بە بۆنەو ڕۆ جەهانی مافەکاو مرۆڤیەو.. موختار کەریمی

مافوو ئاڵای پێسەو ئەرمانەروو وێبیەی(هویتی))

ئاڵا سیمبۆل یان ئەرمانەرەو تایبەتمەندیێ گرووپێوی کۆمەڵایەتی، نەتەوێو، گەلێو، وەڵاتێو و یا ڕێکوزیایەوی سیاسی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگین. ئی قەوارە سیاسی و فەرهنگی و کۆمەڵایەتیا تاوا وێبیەی(هویت)، وجوڎ، داواکاری و یا پەیامەو وێشا جە ڕاو ئاڵایوە بە دنیاو دەورووبەریشا بشناسا. ئاڵا هەرپاسە ئەرمانەرەو سەربەوێبیەی، ئازاڎی، تارێخ، سنووری جۆغرافی و بەها کۆمەڵایەتیەکاو ئی قەوارانە کە ئیشارەم پەنە کەردێ. یۆ جە ئامانجەکاتەری ئاڵای هەستوو یۆگێرتەی و گرێدریای(ئینتیما)ی نیشتیمانی گرووپی خاوەن ئالاین.

مافوو خاوەنداریەتی ئاڵای جە یاسا میادەوڵەتیەکانە:

١. ڕێککەوتنامەو مافەکاو مرۆڤی سەر بە نەتەوە یۆگێرتەکا، جە کۆمەڵە یاساو 2، مادەو ٢٧ی کە مافوو کەمینەکا دیاری کەرۆ، پاگێری کەر سەروو ئانەیرە کە گرد کەمینێوی ئێتنیکی، زوانی، ئایینی و…مافوو بەکارئاردەی فەرهەنگوو وێش جە ژیوای ڕوانەیشەنە و هەرپاسە مافوو پاڕێزنای وێبیەی فەرهەنگیش(هویت فرهنگی) هەن. نیشاندای ئەرمانەری(سیمبۆل) فەرهەنگی بەشێوەن جە مافوو وێبیەی فەرهەنگی ئانزانی.
٢. ڕێککەوتنامەو پارێزنای کەمینەکاو ئوروپای، کە 39 دەوڵەتێ ئوروپایێ پەسەندشا کەردەن و ئەرکدارێنی بە چەسپنای یاساکاو ئی ڕێککەوتنامەیە.

ڕیكکەوتنامەکە جە وەڵینەو وێشەنە ماچۆ:

“ئەرکوو گلێرگەیەوی فرەلایەنی(کثرت گرا) و دێمۆکراتیک و سەقامگیر نە تەنیا ڕێزگێرتەین جە مافی ئێتنیکی، فەرهەنگی، زوانی، ئایینی و وێبیەی(هویتی) کەمینەکا، بەڵکوو ئەرکی یاسایشچەن کە ئێماکاناتی پەیواز پەی ئی کەمێنا فەراھەم کەرۆ تا بتاوا وێبیەی وێشا بەروزا، پارێزناش و گەشەش پەنە بڎا.”
ئی ڕێککەوتنامە جە مادەو پەنجیچشەنە(5) دیسان پاگێری کەرۆ سەرو چەسپنای و پەیڕەوکەردەی ئی مافا.
٠ مافوو وێبیەی(مافی هویتی) جە یاساو بنەڕەتی وەڵاتە دێمۆکراتیکەکایچەنە پەسەند کریان و بە کردەوەیچ ئی مافاشا پارێزناینێ و پەیڕەویچ کریا، پەی نموونەی:

٠ سۆئێد
جە وەڵاتوو سۆئێدیەنە پەنج(5) کەمێنێ ئێتنیکیێ- نەتەوەیێ بە ڕەسمی ئەشناسیاینێ و وێبیەی فەرهەنگی و نەتەویشا بە ڕەسمی ئەشناسیان و هەرکام چی نەتەوەا ئالاو وێشا هەنە:
نەتەوەو سامی، ڕۆمی، فەنلاندی، یەهوودی و تورنەدالین.

Sámi (indigenous people), Swedish Finns, Tornedalians, Roma, and Jews. These groups have specific rights to their languages (Sámi, Finnish, Meänkieli, Romani Chib, Yiddish)
سۆئێد یاسایەوی تایبەتش بە نامێ”یاساو پارێزنای کەمینەکا جە وەلاتوو سۆئیدیەنە دیاری کەردەن کە تایبەتەن بە پارێزنای کەمینەکا و مافی زوانیشا.
(Minoritetsspråkslagen/Minoritetslagen)

ئاڵمان ٠

جە وەڵاتوو ئاڵمانیچەنە پێسەو وەڵاتوو سۆئێدی پەنج(5) کەمێنی ئێتنیکیێ- نەتەوەیێ جە یاسای بنەڕەتی ئی وەڵاتینە بە ڕەسمی ئەشناسیانێ و وێبیەی فەرهەنگی و نەتەویچشا بە ڕەسمی ئەشناسیان و هەرکام چی نەتەوەایچە ئاڵاو وێش هەنە:

کەمە نەتەوەی دانمارکی، کەمە نەتەوەی فریزی، سۆربی، ڕۆمی و سینتی.

the Danish minority, the Frisian ethnic group, the German Sinti and Roma, and the Sorbian people,
Die dänische Minderheit, die friesische Volksgruppe, die deutschen Sinti und Roma sowie das sorbische Volk

یاسای بنەڕەتی ئاڵمانی جە مادەو یەرێ (3)، بەشوو یەرێ (3) جە بارەو وەربەسکەردەی جیاوازی و پاشێلکەردەی مافوو کەمینەکا پێسە ماچۆ:
Diskriminierungsverbot, Artikel 3, Absatz 3, Grundgesetz
“هیچ کەسێو نمەبۆ بە بۆنەو زوانیشەو، ڕەچەڵەکیشەو، وەڵاتیشەو، ڕەگەزیشەو و یان ئایینیشەو زڵم و ستەمش وەنە کریۆ و یان پەراوێز وزیۆ”.

” یاساو مافوو ئازاڎیە گردیەکا پێسەو ئازاڎی ویروپەیلوای، ئازاڎی ئەرەمەرزنای ڕێکوزیای و کۆر و کۆمەڵو کەمینەکایچ گێرۆوە و پارێزنۆشا.

هەورامان و مافوو ئاڵای

بێگومان مافی یاسایی و ئانزانی و سیاسی و فەرهەنگی خەڵکوو هەورامانین کە ئاڵاو وێش بۆ و ئی ئاڵای مشۆ جە گردوو مەحاڵکەکاو هەورامانی هەر جە تەوێڵێ و بیارێوە گێرە تا یاوۆ پاوە و نەوسووذە و نۆتشەو و بێساران و…. و هەرپاسە سەروو کەشە سەربەرزەکاو شاهۆی و کۆساڵانی و تەتەی و ژاڵانەی و …. بە ئازاڎی و بە شانازیەوە ھۆردریۆ و شەکیۆوە.

بڕێو چا نەتەوا کە ئینای جە سۆئێد و ئاڵمان و یاگەکاتەریەنە، مەحاڵیوی دیاریکریاشا چا وەڵاتانە نیەن. بەڵام ئاڵاکێشا گرد یانێوەنە و جە مەکانە گردیەکانە بە ئازاڎی هۆرکریاێنە و شەکیۆوە.
‌هەورامانێو کە دەیان هەزار ساڵێ ویەردەی تارێخی و جۆغرافیایی و فەرەنگی و زوانیش هەن، چی مشۆ ئاڵاش نەبۆ؟ ئینە مافێوی ڕەوان.

هەر کەس و لایەنێو ئی مافە ڕەوایاو خەڵکوو ھەورامانی بە ڕەسمی نەشناسۆ و یا چانەیە خرابتەر دژایەتیشا کەرۆ، جە ڕاسیەنە دژمنایەتی مافە ئانزانی و یاسایی و سیاسی و فەرهەنگی و زوانیەکاو خەڵکوو هەورامانی کەرۆ.
پیمانەو ئێمەی ھەورامی پەی ئەشناسای دۆس و دژمنیما ھۆرز و کەوتوو ئا لایەنانە وەرانوەروو مافە ڕەواکاماوە.

موختار کەریمی– ئاڵمان ١٠.١٢.٢٠٢٥