Skip to Content

فەلسەفە و کۆرۆنا -2-  ئازاد حەمە

فەلسەفە و کۆرۆنا -2- ئازاد حەمە

Closed
by نیسان 13, 2020 General, Opinion, Slider



بەشی دووەم

دڵسۆزی سۆسیال میدیای هاوچەرخ بۆ کۆرۆناڤایرۆس COVID-19

پەتای کۆرۆنا ڤایرۆس Coronavirus 2019(COVID-19)پێویستی بە دڵسۆزێک بوو هەواڵەکانی خێرا خێرا بگوازێتەوە ،باسیبکات و وتنیش لەبارەیەوە بهێنێتەگۆڕێ.ئەو خەونەی کۆرۆنا هاتەدی کە هیچ پاندێمیpandemic یەکیتر،لە سەدەکانی ڕابردوو و لە مێژووی پەتای ڤایرۆسدا،بەخۆیەوە نەیبینیبوو. کۆرۆنا ئێستا سوڵتانی پاندێمیەکانە و هەر لەگەڵ دەرکەوتنیشی ناوێکی درایە پاڵ کە شایانیەتی. خودی دەرکەوتنی جۆری ڤایرۆسەکە لە شێوەی کۆرۆنا(تاجی شاهانە) هەر ئەوەش کردی بەو کۆرۆناڤایرۆسەی ئەمڕۆ گۆی زەوی بە دەنگوباسی ئاشنان. کۆرۆنا ئێستا وەک پاندێمی سەردەمەکانی تر نییە.پاندێمی سەردەمەکانی تر هەواڵەکانی درەنگ گەیشتوون و کاردانەوەکانیش بەرامبەر مەترسییەکانی کاتی خایاندووە.ئەو دەمە نە پزیشکی لەم ئاستەی ئێستادا بووە و نەش مرۆڤایەتی ئەوەندە ژیر بووە و دانیشتوانی گۆی زەویش کە ئێستا 7،8 بیلیۆنە((لە زمانی ئینگلیزی ئەمەریکی و بەریتانی دا بیلیۆن billionبەکاردەبرێت و لە زمانی ئەوروپای میلیاردmilliard، بیلیۆنێک بە مانای هەزار میلیۆن دێت)) ئەو کات چەند میلیۆنێک بووە.بە حوکمی سۆسیال میدیای هاوچەرخ،کە بە زەبری تێکنەلۆژیایەکی زانیاریی ئێلکترۆنی کاردەکات، کە بێ لایەن نییە و زۆرجاریش دروستکەری شڵەژانەکانمانە، کۆرۆنا بە چرکە تیایدەژین و تیامانادەژیت.ئەوەش ترسناکی تیا دروستکردوین و بە چرکە دەشێت لە کەسێکی نۆرماڵەوە ببین بە کەسێکی نانۆرماڵ ،لە ساغەوە بۆ ناساغ،لە تووشبووەوە بۆ چاکەوەبوو.

ئەمەش مانای ترسی لەوە خست مانایەکی سادە بگەیێنێت و ،ترسیش لە سێبەری کۆرۆنا و بەهۆی دۆستە هێژاکەی ئەم ڤایرۆسەوە ((سۆسیال میدیای هاوچەرخ))داهێنانی لە ترسا کرد و فۆڕمی تری بە ترس دا و کردیشیە ئازیزترین واتای خۆی.کۆرۆنا هەرکە لەگەڵ ترس یەکیانگرتەوە مەرگیان خوڵقاند.خوڵقاندنی مەرگیش ئیشە گڵوباڵە تاریکەکەی کۆرۆنایە کە تەنگەژەی بێسنوری دروستکرد.زۆربەشمان ئەوە دەزانین کۆرۆنا کە لە ئێپیدێمی Epidemicیەوە بووەپاندێمی( Pandemic ،Pandémie)گشتگیری توشبوون و کۆتوشی چەسپاند. وشەی پاندێمی کە ڕیشەیەکی یۆنانی هەیە لە دوو بەش پێکدێت:پان pãn واتە گشت و دێمی یان دێمۆسdễmosواتە خەڵک،بەمجۆرە پێکەوە دەبن بە زۆرینەی خەڵک. ئەمەش دەشێت بە مانای ئەمە بێت:پاندێمی واتە گشتگیریی یان کۆتوشی.سەرەتا گشت بیمارییەک یان ناساغییەک ،بۆنموونە ڤایرۆسێک، ئێپیدێمییە و پاش تەشەنەسەندنێکی فراوان و خێرابڵاوبوونەوە دەبێتە پاندێمی. کۆرۆناش بۆیە بوو بەپاندێمی،چونکە تایبەتمەندیە بنەڕەتییەکانی بەپاندێمیبوونی تێدایە.واتە لەگەڵ کات،زۆر خێراش کات بەزاندن، کۆرۆنا بوو بە شتێک کە سنوری تێپەڕاند و تەشەنەی سەند.هەچ ناساغییەک لۆکاڵ تێپەڕێنێت و بێسنور بڵاوبێتەوە دەبێتە پاندێمی،ئەمەش گشتگیریی لە ناساغبوون،کۆتوشی لەگەڵ خۆی دروستدەکات و زاڵبوون بەسەری لە شوێن و ڕووبەرێکی دیاریکراودا ئەستەم دەکات.ئەوەش کە هەنووکە ڕوودەدات ڕێک ئەوەیە کە گۆی زەوی تیای دەژیت.بەپێی مێژووی پاندێمیش بێت، لە یەکەم پاندێمییەوە کە تاعونی ئەنتۆنین Antonine Plague بووە تا COVID-19 مرۆڤ بە چەندین جۆری درم(پەتا، ناساغی) ئاشنایە.بەپێی دیرۆکی ڤایرۆس بێت سەرەتای پاندێمی لە ساڵی 165 ی زاین دەستیپێکردووە و تا ساڵی 180 ی زاین بەردەوامبووە و 5 میلیۆنی کوشتووە کە ئەو کات گۆی زەوی 200 میلیۆنێک بووە.ترسناکترین پاندێمیش تاعونی سپانی بووە کە 40 بۆ 50 میلیۆنی کوشتوە و لە ماوەی ساڵانی 1918-1920 دا بڵاوبۆتەوە،کە ئەو کات گۆی زەوی 7،1میلیاردێک بووە.ئێستا کە گۆی زەوی 8،7 میلیاردە ڕوون نییە قوربانیانی کۆڤید-19 چەند دەبێت! بڵاوبوونەوەی زۆرخێرای پەتای کۆرۆناڤایرۆسیش، لەچاو پەتاکانی تر،لێکەوتەی سەیری لێدەبێتەوە و لەگەڵگاتیشا شیاوی زۆرتر لەبەردەم تێۆریزەکردن دا دروستدەکات.

کۆرۆنا فەلسەفەی هێنایەگۆ
1.کەرەنتین بوو بە ماڵەوە


ڕیشەی وشەناسیEtymologyشیتەڵکاری بۆ وشەی کەرەنتین Quarantine،وەک هەموو وشەیەکیتر،ئەنجامداوە و پێشماندەڵێت کە دیرۆکێک لەپشت مانا بەخشینەکەوە هەیە.بەپێی هەندێک سەرچاوە دیرۆکی بەکاربردنی وشەی کەرەنتین بۆ سەدەی 13 بۆ 14 ی زاین دەگەڕێتەوە کە بە مانای”چل ڕۆژ”دێت.ئامانج لە کەرەنتینکردن گۆشەگیرکردن و جیاکردنەوەیە بەهیوای پاراستنی کەسێک یان شتێک یاخودیش ئاژەڵێک لە ترسی ئەوەی نەبا دووچاری نەخۆشیەکی کوشندەبێت.کۆرۆنا،فەلسەفە وتەنی،دابڕان و جیاکردنەوە و گۆشەگیرکردنی شانبەشانکرد لەگەڵ وشەی کەرەنتین.ئەوەی ئێستا هەیە تەنیا کەرەنتینکردنێکی لۆکاڵی نییە،لەناو لۆکاڵ کڵوباڵی دروستکرد و لەناو کڵوباڵیش لۆکاڵی هێنایەکایەوە.کۆرۆنا کە بووەپاندێمی وایکرد وشەی کەرەنتین Quarantine لە ئاستێکی گڵوباڵدا بەرکارببرێت و پرۆسەی گۆشەگیرکردن و جیاکردنەوەی توشبوو لە ناتوشبوو، چاکەوەبوو لە توشبوو لەخۆبگرێت.هەر خودی وشەی کەرەنتین کە لەگەڵ کۆرۆنادا یەکانگیر بوو دەرکەوتەی کولتووری و ئۆنتۆلۆژی و کۆمەڵایەتی و سیاسیی جۆراوحۆری لێکەوتەوە و شوێنی پیادەکردنیشی کەوتە ماڵەوە.کۆرۆنا وایکرد ماڵەوە جێگای کۆمەڵگە بگرێتەوە. ماڵەوە بوو بە کۆمەڵگە گەورە بچووکەکەی تاکەکان،بووە جێگرەوەی یاریگا،مۆزەخانە،پارک،قاوەخانە،ریستۆرانت،مەلەوانگە و…وشەی کەرەنتین بەجۆرێک کەوتەگەڕ کە لەماڵەوەبوون و لەناوەوەبوونی لەخۆیداڕابەرجەستەکرد و تاڕادەیەک گشت گۆی زەوی لە ماڵەوەبوونی (Stay home،Restez chez vous،Остаться дома) پیادەکرد.واتە هەرکەسە لە شوێنی حەوانەوە و زێد و خانەخوێی خۆیدا مایەوە و جووڵە و هاتووچۆ و سەردان و سەفەر وەستێنرا.لەماڵەوەبوون و کولتووری لەگەڵ خودی خۆبوون بەرهەمی کۆرۆنایەکە کەرەنتینبوونی خستە ناو ماڵەوە و کولتووری گۆشگیری و تەنهایی کردە شتێکی ڕۆژانە.کەرەنتین کە جێگای ماڵەوەی گرتەوە،ئیدی لەوێوە ماڵەوە لەوەکەوت کە تەنیا ماڵەوە بێت،ماڵەوە دەرچوو لە ماڵەوەبوون و بوو بە ئۆفیس و کارەگەو، واتای ماڵەوە لە ماڵەوەوە بووە شوێنی بەرهەمهێنانی پیشەسازی و ساغکردنەوەی کاڵا و سینەما و قاوەخانەی کولتووریش.

2- شڵەژانی تایبەت بە COVID-19هەڵیداینە ناو دیلێمای ڕەوشتییەوە Ethical dilemma

کۆرۆنا جۆرێکیتر لە شڵەژانPanicی(ترسی ناگەهانی،هەراسانی) بۆهێناین، ئەو تەنگەژەیەی بۆ مرۆڤی سەر زەوی دروستکرد کە بەهۆی سۆسیال میدیاوە هەمووی لێبەئاگاکراین،هەموو بووین بە بەشێک لەو شڵەژانە.دەسەڵاتەکان لە هەموو قوژبنێکی سەرزەوییەوە هەمان شتیان وت:”لەماڵەوە بمێننەوە”.ترسی دەسەڵاتەکان لە کۆرۆنا هەر ترس نەبوو لە تەندروستی ئێمە ترسیش بوو لە دەسەڵاتی خۆیان،لەوەی نەبا ئاشکرابن خزمەتگوزاری تەندروستی لە ئاستی پێویستدا نییە.هەرچی ترسی ئێمەیە ترسە لە ناساغبوون،ترس لە ترسە گەورەکە،کە ترسە لە مردن.ئەم ترسە سەرلەبەر ڕەفتارمانی گۆڕی،زۆربەمان بەوە قایلبووین لە ماڵەوە بمێنینەوە. ئەوە لەولاوە بوەستێت کە ئەرکێکی ڕەوشتیشمان بە مانەوەمان لە ماڵەوە بەجێگەیاند:ئەویتر The Other با نەخۆشنەخەین بوو بە ڕەوشتێکی ڕۆژانەمان،ئەم ڕەوشتەمان درایێ،واتە قەرزمانکرد،داوامانلێکرا ڕەوشتیبین.کۆرۆنا،پاندێمییە نەحلەتیکە،فێری ئەوەی کردین ڕەوشتیبونمان بەجۆرێک بێت ڕەزامەندی ئەویتری لەسەربێت نەک خۆمان،لەماڵەوە بمێنینەوە بۆ پاراستی ئەویتر،لەکاتێکا ئێمە هەموو ئەویترین بەرامبەر بە کۆرۆنا.
کۆرۆنا خۆیەتی، کۆرۆنا “من”ە و وێڵی گشت “ئەویتر” ێکە.کەچی فەلسەفەی پۆست هۆلۆکۆست Holocaust/فەلسەفەی پۆست ئۆشویتزAuschwitzتکمان لێدەکات با لەتەک”ئەویتر” ڕەوشتیبین.ئەم جۆرەش لە ڕەوشتیبوون واتە یەکترساغکردن کە ئەوەش بە دوورکەوتنەوە لەیەک تر دێتەدی و ئەوەش دەزگا تەندروستیەکان بەختەوەردەکات. کەواتە ئێمە بەو ڕەفتارەمان خۆمان بەڕەوشتیکرد.خۆڕەوشتیکردن لەم حاڵەتە ویستی ئەوی ترە نەک خۆمان.هەندێکجار مرۆڤ لە ترسی ئەویتر ڕەوشتی دەبێت،ئەوە هەنووکەیە.ترس لێرە تەنیا سیاسی نییە بگرە مرۆیشە.ئێمە بۆ ئەوەی نیشانی ئەویتری بدەین کە مرۆین ڕەوشتیدەبین.ڕەوشتیبون لێرە ئەرکێکە بۆ قایلکردنی”ئەویتر”جێبەجێیدەکەین. فەلسەفە لێرە بە کۆرۆنا دەڵێت:ڕەوشتیبون بابەتێکی خاترانە نییە،لەپێناو نییە،هاوکات لەترسیشانییە.ئەم جۆرە ڕەوشتیبوونەی کۆرۆنا هێنای وایکرد ئەویتر بەڕەوشتیبونی خۆمان شادمانبکەین،جا ئەوە دەسەڵاتی سیاسی تەندروستیی بێت یان دەسەڵاتی کۆمەلایەتی(خزم، هاوڕێ، هاوسێ، ناسیاو و ..)کەچی فەلسەفە واینابینێت! فەلسەفە کۆرۆنا وەک جەنگ،جەنگی تەندروستی دەبینێت!بۆ لێڤیناسLevinas،کە تیۆریزەکەری بواری “ڕەوشتی ئەویتر””ە حاڵەتی جەنگ موڕال دەقرتێنێت.جەنگ تەنیا یەکێک نییە لە تاقیکردنەوەکانی ئەوەی ڕەوشت دەیژێت،جەنگ وادەکات ڕەوشت ببێتە گاڵتەجاری.جەنگ مانیفێستی (ئیعلانی)ئەویتر وەک ئەویتر(the other/L’autre)ناکات،جەنگ ناسنامەی هەمان(the same/le même) وێراندەکات.دەموچاوی بوون کە خۆی لە جەنگدا نیشاندەدات لە واتای گشتدا جێدەکاتەوە،کە ئەوەش فەلسەفەی ڕۆژئاوای داگیرکردووە”.ڕوونە میراتی فەلسەفی ڕۆژئاوا لەمڕوەوە زۆر وانەی ڕەوشتی فێرکردوین.بەو واتایەی هزری ڕەوشتی مرۆڤ هەوراز و نشێوی خۆی هەیە ئەوەش لەکاتی شڵەژانەکانا دەردەکەوێت.لەبەرئەوەی شڵەژانەکان فێری وانەی خۆدەربازکردن،پاراستن و توشنەبوونمان دەکەن.
لەگەڵ شڵەژان موڕالmoral (ئاگار)ی مرۆڤ گۆڕانیتێدەکەوێت. بۆنموونە،لەکاتی خۆدەربازکردن لە ئاگربەربوونەوە،بوومەلەرزە،لافاو،بڵاوبوونەوەی پەتایەکی کوشندە،وەک ئێستا،لە هەموو ئەو کاتانەدا دیدی ڕەوشتی،ڕەفتار و هەڵسوکەوتی ڕەوشتی،ئاکاری تایبەت بەخۆی بەرهەمدەێنێت.هەموو ئەوانەش مردنمان بیردەخەوە،بۆیە لەو دۆزانەدا ڕاکردن و خۆپارستن،لەپێش هەموو شتێکەوە،لە مەرگە نەک لە شتێکیتر.ڕاستە ئەوە مافێکی مرۆییە و ویستە بۆ مانەوە،لێ پەیوەندی نێوان”من”و”ئەویتر”تێکدەدات.چۆن؟ بۆ پتر ڕونکردنەوەی وتنە ڕەوشتییە درشتەکانی کۆرۆنا و پووچکردنی تێگەیشتنی فەلسەفییانەی کۆرۆنا بۆ پەیوەندی ڕەوشتی نێوان “من” و “ئەویتر” جارێکی تر دەگەڕێینەوە لای بیرمەندی فەرەنسی لێڤیناس:””ڕەوشت پێویستە بناغەی خۆی لە ئەزموون دا ببینێتەوە،ئەمەش بۆئەوەی ڕەوشت نەکرێت بگۆڕدرێت بە لۆژیکی کۆنتڕۆل و پێشبینی و گەمە”.ئەم وتنە لێڤیناسیە بۆ “ئەویتر” ئەوەش دەگەیێنێت کە”ئێمە بەئاکار ناخەڵەتێین”،بەڵام بۆ لێڤیناس”ئاگایی شتێکی ڕەوشتییە و بوونی جیهانیش لەسەر ئەم ئاگاییە وەستاوە”.کەوابێت کۆرۆنا ئەو تەماشاکردنە فەلسەفییەی کوشت کە پێیوایە لە ڕووبەڕووبونەوەدا(کاتێک ڕوخسارەکان بەرامبەر یەکدیدەبنەوە)هەست بە بوونی ئەویتر دەکەین.کۆرۆنا هەموو ئەویترێکی کردە”من”ێک،چونکە بۆ کۆرۆنا شتێک نییە ناوی”ئەویتر”بێت.تەنانەت مەرگیش.مەرگی هیچ “ئەویتر”ێک بۆ کۆرۆنا مەرگی”من”نییە،بەڵام لێڤیناس ڕێک بەپێچەوانەی کۆرۆناوە بیردەکاتەوە:”من بۆ تۆ ئەویترم دەکەوابێت مەمکوژە”.ئاشکرایە کە،”من” لە هزری فەلسەفی لێڤیناس نازیێکە و “ئەویتر”یش جوولەکەکە.کۆرۆنا،کە خۆی نازانێت،نازیەکەیە و هەموو ئێمەش جوولەکەکەین بۆیە ئێستا هەموو لەسەردەمی هۆلۆکۆست Holocaustدا دەژین نەک پۆست هۆلۆکۆست.
کەرەنتینە ئۆشویتز Auschwitzە.گشت ئێمە لە خەمی ئەوەداین نەمرین،کۆرۆنا نەچێتە خوێنمانەوە.بەکورتی ئێمە جوولەکەی کاتی جەنگی جیهانی دووین.نازی چۆن بەدوای جوولەکەوە بوو ئاواش کۆرۆنا بەدوای ئێمەوەیە.پەیوەندی نێوان کۆرۆنا و ئێمەی کورد وەک پەیوەندی نێوان بەعسی و کوردە.نامەنەوێت ڕەوانەی ئۆردوگای زۆرەملێی سمود بکرێن،نامەنەوێت بمرین.کۆرۆنا و کورد واتە بەعسی و کورد.کۆرۆنا(نازی،بەعسی)بێباکە بەرامبەربە”ئەویتر”.کۆرۆنا، وەک نازی و بەعسی، تەنیا لە خەمی خۆیەتی، چونکە بۆ کۆرۆنا ئەنجامدانی کردە کوشندەکانی سەروی گشت شتێکە.گشت ئەوروپاییەک واتە جوولەکە کۆرۆناش واتە نازیزم. کۆرۆنا بە دوای گشت تەندروستێکەوەیە،کە جارێ توشنەبووە. کۆرۆنا بەدوای ساغەکانەوەیە.نازیش بەدوای جوولەکەوەیە،ئەو جوولەکە تەندروستەی وەک لێڤیناس، هەنا ئەرێنتArendt و هاوشێوەکانیان بیردەکەنەوە،کە بەخۆشاردنەوە،بەهەڵاتن،بەخۆدەربازکردن و بەخۆونکردن گشت جوولەکەیەک لە دەست نازیەکان ڕزگاری دەبوو.ئێستاش هەمان شتە: بەلەماڵەوەبوون،بەدوورەپەرێزی،بەخۆتەنهاکردن،بەنەکەوتنە ناو ڕوبەڕوبوەنەوە ساغدەمێنینەوە و پلانەکانی کۆرۆناش پووچەڵدەکەین.کوردی ئێستا وەک کوردی سەردەمی بەعس کێشەی ڕوبەڕوبوونەوەی بۆ دروستبووە.بەعس دەیویست کوردی ساغ بکوژێت،لای بەعس پێشمەرگە کەسە ساغەکەبوو!بەعس ڕقی لە کوردی پارتیزان،بەرهەڵستکاربوو.کۆرۆناش دوژمنی بەرهەڵستکاری Resistanceیە(مقاوەمە).ئەو لەشەی بەرهەڵستکار بێت دەخوازێت تەفروتونای بکات.بۆیە کۆرۆنا بەدوای تەندروستەکانەوەیە لەهەر شوێنێک بن،هەرچی ناتەندروستەکانە دەمێکە مسۆگەریکردون، خەمی گەورەی کۆرۆنا ساغەکانە.خەمی گەورەی بەعس ئەو کوردانە بوو بەرهەڵستکاربوون. بەعس مامەڕیشە، خاڵەشەهاب، شەهید ئارام و هاوڕێکانی بە دوژمنی سەرسەختی خۆی دەزانی،هەروەک کۆرۆنا گشت تەندروستێک بە دوژمنی خۆی دەزانێت یان نازیەکان کە گشت جوولەکەیەکیان،لەماوەی جەنگی جیهانی،بە ئەویتر دەزانی.ئەویترێکی ساغی بەرهەڵستکار کە شایانی مردنە.نازیەکان جوولەکە پەککەوتە و پیرەکانیان هەر زوو لەناو دەدا و دواتر کاریان لەسەر ساغەکان دەکرد.لێرە گشت یەکێک لە ئێمە دەکارێت،وێناکردنەکان گەورەتر نیشانبدات و باس لە جووڵەی کۆرۆنا بکات کە تەکان بەرەو دەرەوەی سنور و جوگرافیای خۆی دەدات: گەڕانی کۆرۆنا بەدوای نەیارەکانی،کە ساغەکانن،وێناکانیش گرنگە بە تەقەلای نازیەکانەوە گرێبدرێنەوە لە دۆزینەوەی جوولەکەکان لەهەر شوێنێک بن تا دەگاتە ئەوەی وێناکردنەکە ڕوو لە شاخ بنێت،لەو شوێنەی کورد ڕووبەرێک بۆ بەرهەڵستکاری و”وتنی نەخێر” بەعس دەدۆزێتەوە ،کە کۆرۆنای جەستەی سیاسیی ئەو دەمەی کورد بوو.
وێرای ئەوەی لای سەرەوە لەسەر پانیک لە سەردەمی کۆرۆنا و کاردانەوەی لەسەر گفتوگۆی”من”و”ئەویتر”وترا ئەوەش دەخەینەسەری کە،لەگەڵ هەموو پانیکێک ئاکارکاریMorality مرۆڤ گۆڕانی دێتەسەر.بەپێی پانیکەکان ئاکارکاری،یان ڕەوشتکاری، کاردانەوەی جیا لەسەر بەها و پرینسیپەکان،لەسەر بنەمای ئەو شتەی خۆی وەک شتی ڕەوشتی دێنێتەناساندن و ڕەفتار و کارەکتەری مرۆڤەکان دیاریدەکات،دادەنێت.ئەوەی زۆر سەیرە لێرە ئەوەیە کە کۆرۆنا ئاکارکاری:سیاسی،خێزانی،تەندروستی تا دەگاتە ئاکارکاری سێکسی ،هاوڕێیەتی،خۆشەویستی،هاوسێیەتی …گۆڕی.مەبەست،کۆرۆنا دۆزێکی ڕەوشتی تایبەت بەخۆی هێنایەسازاندن.مرۆڤەکان لە ترسی مەرگ و ویستی تەندروستبوون زۆر بەهای کۆمەڵایەتی و ڕۆحی و جوانکاریان پێشلکرد.کۆرۆنا لە سەرانسەری دونیا دۆزی هاوڕێیەتی،هاوسێیەتی،نەک لەنێوان کەس و گرووپەکان بگرە وڵاتانیش(ئەوەی کوبا بۆ ئیتالیایکرد هاوسێ/هاوڕێ سیاسییە ئابووریەکانی بۆینەکرد)لە ڕادەبەدەر لەکەدار و زامدار کرد.کۆرۆنا پەتایەکی کەم وێنەیە،لەکاتێکدا دەرکەوت کە دانیشتوانی گۆی زەوی خۆی لە 8میلیارێک دەدات.پەتاکانیتر کەمتر لە کۆرۆنا کوشندەتر و سامناکتر نەبوون،لێ ئەو هەڵایەیان بەخۆیانەوە نەبینی.ئەدی بۆ ئەوە بۆ کۆرۆنا کرا؟نەک هەر لەبەرئەوەی ئەو کات گۆی زەوی لە ئەمئێستا زۆرتر نەبووە و قووربانیەکان کەمتربوونە،لەبەرئەوەش کە ئەوکات ئەمەریکایەک نەدۆزرابوەوە،چینێک نەبوو لەسەر ئابووری گشت ئەویترە زەبەڵاحەکان مەترسیبێت،جەمسەرەئابوورییە-
ئەتۆمییەکان(هیندستان،ڕووسیا)بوونیاننەبوو،کەسایەتی ئەوروپای لەڕێگای وتارەکانیەوە ((مۆدێرنە و ڕۆشنگەریی و تێکنەلۆژیای ئێلکترۆنی)) نەدەهاتەناساندن.ئێستا هاوکێشەکە جیایە.ڕۆژئاوا خۆی بە سەرچاوەی ڕەوشت دەزانێت. ڕەوشت شمەکێکە لە ڕۆژئاوا لە سێبەری ئەو وتارانە بەرهەمدێت.کۆرۆنا هاتوە تا بیرکردنەوە ڕەوشتییەکانی ئەو وتارانە تێکبشکێنێت و ڕۆژئاواش بخاتە قۆناغی بەرهەڵستکارییەوە،وانەش بە دەزگا تەندروستیەکانی ڕۆژئاوا سەبارەت بە شەڕی مانەوە بڵێتەوە.باشە بۆ ڕۆژئاوا؟چونکە نوێنەرایەتی جیهان دەکات.ڕاستە لە کۆرۆناوە،لەم پاندێمییە هەنووکەییەوە،فێری ئەوەبووین چۆن دەزگا تەندروستیەکانمان بەهێزبکەین و چۆنیش خۆمان تەندروستئامێز ڕابگرین،موخابن ئەمە دوا گریمان نییە بەدەست ڤایرۆسەوە و دەرکەوتن و سەرهەڵدانی پاندێمیەکانیش هیچ کات ئاسان نەبووە دەستنیشانکردنیان.دوژمنە نەبینراوەکە ناوە دەقاودەقەکەی پاندێمیەکانە،نەک هەر ئەم پاندێمییە بگرە ئەوانەش جارێ نین و لەدایکنەبوون.پاندێمیەکان هەمیشە دەبن،چونکە ئێمە هەین.ئەو زیندوو نییە،زیندووەکە ئێمەین و خۆراکی مانەوەیشین.
COVID-19،خۆی و شڵەژانە لەناکاوەکانی،لەسەرەخۆ ئەو ترس و هەراسانییەی بۆهێناین کە لەوسەرەوە شڵەژانەکەی پێشنداین و هەمدیس لەسەرەخۆ فرێیداینە ناو تەنگەژەی ئاکاری Moral Dilemma یشەوە. لەگەڵ خێزان،هاوسێ،هاوڕێ،ناسیاو کەوتینە دۆزێکی ڕەوشتی نابەجێ و هەڵەشەیێکی ئاکاری و بەزمێکی ڕەفتاری ئەوتۆەوە کە یەک شت لەنێوان دوو شتدا هەڵببژێرین:یان سەردانیبکەم و لێیبپرسمەوە یاخود خۆمی لێنەناسکەم و پشتیتێبکەم کە ئەوەش تەندروستیم بۆدەهێنێت.شەڕ و سەرئێشە ڕەوشتیەکە لەپێناو هەڵبژاردنی باشترین، بەسودترین بوو.کەوتینە نێوان دوو شت کە دەبێت یەک لەو دوو شتە هەڵببژێرین،کە لە خودی خۆیدا هەردووکیشی کێشاوین.ئەوەی وتمان بەکوردی خۆمان بەم جۆرەی لێدێت:بچم هەر وەی و نەچم هەر وەی.قووتابخانە فەلسەفییەکان زۆریان لە سەر کێشەی دیلێمای ڕەوشتی Ethical dilemma وتووە و پیێشیانوایە مرۆڤ هەڵبژاردەکەی لەنێوان دوو شتی ناکۆکدا دەبێت و ئەوەش داوای ئەوەی لێدەکات ئەوە هەڵبژێرێت کە بەکەمترین زیان دەکەوێتەوە.ئەوەی لێرە بۆ فەلسەفەی ڕەوشت جێی تێڕامانە ئەوەیە،چەند هەڵبژێراوەکە ڕەوشتییە؟بچین لەم باردوۆخە سامناکە سەردانەکەمان بکەین یان لەماڵی خۆمان دانیشین و هەقی کەسمان نەبێت؟ کامە باشە؟کێشەی باشە لێرە لەوەدایە کە بێ لایەن نییە.باش بۆ من ئەوەیە کە نەیەم و تۆ ناساغم نەکەیت.وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەندی بەوەشەوەیە هەڵبژێرراو چەند بۆ هەڵبژێر بە کەڵکە و دواتر سودی هەڵبژێراوەکەش بە باشییەکەیەوە دەپێورێت،باش بۆ من وەک باش نییە بۆ تۆ.بۆ؟ چونکە کردەی ڕەوشتی لە دۆزی وادا دەبێت بە کردەیەکی ڕەوشتی ناکۆکئامێز Ethical paradox .بەم شێوەیە پرسیارە بنچینەییەکە لە پرسی دیلێمای ڕەوشتی خۆی لە سوود،باش،دا کۆدەکاتەوە و پشتکردنیشە لە زیان،خراپ،.باشترین و خراپترین،ئەوەشیان لە دیدی فەلسەفییەوە،لە ڕوانگەی بزووتنەوە فەلسەفییە ڕەوشتییەکانەوە وتن و ئارگومێنتی جۆراوجۆری لێکەوتوەتەوە.ئەو شتەش کە لەناو کردە ڕەوشتییەکەداپارادۆکسال paradoxicalە ئەوە لە خودی خۆیدا ناکۆکئامێزە و بگرە دژێکیش لە ناخی خۆیدا بەخێودەکات.بەمە ڕەگەزەکانی ناو شتێکی”پارادۆکسالی ڕەوشتی”لەڕووی لۆژیکییەوە ناکۆک و دژن و لەتەک خودی خۆشیاندا یەکناگرنەوە.شتێکیش کە ڕەوشتی بێت و هاوکات پارادۆکسال بێت فەلسەفە ئیشی لێرە ئەوەیە ئەو حاڵەتە پارادۆکسالە یەکلای بکاتەوە((نەک تەنیا باش لە خراپ،بەڵکو باش لە باشتر و لەوەش جیاکاتەوە چ باشێک بۆ من باشە کە ڕەنگە هەمان باش بۆ تۆ باش نەبێت)).ئیشی فەلسەفەی ڕەوشتی لەم حاڵەتەدا یەکلاخستنی ئەو کێشەیەیە خۆی وەک کێشەی ڕەوشتی ناکۆکئامێز نمایشدەکات، کە لە ڕیشەدا و هەر لەسەرەتاشەوە نە پەسەند و نەش شایان بووە.کۆرۆناڤایرۆس دەقاودەق ئەمەی کرد.پارادۆکسی هێنا و لەناومانیشا بەخێویکرد و پەرشوبڵاویشیکردەوە،بەڵام کۆرۆنا کۆمۆنیست نییە، ڕقیشی لە دادپەروەرییە.

هەروەک وتمان بەدوای تەندروستەکانەوەیە،بەدوای ئەوانەوەیە کە دەڵێن ئێمە لەشمان بێ عەیبە.لەبەرئەوەی کۆرۆنا یەکسانە بە مەرگ،مەرگیش،لێڤیناس وتەنی،دیکتاتۆرە. مەرگ دێت و ئیشی خۆی دەکات و دەڕوات.مەرگ ،بەبۆچوونی ئەو بیریارە فەرەنسییە، گوێنەگرە و سەرقاڵی کاری خۆیەتی و بەس.بۆیە کۆرۆنا مەرگە چونکە خراپە گەورەکەیە.بێسود نییە لێرە بۆچوونێکی بادیو Badiou بەسەربکەینەوە کاتێک”ڕەخنەی ڕەوشتی سەردەم دەکات و ئەم ڕەوشتەش بە ڕەوشتێکی هیچگەرا ناودەبات”ئەمەش وادەکات بادیو وەک هەڵوێستێک دژ بە فەلسەفەی ڕەوشتی هاوچەرخ باشە بەجۆرێک ڕوونبکاتەوە کە خودی باشە ببێتە تێگەیشتن لەسەر ئەو شتەی ناودەنرێت خراپە.لە دیدی بادیودا”خراپە بوونی هەیە،لێ خراپەی ڕادیکال بوونی نییە”.”بادیو ڕەتیدەکاتەوە هولوکۆست Holocaustخراپەیەکی ڕادیکال بووبێت”.نەک هەر ئەوە بگرە بۆ بادیو”ڕەوشت تەنیا سێ ناوی هەیە:تێرۆر، خیانەت و کاتەسترۆف(موسیبەت،بەڵا)”.پرسیارەکەی ئێمە کەلێرە ڕوبەڕووی بادیوی دەکەینەوە ئەمەیە:کۆڤید-19دەشێت بە کاتاسترۆف سەیربکرێت؟ گەر بەوە سەیرکرا لەگەڵ تێزی قیامەت،کۆتای جیهان Apocalypse،یەکناگرێتەوە؟((ئەمەیان لە بەشێکی تایبەت دێینەوەسەری)). بۆیشە وادێینە گۆ،چونکە کۆرۆنا فێری ئەو وانە موڕالیەشی کردینکە،ئەو شتەی شڵەژان و پەشێوی دروستدەکات ڕادەی خۆپەرستی تاکەکانی ئەو کۆمەڵگەیەی شڵەژان و پەشێویەکەی تیا دەخولێتەوە بەرزدەبێتەوە.لە هەچ کۆمەڵگەیەک شڵەژان و پەشێوی زیادیکرد کردەی ڕەوشتی دەکەوێتە ژێرپرسیارەوە،ئەرک و بەرپرسیارییە ڕەوشتییەکان ڕوو لە کەمی و لاوازی دەنێن.مرۆڤەکان بۆ کەمکردنەوەی شڵەژان و پەشێویان دەکەونە دۆخی خۆپەرستن egoisەوە،خۆپەرستیەکە کە ویستێکی مرۆییە بۆ مانەوە لە قاوغی خۆپارستن دەردەکەوێت،خۆپاراستن لەو شتەی شڵەژان و پەشێویی دروستکردوە،لەم حاڵەتەدا کۆرۆنا ئەو کارە دەبینێت.کۆرۆنا کە شڵەژان و پەشێویهێنەرە،ئەرک و بەهاکان تەسک و هیچگەرا دەکات.گەرچی خۆپەرستیەکە،خۆویستیەکە،خۆی بەشێوەیەک دەردەخات کە ڕیشاڵی ڕەوشتی هەیە،لێ لەتەک پەشێویەکەدا یەکدەگرێتەوە و سەیرەکە لەوەشدایە خۆویستیەکە وەک کردەیەکی ڕەوشتی سوودئامێز خۆینمایشدەکات.لێرە خودپەرستی ڕەوتێکی ڕەوشتی وەردەگرێت کە بە واتا فەلسەفییەکەی دەبێت بە خودپەرستی ڕەوشتی Ethical egoism .ئەمە واتە چی؟خودپەرستی ڕەوشتی بنەمایەکی سوودگەرای هەیە.ئەو کەسەی خودگەری ڕەوشتی پیادەدەکات لە سۆنگەی کەڵکخوازییەوە ئەنجامی دەدات.لێرە ئەم کردەیە خۆی لەگەڵ کۆرۆنا یەکدەخات.ئێستا هەموو لە سەردەمی کۆرۆنادا خودپەرستێکی ڕەوشتیین.بۆ؟ لەبەرئەوەیکە کۆرۆنا پانیک هێنەرە،ڕاڕایی و هەراسانیەکی لەگەڵ خۆی هێناوە کەم وێنەشە.بۆ جوولەکەکان بە هۆلۆکۆست Holocaustناودەبرێت،چونکەلەماڵەوە بوونی جوولەکەیەکی ئەرتەدۆکس و نەچوونی بۆ عیبادەت لای”دیواری ڕۆژئاوا لە ئوروشەلیم”لەناوبردنی تووخمی جوولەکە دەگەیێنت((هەروەک بینیمان لە میدیاکانا چۆن جوولەکە ئەرتەدۆکسەکان لەگەڵ پۆلیسی ئیسرائیلی بەشەڕدێن لەسەر قەدەغەکردنیان لە چوون بۆ لای دیواری ڕۆژئاوا))،بۆ ئەمەریکایەکان بە مانای دووەم تراژێدی دێت دوای 11 سێپتەمبەر،ئەی بۆ ئێمەی کورد؟ بێکومان جینۆسایدەکانمان،کە ئەوانەش مردن و قڕبوونمان،بیردەخەنەوە. ئەوەی لایسەرەوە لەسەر کۆرۆنا،وەک هێنەری شڵەژان و پەشێوی،وترا وادەکات بڵێین،کۆرۆنا کارتێکردنی نێگەتیڤانەی ڕەوشتی لێرە و لەوێ لەسەرمان دانا و کردەی ڕەوشتی ناجۆریشی تیاچاندین کە ئامانجی سەرەکی خۆپاراستن بوو لەو ترسەی کە جارێ ڕوونیە ئایندەکەی.موخابن هەنووکە شڵەژانەکە بەجۆرێکی ترسناک میوانمانە.میوانێکی ناوەختەی ناخۆشەویست.هاتووە بێ ئەوەی بپرسێت و بە گوێشمانا دەچرپێنێت: من شڵەژانی سەردەمم و شای شڵەژانەکانیشم. سۆسیال میدیای ئێلکترۆنیش درێغینەکرد لە گەردووناویبوونی.بەهۆی کۆرۆناوە ڕەوشتی پانیک سەرلەنوێ بوەوە بە باس،واشیکرد ڕەوشت لەڕووی یاسایی،ئاینیی،سیاسییەوە گفتوگۆی بەردەوامی لەسەر بێت.نەچوونەدەرەوەمان خۆی ڕەوشتیکرد.ڕەوشتیبوونمان یەکسانبوەوە لەگەڵ ترسی سزادان و غەرامەکردن. COVID-19پابەندبوونی بە ڕەوشت لەگەڵ خۆی بە دیاری بۆهێناین.دەمێکە ئاوا ڕەوشت نەبۆتە بابەتی سیاسی و یاسایی و کۆمەڵایەتی.ناوی خوا لەگەڵ هاتنی پانیکی COVID-19 جاران ۆرتر لە بەکاردەبرێت.ترس لە مەرگ،یەزدان، کۆتای جیهان، ئاوابوون و قیامەت جارێکیتر بوونەوە بە بابەتی فەلسەفەیی لە گەڵ کۆرۆنا.

ئازاد حەمە

ماویەتی…..

mm

دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.

Previous
Next
Kurdish
Powered by TranslatePress