بەرەو سیستەمێکی نوێی ماڵی جیهانی… نوسینی: ئیدریس مستەفا
لە تەک دەرکەوتنی سیستەمی نوێی جیهانیدا کە لە ٢٤ی مانگی رابردووەوە هاتە سەر شانۆی سیاسەتی جیهانی، دوێنێکە ٢٣ی مانگ سیستەمێکی نوێی ماڵی جیهانی هاتە نێو بازاڕی دراوی جیهانیەوە. دوێنێکە حکومەتی روسیا بڕیاریدا نەوت و گاز بە رۆبڵی بفرۆشێ لە بری دۆلاری ئەمریکی. ئەم بڕیارە تەنها ئەو وڵاتانە دەگرێتەو ەکە روسیا بە وڵاتانی نادۆست یاخود ناحەز بە روسیا ناوی بردن وەک ئەوروپا بە نموونە. ئەو وڵاتانەی کە هاوڕێی روسیان ئەوا ئازادن بە چ دراوێک پارە دەدەن وەک چین و هند بە نموونە. دیارە وڵاتێکی وەک هند روسیا بە هەرزانتر ناوت و گازی پێ دەفرۆشێ لەەبر جەند هۆیەک کە لێرەدا بواری باسکردنی نیە. بەهەرحاڵ،
ئەو هەنگاوەی روسیا، هێنانی رۆبڵ بۆ انو سیستەمی ماڵی جیهانی، بە یەکەمین هەنگاو دادەنریت لە مێژووی بازاری دراوی جیهانیدا کە لە دوای روخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە هەبێ و یەکەمین گورز کە بیخوات دۆلاری ئەمریکی ئینجا دراوی یۆریە. ئابوری ناسەکان دەڵێن ئەوروپا و ئەمریکا خۆیان بۆ هەنگاوی لەم جۆرە نەک ەهر ئامادە کردبوو بەڵکو هەر بە خەیاڵیشیاندا نەهاتووە کە روسیا بە پلانێکی ئاوها وەڵام بە گەمارۆ ئابوریەکانیان بداتەوە هەر بۆیە ئەمڕۆکە راوێژکاری ئەڵمانی لەگەڵ پۆتین بە تەلەفۆن قسەیان لەگەڵ یەکدیدا کرد و ئەڵمانیا ئەم هەنگاوەی روسیای بە پێشێلکردنی رێکەوتنامە ئابوری و بازرگانیەکانی نیوانیان ناوزەد کرد. ئەلمانیا لە کاتێکدا ئەمە دەلێت کە هیچ یەکێک لەو گەمارۆ ئابورییانەی سەر روسیا نەک هەر پێشێلکردنی پەیوەندیەکانی نێوانیانە بەڵکو دژ بە قانونە نێودەوڵتیە بازرگانیەکانە کە خودی ئەوروپا داڕێژەری سەرەکی بووە.
ئەمڕۆکە رۆبڵی روسی لە تەک دراوە جیهانیەکانی تردا ژمارەی بەرزبوونەوەی دەخوێندەوە. ئەم هەنگاوەی روسیا لە مێژەوە دەبوو بنرێت بەڵام تەمەڵی و چآوەروان نەکردنی روسیا بەو گەلەکۆمەکێ ئابوریە گشتگیریەی رۆژئاوا وای لێکرد کە بە چەکی رۆبڵەوە بێتە پێشەوە و لەوەش ناچێ پاشەکشە بکات لەم هەنگاوە چونکە هەر وەک چۆن یوانی چینی لەم ساڵانەی دواییدا بۆتە رەقەم لە تەک دۆلار و یورۆ و پاوەندی ئوستەرلینی بەریتانیدا ئەوا رۆبڵیش دەبێتە دراوێکی تری خاوەن رەقەم.
مانگی رابردوو قسەباسێکی زۆر گەرم دەستی پێکرد و ئێستەش وا لە بواری لێکۆڵینەوە و هەنگاوی جدیدایە ئەویش کردنەوەی بازاڕێکی گەورەی دراوی ئاسیایی بە هاوبەشی چین و روسیا. ئەم هەنگاوەی روسیا و هەنگاوەی سعوودیەش ئەو بابەتە دەهێنێتە سەر خەزێنەی دراوی جیهانی. هەفتەی رابردوو سعودیە رایگەیاند کە لەمەودوا ئامادەیە نەوت بفرۆشێ و پارەکەشی بە یوانی چاینی وەربگرێ. دیارە بە دوای سعودیەدا وڵاتانی تری وەک بەحرەین و ئیمارات و لەوانەیە میسریش هەمان هەنگاو هەڵبگرێ.
ئەمانە و زۆر شتی تریش، بۆ نموونە ئاڵتونی دەیان و سەدان تەنی روسی کە لە خەزێنەی دەوڵەتی روسیادا هەڵگیراوە بۆ هە رپشتیوانیەکی گەورەی ئاوها، دۆلاری ئەمریکی دەخەنە بەردەم لەرزەیەکی جدیەوە کە نرخی دۆلار ئەو ئاستە قورساییە جیهانییەی جارانی نەمێنێ و لە دوور مەوداشدا لەوانەیە بەرەو داڕمانێکی بێ وێنە ببێ لەوەی کە چیتر وەک تاکە دراوی گێتی نەمێنێ بە تایبەت گەر بێتوو روسیا لە کێشەی ئۆکرانیادا بە سەرکەوتوویی بێتە دەرەوە. ئەم ئەگەرە روروداوەکانی رۆژان و مانگەکانی داهاتوو ئەنجامەکەیمان پێ دەڵێ.
خاڵێکی زۆر گرنگ کە دەمەوێ ئاماژەی پێ بدەم ئەوەیە کە نەوت و گازی روسیی لەم گەلەکۆمەکێ ئابوریەی غەربدا تاکو ئێستا بە وازانج هاتۆتە دەرەوە. چؤن؟ تاکو ئەم ساتەی من ئەم وتارە دەنوسم نەوت و گازی روسی وەک جاران بەرەو ئەوروپا دەچێ و هەر لەم دوو سێ رۆژەی رابردوودا ئەڵمایان و هۆلەندا و بگرە فەرنساش بە رەسمی داواکەی ئەمریکایان رەتکردەوە کە واز لە کڕینی گازی روسی بهێنن؛ هەروەها سویفت کۆدی بانکی هەر وەک جاران کاری خۆی دەکات؛ جا ئەوەی لەم نێوەدا دروست بوو بەرزبوونەی نرخی گاز و نەوتی جیهانی بوو لەوانەی روسی. واتە روسیا گەر پێش ٢٤ی مانگی رابردوو، رۆژەی دەستپێکردنی پەلامارە سەربازیەکەی بوو بۆ سەر ئۆکرانیا، نرخی سەرچآوە سروشتیەکانی بە ١٠٠ دۆلار بۆ نموونە فرۆشتبی ئەوا ئیستا ١٢٤ دۆلارە، واتە نەوت و گازی روسی لەو گەمارۆ ئابوریەدا قازانجی نەکرد و ئەوەی زەرەری کرد وڵاتانی ئەوروپا و هاوڵاتیانی ئەوروپی بوون و بەنزینخانەکانیان گەواهی ئەم قسەیەی من دەدەن.
پرسیارێکی گرنگ کە دێتە پێشێ ئایا ئەوروپا دەتوانن بازاڕی تر بدۆزنەوە بۆ جێگرتنەوەی گاز و نەوتی روسی؟ لەگەڵ ئەوەی هەندێ وڵات خاوەن گازی سروشتی باس دەکرێن وەک قەتەر و جەزائیر و تەنانەت خودی ئەمریکاش، بەڵام هیچیان ناتوانن جێگەی گاز و نەوتی روسی بگرنەوە چ وەک رێژە و چ وەک نرخ و چ وەک ئاسانی هاتنە بەردەست و چ وەک ژینگەپارێزی. ئەم پرسیارە وردەکاری زۆری دەوێ و گەر بوار بوو ئەوا لە واترێکی تردا باسی دەکەم بۆچی هیچ وڵاتێک ناتوانێ جێگەی گاز و نەوتی روسی بۆ ئەوروپا بگرێتەوە.
نوسینی: ئیدریس مستەفا
٢٤ی ٣ی ٢٠٢٢
