…خوێندنهوهیهك بۆ ئیشقی سافی هیرانی شاعیر سهردار جاف
شاعیری ( تهسهوف و خواپهرستی ) و ( خۆشهویستی و ئیشق ) ی دولبهر دهست و پهنجهیهكی دیار و درهوشاوهیه له نێو ئهدهبی كلاسیكی كوردی و ناكرێ كه باس له شیعری كلاسیكی بكرێ كهسێكی وهك ڕهوانشاد سافی هیرانی له یاد بكرێ، تهنانهت له نێو هونهری میلۆدی كوردیشدا وشهكانی دهبریسكێنهوه، بیر و هزرێكی بهرفره و دهوڵهمهندی ئهوین و ئیشق و سوتان و پوكانهوه بۆ دولبهرهكهی، وشهكانی له نێو ئاوازی كوردیدا ڕهنگینتر به دهردهكهون و ئهم بوارهی دهوڵهمهند كردووه، بیری و خهیاڵی ئێمهی ههمیشه بۆ لای خۆی ڕاكێشاوه بێ ئهوهی ههست به خۆمان بكهین، (( ئهی موتریبی حهریفه )) ی ڕهوانشاد تایهر تۆفیق له خهیاڵدانی سافی هیرانییهوه ههڵقوڵابێ ئهوا ئێمهین له سهر زارمان ههردهم دهیڵێینهوه یادی خاڵه تایهر دهكهینهوه وهلێ له بهر ئاشنا نهبوونمان یان بێ پهرواییمان كهمتر كاكی هیرانی به هزرماندا دێتهوه، یان كه پهرچهم و ئهگریجه خاوهكهی عهلی مهردانی ڕهوانشاد جۆش و خرۆشمان دهدا و به دوژمنی دینی دهزانین، ئهوه شیخی سهنعانی كورده كه به پاكی و جوانی و بهرائهتهوه له وهسف و پیاههڵدانی دولبهرهكهیهتی ، سهرباری ئهو تهكییه و موریدچاكییهی خواپهرستی قایله بهو ڕێچكه باوهی دژ به دینهكه چونكێ دولبهرهكهیشی لا شیرین و خۆشهویسته، قایله بهوهی ئهو پهرچهمه به سهر كوڵمهكانیدا پهخش بێت و پۆپهشمینێك بێت به سهر گهردنیدا شۆڕبێتهوه، ئهوهیه ئهو حاڵهته هۆگرییهی هیرانی كه له نێو زیكر و تههلیله و خوداپهرستییهوه حاڵگرتوو بێ، كهچی نهیتوانیوه لهوهسفی دولبهرهكهی دا كهمتهرخهم بێت و وهك خۆی وهسفی نهكات، به جوانی و روونی دهقاودهقی وهك خۆی له ئهندێشه و نوسینهكانیا وێنای كردووه.
ئهگهر به وردی دیقهتی دهقهكانی شاعیر بدهین دهزانین ئایین و خۆشهویستی و ئیشقی یارهكهی وهك دوو هێڵی شهمهندهفهر هاوتهریب بوون و له تای یهك تهرازوودا ڕایگرتوون و یهكسانی كردووه. وهك بۆماوهییش ( میرات مانهوه ) له رووی كۆمهڵایهتی و ئهو ڕێچكه و تهریقهتهوه له نێو كوڕ و كوڕهزاكانیدا ڕهنگی داوهتهوه كه تهنها كهسێك جێنشینی گرتووه و درێژهی بهو تهریقهته ئاینییهی دهدات. كه لای مورید و دهروێشانی ( كاكی هیرانی ) له شای ئێران به ههیبهتتر و قیمهتدارتر بووه لایان، ئهمڕۆیش ئهو ڕێگای ون نهكراوه.
ئیشق و ئهوین و دلگیرۆدهیی شۆخهژن له دڵی شاعیردا دهردێكی كاریگهر بووه دهكارێ بڵێین ئالووده و نهخۆشی ئاشقهكهی بووه، له دهقه شیعرییهكانی به جوانی ڕهنگی داوهتهوه، نمونهیش بۆ ئهم برینداری و نهخۆشییهی ئهم بهیته له غهزهلی / 1 كه دهڵێ :
ڕۆژی عهیدان عادهته دهستی حهنایی كا ، مهگهر
سا كه وابێ ، دێ به خوێنم پهنجهكهی ڕهنگین دهكا
تهماشا چۆن له گهرمهی خۆشی و كهیفسازی تهواوی خهڵكی موسڵمان كه جهژن دهگێڕن و شایی و لۆغانیانه و یارهكهیشی دهستی خهنهبهندان دهكا، پێشوهخی گهرهكمه ئهوه بێژم كه خهنهبهدان و خهنه گرتنه دهست دهلالهتی ڕهوینهوهی خهم و خهفهت و كۆست كهوتنه و هاتنی ڕۆژی جۆش و خرۆشییه، دهڵێ كه له چهژندا عادهت بێ دهست و پێ و پهنجهكان خهناوی بكات، كه ئهو بێ ئاگا بێ و له من و دڵی بۆم نهبێ و نهزانێ من چهند دڵبرینم و خوێنم لێ دهچۆڕێ بۆ به خهنه دهست و پێی جوان دهكا با بێت و به خوێنی برین و ئازار و نهخۆشی من كه تووشم بووه بۆ ئهو، با دهست و پێ و پهنجهكانی خهنهیی بكا… ئهوهمان تهنها وهك نمونهیهك هێنایهوه كه ئیشق لای سافی بۆته نهخۆشی و خوێنچۆڕاندن.
ئهگهر ئێمهی تهمهنداران كهمتر دیدی بدهینێ ئهوا له گۆرانییه پڕ سۆزدارییهكانی خۆشهویستیدا دیاره كه گهنجانی ئهمڕۆ جۆش و خرۆشێكی دیكهیان به وشه و بیر و ئهندێشهكانی شاعیر داوه ئهوه لای هێمن حوسێن بهدی دهكرێ كاتێ میلۆدییهكهی مهردان ئهگریجهی یارهكهی هیرانی ئاویتهی چایخانهیهكی پڕ ئیشق دهكا له تهك دۆمینهكردن و نێرگهلهوه به یادی عهلی مهردان بیرو خهیاڵهكانی شاعیر دهڵێنهوه، سۆزێكی جوانتر و سهردهمیانهتری پێ دهبهخشێ، ئهمهیش ئهوه به گوێماندا دهچرپێنێ كه دهقهكانی شاعیر بۆ زهمهنێكی قهتیس كراو نهبووه و نییه و نهوه دوای نهوه نوێ دهبێتهوه، له دهنگی ڕهوانشادان عهلی مهردان و خاره تایهرهوه بۆ عهدنان كهریم و هێمن حوسێن زۆرێكی تر له هونهرمهندانی دهنگخۆش. ئهوه ئهگهر پاكی و جوانی ئیشق بۆ دولبهر نهبێ وا بهردهوامی نابێ، ئا ئهوهیه خهسلهتی جوانی ئاشقان.
لێرهدا بۆ چوونێك زێتر ساغ دهبێتهوه كه دهگوترێ : (( خۆشهویستی كار و كرده و فهرمانی دڵه ، له قوڵایی دڵی مرۆڤهكانهوه چهكهره دهكا به هۆی ههر یهكێ له هۆكارهكانهوه سهر ههڵدهدات، جا دیار بێ یان نادیار بێ ، ئهم حاڵهته قهتیس كراو نییه له نێو ڕهگهزێكی نێر یان مێ، دهكرێ له ژنهوه یا كچهوه بۆ پیاو بێ كه لای كۆمهڵی كوردی پێچهوانهكهی باوتره، ئیدی ئهم جۆره بهر له هاوژینی بوون بێ یان پاش هاوژین بوون، كه ژیان لێرهدا دهبێته هاوتهریب و پێكهوه سوتماكی یهك دهبن)). دهكارێ بێژین سافی خۆشهویستی بۆ نادیار نهبووه بۆ كهسێكی دیار بووه و دهستنیشانی دهكات كه سهرپۆش به سهر نهبووه و لهو سهردهمهیش ڕهنگه نهنگ بووبێ كاری لهو شێوه بۆیه به دوژمنی دینی زانیوه كهچی له هیچ شوێنێكی ئهم دهقه پاشگهز نییه له خۆشهویستهكهی بهڵكو به تهشویقترهوه باس له خۆشهویستی دهكات. كه له دوا بهیته بۆ ئهو یاره دوور له دینهی دهڵێ:
( سافی ) كه له خاكی دهری تۆ دووره به قوربان
سهگ مهرگی نهبێ، هێنده چلۆن قابیلی ژینه …
كهواته سافی بۆ ئیشقێكی دیار و كچێكی شۆخ و نازداری نوسیوه و دیاری كردووه، گهرچی ئهگریجهكهی دوژمنی دینه وهلێ ههر پێی قایله و بێ وی ژینی قابیل نییه.
ئهوهی ڕهوانشاد عهلادین سجادی باسی كردووه له پێشهكی دیوانهكهیدا له بارهی شهیدایی به جوانی سروشت و دهنگی باڵندهكان ، به پێی دیدگای سهردهمی پێشوو و تا ئهندازهیهكیش باوهڕبوونی ههندی دیدی نوێخوازی و بوونیادگهرایی ئهوه جاڕ دهدرێ كه ترس له سروشت گوازراوهتهوه بۆ ترس له ژن، كهسایهتی ژن له ئهفسانه و چیرۆك و سهربورده كۆنهكانهوه سهرچاوهی ئهم بیركردنهوهی گرتووه، مێژووی مرۆڤایهتی خۆی له خۆیدا نوێنهرایهتییهكی ڕوون و دیار و ئاشكرای ئهم پهیوهندییه پڕ مهترسییه دهخاته ڕوو، ئهز لێرهدا به دیوێكی دیكهدا وهك خویندنهوهی ئهوی دی تێڕوانین و دید و بۆچوونهكه ههڵاوێرد دهكهم، سروشت ئهو دیمهنه ڕهنگین و جوانهیه مهگهر تهنها شاعیر به ههسته ناسكهكانی بتوانێ باسی بكات، لهوێوه درك به دیوه شاراوهكانی سروشت دهكات دهزانێ ئهو گوڵه پێویستی به خوێندنێكه جوانتر و لاف و گهزافی فانتازیانهتر بنوێنێ ، سافی ههستی بهوه كردووه بۆیه جێ بایخ بووه، دهنگی كهوی تێكهڵ باخچه و باغی ئیرهمی تهكیهكهی كردووه، له تهك حهوز و ئاوهكهیدا جوانی زێتری خوڵقاندووه، له سروشت به خهسڵهته جوانهكهیهوه فره حاڵی بووه و له مانا و مهغزا و چێژهكانی تێگهیشتووه، دونیای خۆی جوانتر و قهشهنگتر و ڕهونهقدارتر كردووه ئاوێته بوون و شوبهاندنی دوو دونیا به یهك نیگا ئهوه كارامهیی و سهلیقهیی زهمانی خۆی بووه، لێ ئاوا شاعیر ژن و سروشت لهم گۆشه نیگایهوه یهك ڕهنگ دهكا.
ئهگهرچی سافی هیرانی ههندێ دهقی هاوشێوهی شاعیرانی دیكه داڕشتووه وهلێ زیرهكانه و ئهندازیارانه بیناسازی و تهلاری وشه ریزبهندی پێكاوه و باڵهخانهی دهقی بونیادناوه، ناكرێ به وردی له سهر تهواوی ئهو دهقانه ههڵوێسته بكهین و شرۆڤه و شیكاری ورد بخهینه ڕوو، لێ خوێنهر بۆ خۆی ههستی پێ دهكات و ههندێ جار ئهو شاعیرانهمان به بیر دههێنێتهوه، ئهوه جگه لهو چوار خشتهكی و پێنج خشتهكیانهی له سهر دهقی شاعیرانی دیكهی نوسیون، دهكارێ بڵێین وهرگیراو ( ئیقتیباس) و لاسایی كردنهوهی ریتم و وشه و فۆرمی شاعیرانی وهك : نالی ، سالم ، كوردی ، ئهحمهد موختار بهگی جاف و حاجی قادری كۆیی به بیر و ئهندێشماندا دێنێتهوه و پهنجهكانیان بهدی دهكهین، ئهگهر خوێنهر به وردی دیوانهكهی ههوداههودا بكا ئهم بۆ چوونهی له لا گهڵاله دهبێت، كهچی به داخهوه ئهگهر له ڕۆژگاری ئهمڕۆماندا جۆرێك لهو لاسایی كردنهوه و ریتمه له دهقی شاعیراندا به دی بكرێ ، ئهوا پهنجهی تۆمهت و تاوانی بۆ درێژ دهكرێت، وهرگرتنی دهقاودهقی دهقهكان خۆی له خۆیدا تاوانه یا وهرگرتن له زمانێكی دیكهوه تهنها وهرگێڕانهكه بێت و بیكاته داهێنانی خۆی ئهوانه دهچنه خانهی تاوانهوه، بهڵام سافی هیرانی زیرهكانه لهو بواره توانیویهتی یاری به وشه و بیرهكانی خۆی بكا و لێی دهرباز ببێ.
ئهوهی ئێمه له دیوانه شیعرییهی بهردهستماندا سهرنج و تیبینیمان كردووه، زۆربهی دهقه شیعرییهكانی شاعیر له چوارچێوهی ئیشق و ئهوینداریدایه، كهمتر لایهنی تهسهوف و خودا پهرستی بهدی دهكرێت و بهرچاو دهكهون، جا نازانین بشێ هۆكارهكه ئهوه بێت ئێمه لهم دوور دهستییهوه ههر ئهوهمان بهر دید كهوتبێ یاخود بۆ خۆیش له بنهرهتدا ههروایه، ئێمهیش لهم پهراگهندی و ئاوارهیی و دوور دهستییهوه ههر هێنده دهكهونه بهر دهست و پێمان نهنگییه ئهو شیعره جوان و به سهلیقهیی نوسینه ئاوڕی كهم لێ بدرێتهوه و زێتر شی نهكرێتهوه ، ههر چهنده ئێمه شیكاری وردی دانه به دانهی دهقی شیعریمان نهكردووه، ئهوه جگه لهوهی زهمهنێكی زۆرتری گهرهكه هاوكات پێویستی به سهرچاوهی شیكاری و شرۆڤهی زانستیانه و ئهكادیمیانهی فیكری و فهلسهفی و دهروونی ههیه، كه به داخهوه ئێمه لهم رووه وه ههژارین و ئاشنا نهبوونی زمانهكهیش كارێكی وای كردووه لهو سهرچاوه بههێز و دهوڵهمهندانهی وڵاتی ئهڵمانیا بێ بهش بین، ههوڵ دهدهین له داهاتوودا له بری ئهم شرۆڤه سهرپێیه خوێندنهوهی وردی دهقه شیعرییهكانی بكهین، ئهگهر تهمهن ڕێ بدات و كۆسپ و تهگهره ڕێمان لێ نهگرن.
لێرهوه دهمانهوێ ڕووی نوسین و قسهمان بكهینه ئهو قوتابییه ژیر و چالاكانهی كۆلیژه ئهدهبییهكانی كوردستان و دهرهوهی كوردستان له پاڵ شاعیرانی دیكهی كلاسیكی كوردی بایهخ به شیعرهكانی سافی بدرێ ناكرێ شاعیرێكی واههست ناسك نادیده بكرێ، دهرگای توێژینهوه زانستییهكانیان بۆ كاكی هیرانی و دهقهكانی واڵا بكهن، یا دهكرێ نامهكانی ماستهر و دكتۆرا ئهم شاعیرهیش بگرێتهوه و زێتر بایهخدار بكرێ، ئهنجامدانی كاری وهها پێمان وابێ زیاتر شۆڕبوونهوهمان به مێژووی ئهدهبیات و شیعری كلاسیكی كوردی جاڕ دهدا.
به هیواین توانیبێتمان ئهگهرچی نوسینێكی كورت و سهرپێی بوو بێت گهڕانێكمان به هزری سافیدا كردبێت، دهكارێ ڕهخنهگران زیاتر و زیاتر و به دیدی بهرفراوانتر و به سهرچاوهی فهراههمكراوی بهردهستهوه ڕۆشنایی باشتر تیشكی جوانتر بخهنه سهر دهقه شیعرییهكانی..
سهردار جاف
ئهڵمانیا
—————————————
سهرچاوه :::
دیوانی سافی ( مستهفا هیرانی 1876 – 1941 ) چاپ و بڵاوكردنهوه ، سهقز ، فهرههنگسهرای هونهر و ئهندێشه ، كهڕهتی چاپ – یهكهم بههاری 2716 ی كوردی .
