم کونێک لە ئاسمان دەکەم و تێیدا دەژیم) ڕوون بێتەوە؛ ڕەنگە پەیوەندی نێوان ئۆتۆماتیکیکردنی زمان و زێدەییەكان ئەوە بێ، كە زیرەکی- ژیری دەستکرد زمانی هۆشیاری مرۆڤ پێشدەخات و جێگای گێڕانەوەكان دەگرێتەوە؛ بەو مانایەش بەهۆی پەرەسەندنی ژیری- زیرەکی دەستکرد، ژێرخانی ئازادی لەگەڵ ئامێری جیهانی بەرەو یەكبوون هەنگاو دەنێن!
لێرەوە (ئەرێنیبوون)ی دیجیتاڵی وەک پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و چارەی نوێی سەرکەوتن یان دابینکردنی ئەزموونی خۆشی بۆ کەسانی تر سەیر دەکرێت، یان بە میکانیزم و سەرپەرشتی تەکنۆلۆژیای زمانەوانیی گوتارەكانی بەهێزتر ببێت و ئەمەش دەلالەت لە جەوهەری دەسەڵاتی هاوچەرخ بكات، کە پەیوەستە بە هەماهەنگی بەڵێ و زمانەوە؛ بەڵام بەدیوەكەی دیكەش (قەدەغەی هاتوچۆیە) چوونكە هەستە نەرێنییە تووندەکان و نەخێر دەتوانن ببنە هاندان بۆ بیرکردنەوەیەکی بەهێزی دژە باو و گۆشەنیگای سەرسامكەر و گۆڕانكاری گەورە… كەواتە دەشێ قەدەغەی هاتوچۆ دەرکەوتنی ڕۆحی مرۆڤێكی تاكگەرا و جیاواز و یاخی بێ (مەپرسە چدەکەم، گەر ڕۆژهەڵاتنی گشت جیهانیش بەدەست من با کەسم نەدەکوشت)
مرۆڤە داهێنەرەكان جیهانێکیان پێكهێناوە، کە خێرایی هەستی کاردانەوە و وەڵامدانەوەی بەڵێ و نەخێر تێدا داپۆشراو نییە؛ لە جیهانێکدا دەژین، كە لە پاڵ پۆزەتیفییەت، هونەری نكۆڵیكردن و نەرێنیی بەشدارە، لە جیهانێکدا دەژین، كە لە پاڵ لایك، ڕەتکردنەوە شیاوە… ژیان دەربڕینی کەموکورتی و گۆشەگیری و تەنیایی و دڵەڕاوکێی بوونە! ئەوەش بەهۆی گۆڕانکارییە پۆزەتیف و نێگەتیفەکانەوەیە، بەتایبەتی لە بواری ئاگایی و قووڵبوونەوەی کولتووری و پەیوەندییە جیاوازەکان و قبوڵكردنی ئەویدیكە، بەو مانایە (داهێنان) ئەو جیاوازی و گۆڕانكارییەیە، كە توانای درووستکردنی بیرۆکە یان شتی نوێ و ناوازەی هەڵگرتووە؛ بەو مانایە داهێنان یەکێکە لە گرنگترین بەها مرۆییەكان…
(شەوێکی سپی لە هەولێری پایتەخت) سەرەڕای ئەو چڕکردنەوەیە هەستێکی ئازادی و کرانەوە بە خوێنەر دەبەخشێت، بەڵام وابەستەییەکی شاراوەش دروست دەکات، بەو مانایەی كە ئازادی لەبەرانبەر ئاسایش بریتییە لە ئابڵوقەدانی تاك، چوونكە هیچ ئازادییەك بەبێ ئاسایش نییە، هیچ ئاسایشێكیش بەبێ لە دەستدانی بەشێك لە ئازادی مەیسەر نابێ، ئەوەش ڕیكارێكی لەڕادەبەدەری کۆکردنەوەی كۆمیدیا و تراژیدیایە، بەرلەوەی بڕوات بە قبووڵكردنی ئازادی ئەویدیكەی جیاواز و پارێزگاریكردنی ئەزموونی جیاواز هەبێت…
خەمی مرۆڤی مۆدێرن
(پۆلیسی گەڕۆک لە هەموو شوێنێکن) بۆ ئەوەی حەزی مرۆڤی مۆدێرن لە هەموو بوارەکانی چێژ، کار، پەیوەندییەکان، هونەر، تەنانەت ئازار و ناخۆشی… شی بکەنەوە؛ تاکوو ژیان بۆ هەستکردن بە ژیان بكەنە ئامانجێکی تەكنۆلۆژی؛ بۆیە (مەپرسە بۆ کوێ دەڕۆم، لەو شارەی تەنیا تەنیاییم دەجوێ) كەواتە ئامانجی تەكنۆلۆژیا تەنها ژیانکردن نییە، بەڵکە ژیانێکی زیاترە، كە (ژیان تێیدا ڕایکردووە) لەو نووسینەدا ڕستەی نێوان كەوانەكان لە لایەن شاعیرەوەیە، بۆیە دەتوانین بڵێین (ئەوانەی خۆشەویستی بە پارە دەکڕن) جینۆسایدی ڕاستەقینە پێشنیار دەكەن، چوونكە گوزارشتی (خۆشەویستی بەدەست بێنە، بێ ئەوەی چاوەڕێی ڕێكەوت بكەیت) پێشبینی تەكنۆلۆژیایە، ئەگەرچی لەڕووی دیجیتاڵی سەربەخۆیی بە ژمارە ڕادەگەیەنن، بەڵام لەڕووی تەکنیکییەوە واتە گۆڕینی یاسا بە کۆد؛ دژ بە مەودا و ڕامان و بیركردنەوە و چاوەڕوانی… کۆدکردن بۆ دەستبەسەرداگرتن؛ لە جیهانی دیجیتاڵیدا هەموو مرۆڤەکانی دانیشتووی هەسارەی زەوی خاوەنی كۆدن، لەژێر سەرپەرشتی (تەكنۆلۆژیا)دان، لە زیندانی تاکەکەسی هەمیشەییدان! لە ژیانێكی تەواو خەیاڵیدا ژیانێکی نێرگزی و دڵخۆشکەر…
ئەمڕۆ ژیانی مەجازی ئەوەندە ورووژێنەرە، کە هەمووان ژیانی ڕاستەقینەی پێدەفرۆشن، ڕۆژ بە ڕۆژیش ورووژێنەرتر دەبێ، بەردەوام شانشینی مەجازی بە هەرزانتر ژیان دەكرێ؛ (شەوێکی سپی لە هەولێری پایتەخت) تەنیا پەردە لەسەر ئەم واقیعە هەڵدەگرێت، کە ئێستا بە تەواوی دەستی کردووە بە دەرکەوتن؛ وادیارە شەوە سپییەکان هەموو شتێکیان وەشاندووە؛ لەڕاستیدا تەكنۆلۆژیا لەڕێگای زێدەییەكانەوە ڕێكەوتەكانی وێران کردووە و باڵادەستی دیجیتاڵی و زڕەوێنەكان گۆشەنیگا جیاوازەكانیش بەڕێوە دەبەن، هێزی ڕاستەقینەی گێڕانەوەكان لە پاشەكشە دایە.
زێدەییەكان کە درکیان بەوە کرد، هەموو شتێکیان لەناوبردووە، لەڕێگای زیرەكی- ژیری دەستكردەوە تەحەدای کۆتاییەكانیان دەستپێکرد: بۆ نەهێشتنی نیوەی مرۆڤایەتی و گۆڕینی بۆ ڕۆبۆت و گۆڕینی سیستەمی نێودەوڵەتی بۆ مۆزایکێکی کۆمپانیا تایبەتەکان… بۆ ئەوەش باس لە کۆدێکی کۆدکراو دەکەن، کە چەند کەسێک دەتوانێت دەسەڵات بەدەستبهێنێت، لەوێشەوە باسی ئەو خانانە دەکەن، کە کۆمەڵێک کەسی غەیرە مرۆڤ تێیدا سەركارن و لەوێشەوە ڕێگا بەو کۆمەڵە لاوەکییە تەکنەلۆژییانە دەدەن، کە دەتوانرێت لە هەر شوێنێکی جیهان درووست بکرێن…
شاعیر دەڵێ (مەپرسە کێم، سەرگوزشتەیەکم، پاڵەوانەکانی مردوون) چوونكە ئیتر كلتووری دیجیتاڵی لەسەرووی هەموویانەوە بەرنامەکانی توانای هەماهەنگی و جوانكردن و بێلایەنکردن و ئاراستەکردنی کردەوەکانی مرۆڤی مۆدێرنیان هەیە؛ بەپێی داتاکانی گەشەسەندن، چاوەڕوان دەکرێت لە سەردەمی نەوەی (بێتا) هەردوو ئاڵنگاریی زیرەكی- ژیریی دەستکرد و زیادبوونی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەواش ڕوونتر ببنەوە… (مەپرسە بۆ کوێ دەڕۆم، لەو شارەی تەنیا تەنیاییم دەجوێ) دەربڕینێكی شیعرییە.
هەولێر 20/9/2025
