ثیۆریی بیگ بانگ بۆ منداڵان.. رەهەند سابیر

Big bang theory for kids

تاوەکو سەرەتای صەدەی بیستەم، هۆیەکی باش بوو بۆ فەلەکناسان کە قەناعەت بکەن گەردوون ستاتیک( جێگییر)ە، هەروەها بڕوایانوابووە گەردوون هەمیشە بەو شێوەیە بووە کە بینییویانە، هەر بەو شێوەیەیش ئەبێ، بەڵام لە ساڵی ١٩٢٩، دۆزیینەوەیەکی گەورە ئەو بۆچوونەی گۆڕی، ئەمڕۆ کۆزمۆڵەجیست(فەلەکناسان)ەکان، پێیانوایە گەردوون لە تەقیینەوەیەکی گەردوونیی cosmic explosion، دەستی پێکردووە کە پێیئەگوترێ بیگ بانگ و لە دەوروبەری ١٤ ملیارد ساڵ لەمەوپێش، روویداوە

گەردوونی فراوان The expanding universe

لە سەرەتای قەرنی بیست، ئەسترۆنەمەر هەبڵ، سەرنجی دا، هەندێ ئەستێرە زۆر دوورتر دەرئەکەون لەوەی کە پێشتر پێمانوابوو. لە فاکتدا، ئەوانە بە هیچ شێوەیەک ئەستێرە نەبوون، بەڵکو جەمعی کۆمەڵە ئەستێرەیەک، یان گالاکسییەکان بوو، لەو شوێنەی کە تێیدا ئەژیەین، لێمانەوە دوورن. هەبڵ، لێکۆڵیینەوەی لەسەر رووناکیی ئەو گالاکسییانە کرد کە پێمانئەگات، دواتر بەکاری هێنا بۆ دیاریکردنی دوورییەکانیان، لەم موعالەجەیەدا، هەبڵ بۆی دەرکەوت کە رووناکیی بەرەو شەبەنگی سووری کۆتایی، گۆڕا بوو، ئەمەیش ئەوە ئەگەیەنێت کە گالاکسییەکان خێرا دوور ئەکەونەوە، یەعنی گەردوون ثابت نییە، بەڵکو بەردەوام ئەکشێ.

سەرەتای گەردوون The beginning of universe

ئەگەر گەردوون لە کشاندا بێت، ئەوا ئەبێ لە بڕێک خاڵی فەضا و کاتدا دەستی پێکردبێت، کەواتە ئەکرێ ئەثەری تەمدیدبوونەکەی (فراوانبوونەکەی) ببرێتەوە بۆ خاڵی دەستپێک. بە دەقیقیی، پێوانەکردنی دووریی گالاکسییەکان و سوورە گۆڕاوەکانیان red shifts پێوەندیی بە تێکڕای جوڵەکەیان هەیە. سایەنتیستەکان بۆیان دەرکەوت کە بیگ بانگ، ١٣.٨ ملیارد ساڵ لەمەوپێش روویداوە. لەو کاتەدا، فەضا و ماددە لە یەک خاڵدا هەبوو کە پێیئەگوترێ سینگوڵارەتی singularity کە خاڵێکی زۆر بچووک و چڕە( راستییەکەی خاڵێکی بچووک نییە، بەڵکو مەبەستمان لە سنورێکە کە ناتوانین قانونەکانی فیزیا و قانونەکانی ئاینشتاین، هەروەها ثیۆریی رێژەیی گشتیی بەسەردا تەطبیق بکەین، بۆیە ثیۆریی کوانتەم بەکار دێت). هاوکات، بیگ بانگ بە مەعنای کەلیمە، تەقیینەوە نەبوو، هەموو ئەوەی ئەتوانین بیڵێین، ئەو خاڵەیە کە فەضا و کات دەستی کرد بە تەمدید بۆ ئەو گەردوونەی کە ئەمرۆ ئەیناسین.

سەرەتا و کۆتایی the beginning and end

لە ئیبتیدای گەردووندا، ماددە ئەوەندە چڕ بوو کە قانونە ئیعتیادییەکانی فیزیای بە سەردا تەطبیق نابوو، لە جیاتیی ئەوە، هەموو شتێک بە پێی قانونەکانی میکانیکیی کوانتەم، کار ئەکات کە حوکمی جیهانی ئەتۆم و تەنۆلکە سەبئەتۆمییەکان ئەکات، لەبەر ئەمە، موستەحیلە بە دەقیقیی وەصفی ئەو ظروفە بکەین، هەروەها قورسە شوێنی حدودی خاریجیی گەردوون دیاری بکەین کە ئەبێتە لێواری پێشڕەویی تەمدید. زاناکان، زیاتر لە یەک سینارۆیان پێشنیار کردووە بۆ موستەقبەلی گەردوون، لەوایە فراوان بێت بۆ ئەبەد، سەرەڕای ئەوەیش، دواجار گەرمیی ئەڕوات و هەموو شتێکی سارد و مردوو جێئەهێڵێت….. ساردییەکی گەورە، یاخود لە جیاتیی ئەوە، لەوانەیە گەردوون دابڕمێت بۆ خودی خۆی و بە بیگ کرەنچ* کۆتایی بێت.

زیاتر لە یەک گەردوون more than one universe

لە کۆتایی صەدەی بیستەم، گەردوونناسەکان بە شێوەیەکی جدیی، دەستیان کرد بە دیراسەکردن لە کونە رەشەکان کە لە لایەن ثیۆریی رێژەیی گشتیی ئاینشتاینەوە، تەوەقوع کرابوو. کونە رەشەکان دروست ئەبن کاتێ تەقیینەوەی ئەستێرەیەکی زەبەلاح رووبدات. زاناکان پێیانوایە کە کونە رەشەکان زۆرن، هەروەها دانەیەک هەیە لە سەنتەری هەموو مەجەڕەیەکدا، بە هیی خۆیشمانەوە. یەکێک لە رێگەکانی تەماشاکردنی بیگ بانگ وەکو کونێکی رەشی زۆر گەورە ultra- super- massive black hole، واتە لەوانەیە نادر نەبێت، موحتەمەلە(ئەشێ) کونی رەشی تری وەکو ئەوە هەبێت، هەروەها فرەگەردوونییش. زۆرێک لە فیزیاناسە ئیڵیمتەرییەکان( ئەو زانایانەی کە لێکۆڵیینەوە لە سەبئەتۆمییەکان و خودی فەضا ئەکەن) پێیانوایە ئەمە حاڵەتەکەیە.

ئەودیو دەرەوەی فەضا چییە؟ what is outside of outer space؟

پرسیارەکانی کۆتا سنوری گەردوون، موعالەجەی زانستیی درێژ ئەکاتەوە تا رادەی تێکەڵبوون لەگەڵ فەلسەفە و تەنانەت دیینیش. قەراغەکانی بۆشایی گەردوون، یان قەراغەکانی زەمەنیی گەردوون، لەودیو ئەزموونی هەستەوەریی هەر دەرئەنجامێکی ئێمەوەن، تەنانەت ئەوەی زانستەکانیش، خەمڵاندنن. لەگەڵ ئەوەیشدا، زانستی نوێ، هەندێ بۆچوون ئۆفەر ئەکات لەسەر بنەمای وردەکاریی زیاتری موتابەعەکردنی گەردوونە. ئەم بۆچوونانە رێنیشاندەری لۆژیکیین لە سەر بنەمای سەرنجدان و موتەبەل، لەگەڵ خەیاڵێکی ورد.

تەقیینەوە گەورەکە the big bang

هەبڵ، دوای ئەوەی کە تەلسکۆپێکی فەضائیی بە ناوە نراوە، یەکەم فەلەکناس بوو کە ئەودیو سنوری گالاکسییەکەمانی ئاشکرا کرد. هاوکات، هەبڵ چاودێریی و حیسابی ئەو گالاکسییانەی ئەکرد کە لە زەوییەوە دوور ئەکەونەوە، دواتر گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی کە بڵیت گەردوون فراوان ئەبێت، بەهۆی ماثماتیکییەوە گەڕانەوە بۆ دواوەی ئەم فراوانبوونە( خاڵی دەستپێک)، ئەسترۆفیزیاوییەکان ئەو ساتەیان دیاری کرد کە ئەبێ گەردوون دەستی پێکردبێت، ئەم چرکەساتە بە نزیکەیی ١٣.٧ ملیارد ساڵ لەمەوپێش بووە و ئێستا بە بیگ بانگ ناسراوە. ئەم نیشاندانی سنوری کاتییە بۆ گەردوون، بە لایەنی کەمەوە تا ئەو جێگەیە پێوەندیی بە رابردووەوە هەیە. بڵاوکراوەیەک لە زانکۆی هارڤارد روونی ئەکاتەوە بیگ بانگ، سینارۆیەکە کە دەرئەنجامەکەی ثیۆریی کێشکردنی ئاینشتاینە، دەستنیشانی ئەکات کە فەضا خۆی فراوان ئەکات.

*بیگ کرەنچ big crunch، سینارۆیەکی گریمانەییە بۆ چارەنووسی کۆتایی گەردوون کە تێیدا فراوانبوونی گەردوون لە کۆتاییدا پێچەوانە ئەبێت و گەردوون دائەڕمێتەوە، لە نەتیجەدا ئەبێتە هۆی ئەوەی بە فاکتەری پێوەری گەردوونیی بە صفر بگات.

——————————————————-
سەرچاوە:
https://sciencing.com/big-bang-theory-kids-5479787.html