Skip to Content

دامەزراندنی ئەنجومەنی نشتیمانی گەورەی تورکیا ساڵی ۱۹۲۰.. شەیدا دلشاد میرزا

دامەزراندنی ئەنجومەنی نشتیمانی گەورەی تورکیا ساڵی ۱۹۲۰.. شەیدا دلشاد میرزا

Closed
by نیسان 28, 2023 General

دامەزراندنی مەجلیسی نیشتمانی گەورەی تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ پاشهاتەکانی جەنگی جیهانی یەکەم و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. حکومەتی عوسمانی لە کاتی شەڕدا لایەنگری ئەڵمانیای کردبوو و لە ئەنجامدا زیانێکی زۆری خاکی و وێرانکاری ئابووریی بەرکەوت. لە بەرامبەردا هاوپەیمانان لە ساڵی ١٩١٨ ئەستەنبوڵیان داگیرکرد و حکومەتی عوسمانییان ناچارکرد پەیماننامەی سیڤەر واژۆ بکات، ئەمەش تورکیای زیاتر دابەش و لاواز کرد. بەڵام گرووپێک لە ناسیۆنالیستی تورک بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک ڕەتیانکردەوە ئەو زاراوانە قبوڵ بکەن و بزووتنەوەی خۆڕاگرییان لە دژی داگیرکاریی دەرەکی ڕێکخست.

دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانی گەورەی توركی.
لە ساڵی ١٩١٩ حکومەتێکی ئەڵتەرناتیڤیان لە ئەنقەرە دامەزراند بە ناوی (ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورەی تورکیا)
لە ٢٣ی نیسانی ١٩٢٠ بە فەرمی دامەزرا و ئەتاتورک سەرۆکی ئەو ڕێکخراوە بوو. وەک دەزگایەکی یاسادانان بۆ بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کاری دەکرد و بەرپرسیار بوو لە داڕشتنی یاسا و ڕێکخستنی ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژی هێزە بیانییەکان بە تێپەڕبوونی کات، پشتیوانی لە ناوچە جۆراوجۆرەکانی ئەنادۆڵ بەدەستهێنا و توانی بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی داگیرکاری دەرەکی دامەزرێنێت. لە ساڵی ١٩٢٣ دا بە سەرکەوتوویی دانوستانیان کرد بۆ کۆتایی هێنان بە دوژمنایەتی لەگەڵ یۆنان و زلهێزەکانی تری هاوپەیمانان لە ڕێگەی پەیمانی لۆزان، دوابەدوای ئەم پەیماننامەیە تورکیا وەک نەتەوەیەکی سەربەخۆ ناسێندرا و ئەتاتورک بوو بە یەکەم سەرۆک کۆماری تورکیا، پاشان بە سەرکردایەتی ئەتاتورک وەک ئەنجومەنی نیشتمانی گەورە پێکهێنرایەوە. ئەمڕۆ ٢٣ی نیسان وەک ڕۆژی سەروەری نیشتمانی و منداڵان لە تورکیا بەڕێوەدەچێت بۆ یادکردنەوەی هەم دامەزراندنی و هەم خۆبەخشی ئەتاتورک بۆ بنیاتنانی کۆمارێکی دیموکراسی کە بەهای پەروەردەی بۆ هەموو هاووڵاتیان دانابوو . دوای هەڵوەشاندنەوی ئەنجومەنی نوێنەران لە ئەستەمبۆل لەلایەن هاوپەیمانان پێویست بوو حكومەتێكی تر جێگای بگرێتەوە بۆ پڕكردنەوی ئەو بۆشاییەی كەلە دەسەڵات دروست ببوو، بۆیە مستەفا كمال بەڕاوێژ كردن لەگەڵ هاوڕێكانی بڕیاریان دا ئەنجومەنێك پێك بهێنن، ئەم ئەنجومەنە ناونرا ئەنجومەنی نیشتمانی گەورە.
ئەنجومەنی نیشتمانی گەورە لە(233)ئەندام پێك دەهات، لەم ئەندامانە(105) كەس ئەوانە بوون كە لە ئەستەمبۆل ڕایان كردبوو، لە (23/نیسان/1920 ) ئەنجومەنی نیشتمانی كرایەوە و یەكەم دانیشتنی ئەنجام دا، مستەفا كمال پاشا كرا بەیەكەم سەرۆكی ئەنجومەن و ئەنجومەنی نیشتمانی بەتاكە دەسەڵات هەژمارکرا بۆ گەل، ئەوەی لێرەدا پێویستە ئاماژەی بۆ بکرێ ئەوەیە ،کەدوای دامەزراندنی
ئەنجومەنی نیشتمانی چەند بڕیارێكی دەركرد كە گرنگترینیان: یەکەم.بڕیار درا لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتێكی توركی وەك ئەوەی لەبەڵێن نامەی نیشتمانی دا ئاماژەی پێكراوە.
دووەم. بریاردرا بەهەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو ڕێكەتنامانەی لە پاش ئاگربەستی مۆدرۆس مۆركرابوون رەتکردنەوەی تەواوی ئەو یاسایانەی کە لە دوای داگیرکردنی ئەستەمبۆلەوە لە ١٦ ئاداری ١٩٢٠ەوە دەرچووە لە لایەن سولتانەوە،ئەمەش لەبەر ئەوەی لەو بەروارەوە دەسەلات لە ئەستەمبۆل سەربەخۆ نەبووە و بریارەکانی لە ژێر فشاری هاوپەیمانان دەرکردووە لە(24/ نیسانی /1920) مستەفا كمال پاشا لەبەردەم ئەنجومەن وتارێكی پێشكەش كرد تیایدا تیشكی خستەسەر ڕووداوەكان لە ئاگربەستی مۆدرۆسەوە تا كردنەوەی ئەنجومەن هەرچەندە ئەنجومەن دامەزرا بەڵام تا (2/مایسی/1920) حكومەت پێك نەهات كەنۆ وەزارەتی لەخۆدەگرت:
(1-وەزارەتی دەرەوە . 2-وەزارەتی دارایی . 3-وەزارەتی ئابووری . 4-وەزارەتی داد . 5-وەزارەتی پەروەردە . 6-وەزارەتی تەندروستی . 7-وەزارەتی شەرعیە (ئەوقاف) . 8-وەزارەتی جەنگ . 9- وەزارەتی برگری میللی)
دوای ئەم هەنگاوەی حكومەتی ئەنقەرە حكومەتی سوڵتان و هێزەكانی هاوپەیمانان تواناكانیان خستەگەڕ بۆ لەناوبردنی بزووتنەوەی نیشتمانی
یەکەم.سوڵتان فەرمانی دەركرد بەلەناو بردنی بزووتنەوەكە. دووەم.داوای كرد گەنجەكان بەشداری بكەن لەسوپای خەلیفە.
سێیەم.لە(11/مایسی/1920) مەحكەمەی سەربازی بڕیاری لەسێدارەدانی غیابی بۆسەركردەكانی بزووتنەوەكە دەركرد كەلەنێوانیان دا(مستەفا كمال پاشا)هەبو.
چوارەم.لەڕێگەی پیاوانی ئایینی فتوا دەركرا كەلەناوبردنی بزووتنەوەی كمالی كارێكی شەرعیە. پێنجەم.هەروەها چەندان خۆپیشاندان و ناڕەزایی ڕێكخران لەدژی حكومەتی ئەنقەرە بەڵام ئەم ناڕەزایەتیانە ئەنجامی نەبوو.شەشەم. ئۆپەراسیۆنی فراوان بۆ دەستگیركردنی لایەنگرانی بزووتنەوەكە دەستی پێكرد.
مەبەست لەم كارانەی سوڵتان گەڕانەوەی دەسەڵاتی بوو بۆسەر ئەنادۆڵ،بەڵام بەم كردارانە سوڵتان نەیتووانی سەركەوتن بەدەست بهێنێ،بەلكو بەپێچەوانەوە لەم قۆناغەدا بزووتنەوەی كمالی لەقۆناغی ناڕەزایی و خۆپیشاندان كەوتە قۆناغی شەڕی چەكداری،لەماوەی ساڵی 1920 چەندان شەڕو پێدادان لەگەڵ داگیركەر ڕووی دا . بزووتنەوی نیشتمانی توركی لەناوچەكانی (ئورفا و مەرعەش و عنتاب و ئەدەنە و مێرسین) لەدژی فەرەنسا سەركەوتنیان بە دەست هێنا، لەهەمان كاتیشدا فەرەنسیەكان و ئینگلیزەكان لە عیراق و سوریا و میسر ڕووبەڕووی شۆڕش و ڕاپەڕین بوونەوە . بۆیە هاوپەیمانان بیریان لەوەكردەوە هانی یۆنانیەكان بدەن بۆ لەناوبردنی بزووتنەوەی نیشتمانی،هەربۆیەش هێرشی یۆنانیەكان لە(22/حوزەیرانی/1920) دەستی پێكرد و توانیان هەندێك ناوچەی ئەنادۆڵ لەڕۆژهەڵاتی تەراقیا داگیربكەن و دەستی بەسەردابگرن.

mm

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.

Previous
Next
Kurdish