لاندای شیعرو ژیانی ژنانی په‌شتون … ڕانانی/ سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
به‌شێكی زۆر له خوێنه‌رانی كورد، ئاشنایه‌تییه‌كی باشیان له‌باره‌ی ئه‌ده‌بی نه‌ته‌وه‌ی ئه‌فعان هه‌یه،به تایبه‌تیش له ڕێگه‌ی خوێنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌كانی خالید حوسێنی وڕۆماننووسه‌كانی تر. كه هه‌میشه له ڕۆمانه‌كانیاندا، ئازارو مه‌ینه‌تی ئه‌و گه‌له و ئه‌ونیشتمانه ده‌خه‌نه ڕوو، كه شه‌ڕو ئاشووب و خوێن، به‌شێكن له مێژووه‌كه‌ی.وه‌لێ ئه‌مجاره‌یان له ڕێگه‌ی شیعره‌وه ئازاری ئه‌فغانییه‌كان و خه‌ون و هیواكانیان ده‌بینین.كتێبی(لاندای شیعرو ژیانی ژنانی په‌شتون) بژارده‌یه‌كه له شیعری په‌شتونه‌كان، له‌نێویشیاندا ڕه‌گه‌زی مێ. په‌شتونه‌كان، كه زۆربه‌ی دانیشتووانی ئه‌و وڵاته پێكدێنن، كولتوورو پاشخانی كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه و تاڕاده‌یه‌كی زۆر نه‌ته‌وه‌یه‌كی داخراو،نه‌ریتخوازو ئایینین كه پارێزگاریی له نۆڕمه كۆمه‌ڵایه‌تی وخێزانی و په‌روه‌رده‌ییه‌كانی خۆیان ده‌كه‌ن.هه‌میشه‌ش به هۆی شه‌ڕه یه‌ك له دوای یه‌كه‌كانه‌وه، ڕووبه‌ڕووی كۆچكردن و نه‌هه‌ماتی و ئازاری زۆر بوونه‌ته‌وه. ئه‌م كتێبه كه له شێوه‌ی نامیلكه‌یه‌كدایه، بژارده‌یه‌كه له شیعری ژنانی په‌شتون كه وێرای ئه‌وه‌ی له جه‌نگدا ژیاون، به‌ڵام خه‌ونی گه‌وره‌یان هه‌یه.
كاتێ ئه‌و شیعرانه ده‌خوێنینه‌وه، درك به‌وه ده‌كه‌ین كه په‌شتونه‌كان چه‌ند ژیاندۆستانه ده‌ڕواننه ژیان و چه‌ندیش خاك و نیشتمانی خۆیان خۆشده‌وێت، ئه‌گه‌رچی هیچ كاتێكیش نه‌یانتوانیوه به ئاسووده‌یی هه‌ناسه‌یه‌كی ئارامی تیادا هه‌ڵمژن.ژنانی په‌شتون له شیعره‌كانیاندا، ژیان به جۆرێكی دیكه ده‌بینن. ئه‌گه‌رچی ژنانی په‌شتون وه‌ك هه‌ر ژنانێكی دیكه‌ی خۆرهه‌ڵات، له ژێر سته‌می پیاوسالاری و نێر سالاری دانه‌وخۆشه‌ویستی و سه‌ربه‌ستییان نییه، به‌ڵام له شیعردا وێنای جیهانێكی دیكه ده‌نه‌خشێنن. ئه‌م شیعرانه به زمانێكی ساده نووسراون وه‌لێ له وێنه‌ی هونه‌ری و ده‌ربڕینی شیعریدا ، شیعره‌كان هێنده حوان و سه‌رنج ڕاكێشن كه خوێنه‌وه‌یان چێژێكی زۆر به خوێنه‌ر ده‌به‌خشێت.ئه‌و شیعرانه به شێكی زۆریان له سه‌روبه‌ندی داگیركردنی ئه‌فعانستان له‌لایه‌ن سوپای سۆڤیه‌ته‌وه له كۆتایی هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوو نووسراون. بۆیه به‌شێكییان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و واقیعه سیاسییه‌ی ئه‌و كاتن وژنانی په‌شتون به شیعرهانی ڕۆله‌كانیان ده‌ده‌ن كه به‌رگری له خاك و نیشتمانییان بكه‌ن.
ته‌نانه‌ت ئه‌وان خۆشه‌ویستی نیشتمان له ئاست خۆشه‌ویستی كۆرپه‌كانیان ده‌بینن و خۆڕاگرن له‌وه‌ی كه كوڕه‌كانیان له پێناو خاكدا خوێنیان بڕێژن. وه‌ك ئه‌وه‌ی له شیعرێكدا ده‌ڵێن:_
كوڕه‌كه‌م ئه‌گه‌ر شه‌ڕه‌كه جێبێڵی..
نه‌فره‌ت له‌و شیره‌ش ده‌كه‌م كه‌له سینه‌مدایه..
ژنانی په‌شتون، كوڕه‌كانیان ده‌خه‌نه ژێر به‌رپرسیاریه‌تییه‌كی ئه‌خلاقی و مێژوویی گه‌وره، كه ئه‌ویش خۆبه‌ختكارییه له پێناو ئازادی و سه‌ربه‌ستیدا.دایكێك ئاماده‌یه نه‌فره‌ت له‌و شیره‌ش بكات كه كوڕه‌كه‌ی پێ گۆشكراوه ئه‌گه‌ر هاتوو شه‌ڕه‌كه جێبێڵێت. به‌ڵكو ده‌بێ تا دوا چركه له سه‌نگه‌ردابێت.
ناكرێ نیشتمان له ژێر چه‌پۆكی داگیر كه‌ران دابێت و ڕۆله‌كانی ئه‌وانیش به‌رگری نه‌كه‌ن. ژنانی په‌شتون، شیعر ده‌كه‌نه هانده‌رێك بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی گیانی به‌رگری و خۆڕاگری نه‌وه‌كانیان.ئه‌وان چونكه هه‌میشه هاوشێوه‌ی ئێمه‌ی كورد له ژێر سته‌می داگیركاری و چه‌وسانه‌وه‌ی سیاسیدا ژیاون، ئیدی له به‌هاو نرخی ئازادی ده‌گه‌ن. بۆیه ژیانی بێ ئازادییان به‌لاوه، ژیانێكی بێ نرخه له‌و سۆنگه‌یه‌شه‌وه، هانی كوڕه‌كانیان ده‌ده‌ن كه له پێناو ئازادیدا گیانی خۆیان به‌خت بكه‌ن. ژنێكی دیكه‌ی په‌شتون له شیعرێكی دیكه‌دا، به‌هه‌مان شێوه‌ی ئه‌وانی تر له‌باره‌ی به‌رگریكردن له خاكه‌وه ده‌ڵێت:_
ئه‌گه‌ر برینه‌كه‌ت له سینگت نه‌بوو.
گرنگیت پێ ناده‌م..
ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پشتت ببێت به بێژینگ…
بێگومان له شه‌ڕو به‌رگریدا، ڕێسایه‌ك هه‌یه كه پێكانی سینگ ده‌كه‌نه نیشانه و گه‌واهی شه‌ڕكردنه‌كه. به‌ومانایه‌ی ئه‌گه‌ر گولله‌كه به‌رسینگی كه‌وتبوو، ئه‌وا له سه‌نگه‌ری پێشه‌وه و ڕووی له دوژمنه‌كه‌ی بووه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێكانه‌كه له پشتی بوو، ئه‌وا مانای وایه هه‌ڵاتووه و به‌رگری نه‌كردووه.بۆیه شاعیر ده‌بێ دڵنیا بێت له‌وه‌ی كه برینه‌كه و پێكانه‌كه له سنگییه‌تی.به‌وشێوه‌یه ژنانی په‌شتون، گیانی خۆڕاگری و به‌رگری له ڕێگه‌ی شیعره‌وه ده‌ڕوێنن و شیعر ده‌كه‌ن چه‌كێكی دیكه‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی دوژمنه‌كانیان.
بێگومان وه نه‌بێت كه ژنانی په‌شتون خه‌یاڵی شیعرییان هه‌ر ته‌نها لای چه‌ك و به‌رگری و سه‌نگه‌ره‌كانی شه‌ڕ بێت، به پێچه‌وانه‌وه به‌ڵكو له‌نێو ئه‌و هه‌موو نه‌هامه‌تی و مالوێرانییه‌شدا، هێشتا خه‌یالییان لای عشق و خۆشه‌ویستیشه. ئه‌گه‌رچی بۆ ئه‌وان قه‌ده‌غه‌یه و له‌ڕوانگه‌ی په‌شتونه‌كانه‌وه ژنان مافێكی ئه‌و تۆیان نییه، چونكه پێكهاته‌یه‌كی نه‌ریتخوازن. وه‌لێ كاتێ سه‌رنج له‌و شیعرانه‌ده‌ده‌ین، ئه‌وا وه‌ك خوێنه‌رێك ده‌یان وێنه‌ی شیعری جوان وده‌ربڕینی ڕۆمانسییانه ده‌بینین كه گوزارشت له خه‌یاڵی شیعری ژنانی په‌شتون ده‌كات.بۆنموونه له‌شیعرێكدا ژنێكی په‌شتون ده‌ڵێت:_
خودایه ده‌توانی له ئێستاوه كوێرم بكه‌ی…
خۆشه‌ویسته‌كه‌م ڕۆیشتووه‌و نامه‌وێ..
ڕوخساری كه‌سی تر ببینم..
شاعیر،وێنه‌ی هه‌موو دنیا له ڕوخساری خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ده‌بینێت. ئه‌و به ئه‌ندازه‌یه‌ك عاشقی خۆشه‌ویسته‌كه‌ی بووه، كه دنیا ته‌نها له بوونی ئه‌ودا ببینێت. ڕۆشنایی چاوه‌كانی ئه‌و، گلێنه‌كانی نین، به‌ڵكو ڕوخساری خۆشه‌ویسته‌كه‌یه‌تی، خۆشه‌ویستیی لێره‌دا سه‌رچاوه‌ی ڕووناكی و بینینه، كاتێكیش به‌هه‌ر هۆكارێكه‌وه بێت خۆشه‌ویسته‌كه‌ی له ده‌ست ده‌دات، ئیدی به بڕوای ئه‌و دنیا كۆتایی هاتووه، بۆیه نایه‌وێت ڕوخساری كه‌سی تر ببینێت.به‌ده‌ربڕینێكی تر، لای شاعیر كوێربوون ئه‌وه نییه چاوه‌كانت له ده‌ست بده‌ی، به‌ڵكو ئه‌وه‌یه ئیدی خۆشه‌ویسته‌كه‌ت نه‌بینیته‌وه، بۆیه شاعیر بێ باكانه نزا ده‌كات خودا كوێری بكات. چونكه ئه‌و چیتر ئاماده نییه به چاوانێك دنیا ببینێت كه ئیدی ڕوخساری خۆشه‌ویسته‌كه‌ی پێ نابینێت. زۆر نموونه‌ی دیكه‌ی وێنه‌ی جوانی شیعری له‌و نامیله‌كه‌یه‌دا هه‌ن. بۆنموونه شاعیرێكی تر ده‌ڵێت:_
ڕوخسارت گوڵێكه..چاوه‌كانیشت دوومۆم..
دووچار ماوم..ببم به په‌پووله..یان ببم به كرمی ئاوریشم..
له‌ڕاستیدا، كاتێ خوێنه‌ر شیعری ژنانی په‌شتون ده‌خوێنێته‌وه، سه‌رسام ده‌بێت له‌و هه‌موو جوانییه‌ی له شیعره‌كانیاندا هه‌یه. زمانێك ساده وه‌لێ پڕ له قوڵایی. خه‌یاڵی ژنانی په‌شتون له شیعردا، خه‌یاڵێكی هێنده جوانه، هه‌موو ناشرینییه‌كانی ژیان و شه‌ڕو ئاشوبی ئه‌فعانییه‌كان له بیر ده‌باته‌وه. خوێنه‌ر كه ئه‌و شیعرانه ده‌بینێت، ده‌گاته ئه‌و ڕاستییه‌ی كه ئه‌گه‌ر شه‌ڕ تا به‌ر ده‌رگای ماڵه‌كانیشمان بێت، هێشتا ده‌شێ له كلاوه ڕۆژنه‌یه‌كی بچووكه‌وه جوانییه‌كانی ژیان ببینین. ژنانی په‌شتون له‌نێو ئه‌و هه‌موو شه‌ڕو ناشرینییه‌دا، شیعرێك ده‌نووسن، لێوان لێو له جوانی و ئومێد.
ئه‌و ژنانه چه‌ند خه‌مه‌كانیان گه‌وره بێت، چه‌ند ژیان نائومێدییان بكات و ته‌نگییان پێ هه‌ڵچنێ، چه‌ند ڕۆڵه‌كانیان له شه‌ڕدا له‌ده‌ست بده‌ن، هێشتا به ئاواته‌وه ده‌ژین و ژیان به جۆرێكی دیكه ده‌بینن.ئه‌وان سوهراپ وته‌نی له‌دوای هه‌ر كاره‌ساتێك، چاوه‌كانیان ده‌شۆن بۆ ئه‌وه‌ی به جۆرێكی دیكه ژیان ببینن. ئه‌گه‌ر وانه‌كه‌ن، بێگومان ناتوانن ئه‌و شیعرانه بنووسن. زۆر شیعری دیكه‌ی جوانتریش له‌نێو ئه‌و كتێبه‌دا هه‌ن، كه هیوادارم خوێنه‌ران بیخوێننه‌وه و چێژی لێ وه‌ربگرن.دواجار كاتێ به‌راوردی دنیابینی ژنانی په‌شتون،به‌دنیابینی به شێكی زۆر له ژنی كورد ده‌كه‌ی،تێده‌گه‌ی كه شیعر لای ژنانی په‌شتون، چ په‌یامێك و مانایه‌كی جوانی هه‌یه. به‌پێچه‌وانه‌ی به‌شێكی زۆری ئه‌و ژنانه‌ی له نێو ئێمه‌دا شیعر ده‌نووسن كه به‌داخه‌وه هه‌ر ته‌نها كروزانه‌وه و نوزانه‌وه‌یه.له داهاتوودا به‌درێژی ئه‌و به‌راوردكارییه ده‌كه‌ین. له‌كۆتاییدا ده‌ست خۆشانه له‌ناوه‌ندی ئه‌ندێشه و وه‌رگێڕی شیعره‌كانیش ده‌كه‌م، كه به ڕاستی كتێبێكییان هه‌ڵبژاردووه بۆ وه‌رگێڕان، شایه‌نی خوێنه‌وه و چێژ لێوه‌رگرتنه..
*په‌راوێز:ناوی كتێب/ لاندای ژیان و شیعری ژنانی په‌شتون/ نووسینی(سه‌عید به‌هوه‌دین مه‌جروح)/وه‌رگێڕانی(توانا حه‌مه نوری) /بڵاوكراوه‌ی ناوه‌ندی ئه‌ندێشه 2018….
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
