کرێکارانی مەعریفە و شۆڕشی سپی.. سەلاح جەلال

دەبێت چۆن بڕوانینە ئاست و پەیوەندی و روانین و بیرکردنەوەو بونمان؟ لەچی هێڵێکەوە بچینە ناو زەریای بیرو گومان و پرسیارەوە؟ چۆن زەمەنی بێدەنگی بە دایەلۆژو کرانەوەو خۆدۆزینەوەو لێکدانەوەو گۆڕانکاری ببڕین؟ لەدەستکەوتی مادی بۆ بیرکردنەوەو بەدواداچون و کۆشش و گونجاندن و ئاڵوگۆڕو وەرگرتن و پەیوەندێتی وهاوچەرخێتی..تاد بچین.
مامەڵەی رۆشنبیری بەرزکردنەوەی دروشم نیە، بەڵکو پرۆژەی رۆشنبیریە، بەردەوام پێویستی بە هۆشی مێژویی و زانستی هەیە، وەک ئەوەی (یەقتین) ئاماژە دەکات بە مامەڵەکردنیان لەگەڵ مارکسیەتدا پرۆژەیەکی مەعریفیە بۆ گۆڕانی کۆمەڵایەتی بەبێ هۆشی مێژویی بووە، هەرووەها پێبەخشین لەگەڵ بونیەویەتدا بەبێ هۆشی زانستی بووە. ئەمەش دەمانخاتە تۆڕی زمان و بیرو گومان و پرسیارەوە، لەچی گێژاوێکداین و لەکوێوە دەست پێبکەین؟ ئایا چۆن بڕوانینە ئامادەیی مەبەست و کردارەکانی زمان و رەوتی ئاڵوگۆڕی رەمزی و بوعدی بڵاوکردنەوە بۆ ئامانجی زمانی بەکارهاتو؟ چۆن بەسەراچونەوەو گشتگیری کردنی ئاست و قوناغی بەسەراچو بخوێنینەوەو بەراورد لەگەڵ ئیستادا بکەین بۆ ئایندەو لەم سەردەمە جەنجاڵەدا چاو بکەینەوە بۆ بەرهەمهێنان و خۆگونجاندن و جیاکاری؟ لەکاتێکدا پێویستە لەگەڵ گۆڕانکاریەکاندا بگونجێین، ئەویش پەیوەندیەکان و تۆڕی زانیاریەکانە، چۆن بچینە ناو جیهانی ژمارەییەوە؟
(ئێمە دەستمان بەوەکردووە بچینە ناو جیهانی ژمارەییەوە، بەڵام هەڵگری زیهنیەتی پێش ژمارەیین؟ ل16(1)
ئەمەش پێویستی بە نوێ بونەوەو داڕشتنەوە هەیە لە نوسینەوەی کوردیدا، گەورەترین کێشەیش زمانی کرمانجی سەرو خوارووە، تائێستا دایەلۆژێکی لەسەر نەکراوە، لەیەکگرتنەوەی یان جیاکاری؟ لەراڤەو پۆڵینکاری و رێکخستنەوەو داڕشتنەوەی سەرلەنوێی زمان و ئەدەب؟ (یەقتین) ئەم چونە ناو سەردەمی ژمارەییە لە رێگەی دەقی پەیوەنیدارو بەمیتۆدکردنی پەیوەندیداری دەقی دەبینێتەوە، نوێبونەوەی نوسینەوەی عەرەبیە بۆ نوێبونەوە لە بناغەی زمان لە نەحو، ێەرف، ئیملاء نیشانەکانی ژمارەیی و پاوانکردن و رێکخستنێکی پێکهاتەیی و دەلالی دەق:
(ئەو پرسیارانەی دەمانبات بۆ چونە ناو ئەم جۆرە گفتوگۆیەوە بۆ تازەکردنەوەی روانین و بیرکردنەوە، لەم جۆرانەیە: چۆن لە چاخەکەماندا بژێن؟چۆن لەتواناماندا دەبێت ژمارەیی بیر بکەینەوە؟چۆن توانامان دەبێت بەژمارەیی بنوسین؟ چۆن لە تواناماندا دەبێت بەژمارەیی بخوێنینەوە. ئایا رێگاکانی بیرکردنەوەو نوسین لە نەبونی ژمارەیی و ناوەندە کارکەرەکانەوە مێتۆدمانکردووە، ئەوە خۆیەتی لەسەرمانە لە ئامادەبونیدا کاری لەسەر بکەینەوە؟ل1٧)(2).
ئەمەش کردنەوەی پانتاییەکە لە روانین و بیرو فەزادا، بۆ خوێندنەوەی ئێستاو خۆئامادەکردن لە بەشداری ژمارەییدا، ئەرکێکی گرانەو لەسەر رۆشنبیریەکی رادیکالی دادەمەزرێت، پێویستە بەهۆشی نوێوە، حەزو ئامانج و ئەندێشەی گەشەکردنی ئێستا هەڵبگیرێت و کەشێک بکرێتەوە بیری نوێی تیادا لەدایک ببێت، جیاوازیەکانی خوێندنەوەو بەراوردکردنە لە بواری میتودلۆژیادا، لای (ریجیس دۆبریە)، هەمو میدیاو دامەزراوو کەناڵ و پێگە رۆشنبیریەکان دەگرێتەوە، بایەخدانی لە پەیوەندی نێوان واقیع و ناوچەکانی واقیعدا بو، ناونانیشی بۆ شۆڕشی ئەلکترۆنیەکان، (زەمەنی بیستراوو بینراو)ە، چەند زاراوەیەکی تریش بەکارهاتووە(ئەدەبی ئەلکترۆنی و دەقی پەیوەندیدارو ئەدەبی داسەپاوو سیبرالادب) لە دوای هەمو دەستکەوتە زانیاریەکانی ئێستاوە.
لای (غرامش)یش شیکردنەوەی کۆمەڵایەتی بۆ رۆشنبیر مرۆڤێکە کۆمەڵێک ئەرک بۆ کۆمەڵ بەدەست دەهێنێت وەک:
پیشەی نوێ و بێژەری، پیشەی کاری ئەکادیمی و شیکەرەوەی بواری کۆمبیوتەرو پارێزەری تایبەتمەند بە بواری وەرزش و دام ودەزگای راگەیاندن و راوێژکاری دامەزراوەیی و پسپۆڕی سیاسی و راوێژکاری میری و نوسەری بازرگانی تایبەت. بە گشتیش رۆڵی کرێکاران لە بواری رۆژنامەی جەماوەری هاوچەرخدا).
بەم جۆرەیش رۆڵی رۆشنبیر جیادەکاتەوە، لە تەقلیدیەوە بۆ رۆشنبیری ئەندامێتی، ئەوان وتراوەکان دەڵێنەوە لەنەوەیەکەوە بۆنەوەیەکی تر، ئەندامیش راستەوخۆ پابەندن بە چینەکان یان بە دامەزراوە بازرگانیەکانەوە لە بوارەکانی رێکخەری کارەکانی سەرمایەداری، لەلای خۆیەوە تەقنیەی پیشەسازى دادەهێنێت، هەروەها تایبەتمەندی لە ئابوری سیاسی و، بەرپرسانی دامەزراندنی رۆشنبیری نوێ، یان سیستەمی یاسایی نوێ … هەرکەس ئەمرۆ لە هەر پانتاییەکدا کاربکات، پابەند بێت بەبەرهەمهێنانی مەعریفە یان بڵاوبونەوەی هەمو ئەوشتانەی ناودەربرێَن بە پیشەسازی مەعریفەوە ئەوانەی پەیوەندیان بەبەرهێنانی مادیەوە هەیە، کارکەری بواری بەرهەمهێنانی مەعریفەن).(بروانە ێورالمپقف/ئیدواردسعید) لای(عەلی حەرب)یش بەهەڵبژاردەی رۆشنبیری ناویان دەبات، خوێندنەوەی بەرهاتویان هەیەو بەر لە هەمو شتێک کێشەیان لەگەڵ خۆیان و فیکری خۆیاندا هەیە، بەبیرەکەیان ئێمەو جیهان دەگۆڕن بۆ زەویەکی نوێ:
(خوێنەرێکە، روداو دەخوێنێتەوەو قەیران دەستنیشان دەکات بۆ وەرگێڕان یان بۆ کێشەیەکى هزرى یان ئامڕازێکى چەمکیانە.ل2٧)(3).
دواتر لەگەڵ رۆڵی رۆشنبیری تەکنیکی و کرێکارانی مەعریفەدا شیکاریان دەکات، ئاماژە بە چونە نێو سەردەمی بە جیهانی بون و نێوەندە جۆراو جۆرەکان دەکات، نەک وەک ئەوەی رۆڵی هەڵبژاردە نەمابێت، بەڵکو توانای دیکە دەخوڵقێنێت بۆ بونیاتنانی سیستەمی نوێی بەیەکگەیاندن و جیاکردنەوە، گۆڕینەوەو شێوازێکی نوێ لە نێوان مرۆڤدا بەرجەستە دەکات.
رەخنەگرتن لە رۆشنبیری دەستە بژێر و ئەندامێتی ئەوە ناگەیەنێت، بەڵکو ئەڵتەرناتیفە بریتیە لە رۆشنبیری تەکنیکی دابڕاو لە نێو بازنەی پسپۆڕیەکەی خۆیدا ل21٥)(4)
ئەمەش بانگەشەکردنی نوسەرانی نوێیە بۆ کێشەی نەوەی داهاتو، کار لەسەر دامەزراندنی بەهایەکی نوێ بکەن، هەڵدەستێت لەسەر پەیوەندیداری و کارلێکەر ناوەرۆکی ژمارەیی و نێوەندێتی کارلێککراوە. فەزای تۆڕو دەقی پەیوەندیدار کەشێکی مەعریفی و بونیەیەکی نوێ پێکدەهێنن، لەنێوان دەقی ئەدەبی و سەرچاوەی زانیاری و ئەدەبی ژمارەییدا، لە رێگەی بەدەستکەوتنی زانینەکان و کارپێکردنیانەوە بەرجەستە دەبێت.
(دەقی ئەدەبی دەقی پەیوەندیدارە لەسەر پەیوەندیداری دەقی بەو پێەی رەوتێکە لە رەوتەکانی کارلێکەر ببێتە دەروازەیەک بۆ نوێبونەوەی بیری رەخنەیی عەرەبی ل3٧)(٥)
بەمشێوەیەش فەزای پەیوەندیەکان بە جۆرێک فراوان بووە، تەنیا نابەسترێتەوە بە رۆشنبیری هەڵبژاردەو رۆژنامەنوس و نوسەرو سیاسی، زۆر بانگەشەی کۆتایی رۆشنبیری هەڵبژاردە دەکەن، ئەمڕۆ کۆمەڵ خۆی لە پەیوەندی هاوبەشدایەو ئامادەکاری و بونی خۆی هەیە لەڕێی تۆڕی پەیوەندیەوە، بەڵکو ئێستا رۆشنبیری تەکنیکیە هەمو پانتاییەکانی داهێنانی مەعریفە دەگرێتەوە، بەتەکنۆ رۆشنبیری فەیسبوک ناو دەبرێن، ئێمەش کتوپڕ چوینەتە ناو پێشکەوتنەکانەوە، ئێستا ئەم رۆشنبیریە دەکەوێتە ناوەڕاستی جیهانەوەو جیهان بە تۆڕی پەیوەندیە زانستیەکان گرێ دەداتەوە، ئەمەش ئامادەکاری ئەو گەلانەیە لەروی زانستیەوە باڵادەستن، تەکنیک کاریشیان لەدایکبوی ئەو فەزایەن، ئێمەش دەبێت سەرەتایەک بۆ هەوڵی خۆگونجاندن بەرجەستە بکەین.
(ئێمە داوامان لێکراوە لەگەڵ ئەم چەرخەدا خۆمان بگونجێین، بەڵام پێشبینی چونێکی راستەقینە بۆ ئەم چەرخە ناکرێت بەبێ بەدەستهێنانی ئەم خۆگونجاندنە، ل16).(6)
چۆن خۆگونجاندن بکەین وکامەیە ئامادەکاری و پێدراوو زانین و زانیاری و زانستەکان؟ چی خوێندنەوەیەکی سەرەتاییمان هەیە بۆ هەر لقێک لە لقەکانی ژمارەیی و پەیوەندیەکان؟ رەگ و ریشاڵیان دەچێتەوە بۆ زانستەکان، لەکاتێکدا ئەمڕۆ جیهان لە تۆری تەکنۆلۆژیادایە، بۆتە سەردەمی چرکە، ئێمەش بەکاربەری تەکنۆلۆژیاین، ئەمەش پرسیارە لە رابردو ئێستا لە جیاوازیەکان، چی بەدواداچونێک بۆ ئەم زانستە هەیە؟ کامەیە رەنگدانەوەو جیاوازی و ململانێ میدیای سەربەخۆو داهێنەر؟ لەکاتێکدا پێویستی ئێستای کورد شۆڕشی ریشەیی و جۆراوجۆرە، ئەم پۆلینکاریەش کاری کۆلیژی ئاداب و ئەندازیارانی مەعریفەیە بتوانن لە بواری گشتی زانست و مەعریفەدا گونجاندن لەم بوارە پڕ بایەخەدا بکەن، لە رێی داهێنان و کۆششی نوێ و ناکۆکیەوە پێشکەوتن بەدیبهێنن، نەک وەک ئەوەی لە سایەی ژمارەییدا بژین، یان ڤەیسبوک بکەینەوە، لەکاتێکدا ئەم پەیوەندیە جیهانیە، دەمانبەستێتەوە بە (بون)وجیهانەوە.
(ناتوانین باس لە قۆناغی ژمارەیی بکەین لە بەرهەمهێنان و وەرگرتندا بەبێ هۆشی ژمارەیی، وە بیرکردنەوەی ژمارەیی و روانین و فەلسەفەی ژمارەیی بۆشتەکان و جیهان، بەبێ بەدەستهێنانی ئەوە گوتارو گفتوگۆیەکی فەلسەفیانەو کۆمەڵایەتی و زانیاریانەیە، هێشتا بەوردی لێی نەکۆڵاوینەتەوە بۆ دیاریکردنی رەوتی ئەم هۆشەو ئەو بیرکردنەوەیەو ئەو فەلسەفەو روانینە. ل1٧)(٧).
ئایا ئەو پەرەسەندنەی دەستمان کەوتووە راستەقینەیە لە بیرکردنەوەو روانین و فەلسەفەوەیە؟ یان پەرەسەندنێَکی دەستکەوتوگەیەنەرە؟ بەبێ پۆلینکاری و جیاوازی لەم قۆناغەوە دەچێتە ئەو. لەکاتێکدا پێشبڕکێیەکی راستەقینە نیە مانای جیاوازی لە فیکرو روانین و شێوەو ناوەرۆکدا بکات، زۆربەی پێگەی رۆشنبیریش پاوان کراون بۆ کۆمەڵێکی دیاریکراو، عەقڵ و رۆحی رۆشنبیری هەڵبژاردەو یاخیش دەگمەنەو بۆتە کۆیلەی گروپکاری و شەڕی سیاسی:
(شیکردنەوەی هزری راستەقینە رێگرە لەوەی ناونانی لایەنێک بە چاک و ئەوی تر بەشەرەنگێز بکرێت، لەراستیدا هزری بونی تاکلایەنی لە حاڵەتی گفتوگۆ لەسەر رۆشنبیریەکان هەتا سنورێکی زۆر گومانی تێدەکەوێت. ل121)(8)
ئەمەش نەبونی پرۆژەیە، بیرمەند بەهزرەکەی گۆڕانکاری دەکات و لە وان و لە حیزب جیا دەبێتەوە، بەپێچەوانەوە دەستەیەکی رۆشنبیر لەهەمو بوارو پێگەکاندا جێگەیان گرتووەو بواری داهێنانیان بە خۆپەرستی و رق خنکاندووە، داهاتی رۆشنبیری بۆ کۆمەڵێکە لەحیزب و حکومەتدا هاوپشکن، خانەنشینیش نایانگرێتەوە، بونەتە دەریا لوشی دەستکەوتەکان، دەبێت وەک سارتەر نۆبڵ رەفز بکەن؟ یان وەک باختین سیبریا هەڵببژێرن؟ تەنیا دەبێت نەوەی نوێ رۆڵی خۆی دەربخات، ئەمەش لە یەکگرتنەوەی رۆشنبیری هەڵبژاردەو تەکنیک کاراندا رۆح و دڵ و مێشکیان بەپاکژبونەوەی هەڵچونەکانیان بشۆن و تۆڕێکی نوێ بکەنەوە، شۆڕشی سپی بکات، لەگەڵ پێویستیەکانی نێوەندە نوێیەکەو مەرجەکانیدا بۆ بەشداریکردن لە وەرگرتن و کارکردن و خۆگونجاندن لە شۆڕشەکانی فیکرو زانین و زانیاریەکان لە ئێستادا.
ئەمەو چەندین پرسیارو گریمانەی تر لە چۆنیەتی بیرکردنەوەو نوسین و بیرکردنەوەی ئەدەبی و رۆژنامەنوسی و سیاسی و هەڵبژاردنەکاندا چی جیاوازیەک دەبینین؟ یاخود هەرکەس چووە ناو فەیسبوک بەتەکنیککار دابنرێت؟ فەیس بوک مانای تاقم بەستنە بە هێرشکردن و جنێو بە داهێنەران، یان سیستەمی زانیاری و پێدراوو بەرهەمهێنانی مەعریفەو داواکاری نوێیە؟ جگە لەوەش جیاوازی رۆژنامەنوسی تەقلیدی و کاری تەکنیکی زۆرە، لێرەدا هەتا دواسنور فراوان دەبێتەوە:
(ئایا پێویستە لەسەر نوسینی رۆژنامەنوسی لە فەزای تۆڕەکاندا، بۆ نمونە، پەیوەست بێت بەو رەوتەی لە پێش نوسینی ژمارەییدا زاڵبووە؟ یان لەسەری پێویستە بەرزببێتەوە بۆ داواکاریە نوێیەکان. بۆ ئەو گفتوگۆیانەی لەلای ئێمە لەسەر دەوڵەت و هەڵبژاردنی ژمارەیی دەخرێنە رو، ئایا مەشقی هەڵبژاردنەکان دەکەین؟ ل1٧(٩)
ئەمەش ئەرکی رۆژنامەنوس دەگۆڕێت، تەکنیک کاران لە ژێر دەسەڵاتی سەرمایەداری لیبرالیدا کار دەکەن، بەمەش جیاوازی دروست دەبێت. لێرەشدا لای (یەقتین)کاری ئەدەبی لەسیانیەوە دەگوێزرێتەوە بۆ چواری لە(نوسەر، دەق، خوێنەر)ەوە بە بەشداری کۆمپیوتەر، لایەنێکی بنەڕەتیە لە کرداری بەرهەمهێنان و وەرگردا.
(ناوەندێتی ژمارەیی ناوەندێکی ئاڕاستە کراوە، لەسەر کرداری وەرگرتنی دەقی زیاتر لە بەرهەمەکەی دادەمەزرێنێت. رۆڵی نوسەر بە پێچەوانەی وێناکراوەوەیە، زیاتر لەخۆی ئاڵۆزترو تێکەڵاوتربووە. ل ١٩٩/١٩8(10).
ئاماژە بەگۆڕانی گوتەی مەرگی نوسەر دەکات لە نێوەندێتی ئەدەبی ژمارەییدا، پێشتر تێگەیشتنێکی هەڵەی بۆکرابو، وەک گوتەی خوێندنەوەو خوێنەر زیاتر دەلالەتی ئاشکراو قوڵیان وەرگرتووە، ئەمە ئەوە ناگەیەنێت رۆڵی نوسەر لاببات، راستە ئەرکی نوسەر گۆڕدراوە لەو جیاوازییەوە، لەئەدەبی نوسراوو ژمارەییەوە دروست دەبێت، مانای ئەرکی نوسینی ئەدەبی و فیکرو داهێنان بێبایەخ نیە، بەڵکو فراوانتر دەبێتەوە بۆ ئەوەی لە کونی دەرزیەکەوە بۆ جیهان پەخش ببێت، جیاوازیش ئەوەیە ئەوانەی بەکاربەری ژمارەیی خوازراوەن بەبێ پاشخان و هۆشی زانستی و گونجاندن، ئەرکی راستەقینەیان داواکردنی سەربەستی تاک و دەسەڵاتی لامەرکەزی و ئابوری تێکەڵاوو فرە سیاسیە، ئەمانەش بناغەو پاشخانی پێشوەختەیان دەوێت، ئایا ئێمە تەکنۆلۆژیامان نیە نابینە کۆمەڵگەیەکی پیشەسازی و زانستی کشتوکاڵیشمان نیە نابینە کۆمەڵگەیەکی کشتوکاڵی، بە هۆی نەبوونی زانستەکان و فەلسەفەیشەوە دوورین لەوەی گەیشتبێتینە زەمەنی سفر، ئەمەش بەو مانایەی دەشێت پرسیار بکەین، بۆچی بەو شێوەیە دواکەوتوین؟ ئەنجامی بەشداری نەکردنە لە شۆڕشە باڵاکانی جیهان، وەک (فەیسەل دەراج )ئاماژەی پێدەکات، بەشداری شۆڕشی پیشەسازی و بۆرژوازی و شۆڕشە باڵاکانی جیهان وگۆڕانە فیکری و رۆشنبیریەکانیان نەکردووە بەمەش عەرەب بەکەم ئەندام دەزانێت.
جاران پرسیارمان لەسەر قۆناغی چینایەتی و شۆڕش و جیابونەوە، هۆکاری گرنگی یەکنەگرتنەوەو پچڕان بە هۆی نەبونی بازاڕی ئابوری هاوبەش و رێکنەخستنەوە ژیرخانی ئابوری دانەمەزراوە، بەم هۆیەش سەرخانێکی پتەومان نیە، بتوانرێت گۆڕانەکانی لەسەر بکرێت..بەو هۆیەی کوردستان بەهۆی نەبونی دەسەڵاتێکی سەربەخۆوە، هەتا ئێستا بازاڕێکی هاوبەشی نیەو نەیتوانیوە سیستەمی ئابوری دابڕێژێت، ئێستاش ئابوری بەکۆمپیوتەرکردن و بەزانست کردنە، ئەرکێکی قورسە، وەک زانست و بازاڕ لەبواری ئابوریەوە زەلیلین، ئیتر چۆن و لە کوێوە پرسیار لەسەر سەرخانی کۆمەڵگا بکەین؟ پێویستە کارکردنێکی ورد بکرێت لەسەر سیستەمی ئابوری جیهانی گونجاندن بکرێت، وەک (عەلی حەرب)لە دیکارت دەڕوانم(من بیر دەکەمەوە کەواتە من هەم)ئەمەی بۆ ئەوروپاییەک نەگوتووە بەڵکو کەشێکی بۆ بیرکردۆتەوە، بۆیە بیری بیریاری هەمو نەتەوەیەک پابەندە بە منیشەوە، ئەمەش دیسانەوە بەکاری داهێنەرانە دەکرێت، ریشەکانی زانست و فەلسەفە بەهۆشی زانستی و مێژوییەوە لەناو پانتاییەکانماندا دابمەزرێنین، ئەمەش کاری لقەکانی زانکۆو کەسەکانی فیکرو داهێنانە، خوێندنەوەی بەرهەمهێن بکەن، خۆ عەرەب و فارس و تورکیش لەروی مەعریفەی زانستی فەلسەفەوە وەک ئێمەن، لە کەلتورو خوێندنەوەو هۆشی خۆگونجاندن و کارکردنەوە جیاوازیان هەیە. ئەو هێڵەیشی ئێمە لە رابردو جیادەکاتەوە؟ بەرامبەر بەخستنە سەرو جیاوازی و پێدراوەکان لە هۆشی مێژویی و زانستیدا پرسیارە لە فەزای رۆشنبیری: چی کەشێک بۆ فیکرو روانینە جیاوازەکان دروست بووە؟ چی خوێندنەوەیەک بۆ مەعریفە باوو خوازراوەکان کراوە؟ یاخود رەوڕەوەی ئۆپزسیۆنی حیزبی چیە؟ ئەویش هەمان تراژیدیا دوبارە دەکاتەوە، پێویستە کاری رێکخراوەیی مەدەنی بکات و سیستەمێک دابرێژێت، خەڵکە گشتیەکەش لەگەڵ پێدراوو دەستکەوت و ئامانج و بەرهەمهاتووەکاندا یەکسان بکاتەوە، دامەزراندنی َتۆڕی پەیوەندییە بەچینی رۆشنبیری نوێوە لەسەر ئاستی بەرهەمهێنان و گۆڕانکاری راستەقینە، ئەرکی شۆڕشی سپیە، کارکردنە لە تۆڕی پەیوەندیەکانەوە، تەکنیکی و جەماوەری، کارکردن لەبواری بەرهەمهێنانی مەعریفە، سیستەمی دیموکراسی ئەو رۆڵەی جارانی نەما لە بەردەم فەزای ژمارەییدا، پێویستی بە ئامادەبون هەیە، هەمیشە من و تۆو ئەوان ئامادەین روبەڕوی یەکتری دەبینەوە، ئەمە سیستەمێکی نوێی لە گۆڕانکاریەکاندا هێنایە کایە، رۆڵی کرێکارانی مەعریفەی کردە جاڵجالۆکەی تەونەکانی بون، لێرە هەزاران ئامادەن، لە یەک کاتدا هەمومان سیستەمێک دادەهێنین، ئەمانەش لەو کارکردنانەوە دەدۆزرێنەوە دەمانباتەوە بۆ ناو فەزای رۆشنبیری، چۆن شێوازی ئاستێک لە ئاستێکی تر جیادەکرێتەوە، لەپچڕانی شیرازەی نەتەوەیی و چینایەتی رۆشنبیر ئێستا بۆتە چینێکی جێگرەوەو باڵادەست، هەتا بەرز بونەوەی ئاست و جیابونەوە لە پێشوو بە مانای شۆڕش لە هەمو بوارەکاندا خاوەنی جیابونەوەیەکی مێتۆدی و فیکری نیە، پێویستە بە بەرهەمە فیکریەکان جیابکرێنەوە.
لێرەدا لە زانکۆکانەوە ئەو تۆڕە بکەینەوە، ئاسۆی دەرچوانی زانکۆ تا چەندە لە پانتایی و هێڵە جیاوازەکاندا کاریان کردووە؟ کامەیە بەکۆمپیوتەرکردنی ئابوریەکان و بە ژمارەکردنی نوسراوەکانی ئەدەبی و هونەری و رۆشنبیری، یاخود ئەو ریشەو خوێندنەوانەی لەبواری زانستەکان و فەلسەفدا کرابێت؟ ئەی کەواتە کامەیە هۆشی مێژویی و مەعریفی؟ چۆن بچینە ژمارەییەوە؟ لەکاتێکدا ئامارو رێکخستنی ژمارەیی کاری کۆلیژی ئادابە، چۆن بیرکردنەوەو روانین و خوێندنەوەمان بەژمارەیی بکەین؟ چۆن دەقەکانی ئەدەبی کوردی بەژمارەیی دەکرێن؟ ئەدەب لە سەدەی ژمارەییدا دەبێتە دوان، ئەوەی کۆن نوسراوەو ئەوی تر ژمارەیی نوێیە(سەعید یەقتین) راڤەی هەمو ئەو دەقانەی کەلتوری عەرەبی دەکات، ئەوانەی دەست خەتن لێکۆڵینەوەیان دەوێت جگە لە قورئانی پیرۆز، هەمو مەرجەکانی تیایە بچێتە ژمارەییەوە، ئەمەش لە چوار بەشدا شیدەکاتەوە،
(ا. وشە)لە وردبینی وێنەی وشەکان(ئیملا)و دانانی خاڵ لەسەر پیتەکان، خاڵبەندی، پەنابردن بۆ شێوەی شیتەڵکردنەوە.
(ب. رستە)وەستان، دانانی نیشانە لەنێوان ئایەتەکاندا.
(ج.گوتار)، دیاری کردنی نیشانە لەنێوان سورەتەکاندا، دیاریکردنی ئایەتەکان (د. دەق) رێکخستنی ئایەتەکان و جیاکردنەوەیان بۆ ئەحزاب و بەشەکان، ئەمانەش کرداری بیناکردنن کاردەکەن بۆ گواستنەوەی دەق لە تەلارسازی شەفەویەوە بۆ کرداری نوسراوەیی.(بڕوانە/ النێ المترابگ/ل114=11٥
ئەم ئامادەکاریەی ئێستا بۆ ئایندە پێویستی بە راڤەی تەواو هەیە، کاری زانکۆو کەسەکانی فیکرە، دەبێت چۆن باس لە ژمارەیی بکەین؟ لە کاتێکدا بەرهەمهێنانی مەعریفە کارکردنە لەسەر پێدراوو پێگەیشتو نامەو کارەکانی ناو پانتاییەکانی مێژویی و زانستی بە شێوەیەکی گشتگیر، ئەی کەواتە چۆن لە رابردو جیادەبینەوە؟ دایەلۆژمان لەگەڵ نەوەی ئایندەدا چییە؟ ئەی نامەکانی ماستەرو دکتۆرا؟ ئەمە جێگەی هیچ مشتومڕێک نیە، دەبو ببونایە بە خاڵی وەرچەرخان و خستنە سەرو جیاکاری گەورە، مانای چیە نامەکان بڵاونابنەوە؟ دەکرێت خوێندنی باڵا، وەک هەنگاوی باشی ناوە کەشێکی پێشبڕکێ بۆ ئەوانە بکاتەوە، بڕوانامەیان نیەو توێژینەوەی بەربڵاویان هەیەو دەتوانن لەپانتاییەکدا جیاوازیەک بخوڵقێنن، لە کاتێکدا بۆشاییەکانمان ئەوەندە زۆرن لە ئاستی زانستەکان و فەلسەفەوە نەگەیشتوینەتە زەمەنی سفر. کەواتە چۆن بەرەو ژمارەیی بچین؟ ئەمەو دەیەها پرسیاری تر لە تۆڕێکدا پیشان دەدات تەنیا پێویستە بگەڕێینەوە بۆ خاڵی سەرەتا.
ئێستا بەهۆی جیهانگیری و پەیوەندیەکانەوە کرانەوەیەکی گەورە هەیەو ئەو داخراویەی پەیوەندیەکان نەماوە، بەهۆی باری جوگرافی و دوری لەدەریاو رۆژهەلاتی ناوەراست و سەختی ناوچەو هاتوچۆوە هەبووە، ئەوەی کاریگەری راستەوخۆی هەیە پارچە بونی کوردستان و پچڕانی شیرازەی نەتەوەیی و چینایەتیە، پێویستە لەروی عەقڵ و مەعریفەوە هەوڵی یەکگرتن بدرێت، ئەمەش گۆڕنکاری فراوانی دەوێت لە هەمو پێگەکانی ئێمەدا، لای (سەعید یەقتین) بایەخدانە بەزانست، ئەگەری سەرنەکەوتن دەگێڕێتەوە بۆ ئەوەی خەو بەگۆڕانکاریەوە دەبینین و لە بەدەستهێنانی گۆڕانیشدا بایەخ بەزانست نادەین. لەم رووەیشەوە بانگەشەی چەکداربون دەکات بەدو شت: (مەعریفەی زانستی و تەکنۆلۆژیا) و ئەو هاوبەشیە مەرجکراوەی لەنێوانیاندایە: ئەوە: (زانستێکی دامەزراوە لەسەر بناغەی مەعریفی و فەلسەفی، هەرچەندە رۆشنبیرانمان زیادەڕەوی بەزانستێک دەکەن پانتایی مرۆڤایەتی هەڵگرتووە، )ل13 (11)
یەقتین باس لەوە دەکات پەیوەندیان بەتەکنۆلۆژیای راگەیاندن و پیگەیشتنەوە لە رێگەی وەرگرتنەوە بووە، ئەم نوێبونەوەیەی نوسینی عەرەبی بۆ ژمارەیی، بە نوێبونەوەی زمانی پێگەیشتن دەزانێت لە نێوانیاندا، ئایا دەبێت چۆن زمانی پێگەیشتن بەرجەستە بکەین و کار بۆ پێدراوو خستنە سەرو جیاوازی و بەرهەمهێنان بکەین؟ بۆ یەکگرتنی عەقڵ و گونجاندنی زانستی ژمارەیی… تاد. ئەمانەو دەیەها پرسیارو گریمانەی ترلەو پێشکەوتنە رێژەییەی پەیوەندی بەتەکنۆلۆژیاو پێکگەیشتن و وەرگرو شۆڕشی سپیەوە هەیە دەمانخاتە بەردەم شەپۆلی پرسیارو گومانی سەرسوڕهێنەر.

—————————–
پەراوێز:

1- سعيد يقطين. النص المترابط ومستقبل الثقافة العربية. المركز الثقافي العربي. بيروت لبنان. الطبعة الآولى2008. ص16.

2- سعيد يقطين. النص المترابط ومستقبل الثقافة العربية . نفس المصدر. ص1٧

3- على حرب. الممنوع و الممتنع، نقد الذات المفكرة. المركز الثقافي العربى. الطبعة الاولى. ص2٧

4- عەلی حەرب . باسی کۆتاییەکان، کردنەوەکانی بە جیهانی بون و تەڵزگەکانی شوناسنامە. وەرگێڕانی لە عەرەبیەوە سەلاح حەسەن پاڵەوان. لە بلاوکراوەکانی ئاراس چاپی یەکەم 2006/لا21٥

5- سعيد يقطين. النص المترابط ومستقبل الثقافة العربية. المركز الثقافي العربي. بيروت لبنان. الطبعة الآولى2008. نفس المصدر/ص 3٧

6-نفس المصدر. ص16

٧-نفس المصدر.ص 1٧

8- ادوارد سعيد . صور المثقف. دار النهاربيروت. نقله الى العربية غسان غصن. ١٩٩6

٩- سعيد يقطين. النص المترابط ومستقبل الثقافة العربية. نفس المصدر/ص1٧

10- سعيد يقطين. النص المترابط ومستقبل الثقافة العربية. نفس المصدر ص١٩8/١٩٩

11- سعيد يقطين. النص المترابط ومستقبل الثقافة العربية. نفس المصدر  السابق. ص13

تێبینی: دوا وتارو لێکۆڵینەوەمە بەکوردی تاماوەیەکی درێژ.
لە رۆژنامەی چاودێر ژمارە(24٧)لە 14/11/2011دا بڵاوبۆتەوە.
لە گۆڤاری ڕێبەر ژمارە(15)ی بەهاری 2023 دا جارێکی تر لەبەر گرینگی بڵاو بۆتەوە.