بارودۆخی سیاسی تورکیا لەسەردەمی دیموکراتەکاندا.. زاید مستەفا محمود

پارتی دیموکرات لە لە تورکیا لە دوای ساڵی ١٩٤٥ ز دەرکەوتن بەهۆی گۆرانکارییە جیهانییەکان تەنانەت تورکیاشی گرتەوە، ئەوەبوو پارتی دیموکرات لە ساڵی ١٩٤٦ ز لەلایەن جەڵال بەیار دامەزرا، دواتر لە هەڵبژاردەکانی ١٩٥٠ ز بووە یەکەم پارت کە زۆرینەی کورسی نوێنەرانی بەدەست هێنا، ئیدی بەو سەردەمە دەوترێ سەردەمی دیموکراتەکان لە توورکیا لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ _١٩٦٠ز ، دوای پارتی دیموکرات هاتە سەردەسەلات ئەو بەلێنەی دابووی توانی هەندێک لەئازادییە دیموکراتەکانی فەراهەم کرد وەکو ئازادی رۆژنامەگەری و فرە پارت و پارتی ئۆپۆزسیۆن بەلام هەندێ نەبرد رووی راستەقینە خۆی دەرخست و هەنگاوەکانی بەرەو تاکرەوی چوو،

سیاسەتی ناوخۆ:-
لەسەرەتا حکومەتی عەدنان لە رووی ناوەخۆییەوە هەلگری سیاسەتێکی راسترەوانەی توندرەوانە بوو هەولێکی زۆری ئەدا گشت لایەنەکان بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە هەر وەکو ئەمانەی خوارەوە :

١_ کۆمۆنیستەکان :

هەر وەکو پێشتر باسمان کرد تورکیا خۆی لە بەرەی رۆژئاوا نزیک دەکردەوە و بوو بە هاوپەیمانی ئەوان ئەمەش وای کرد سیاسەتی دژی کۆمۆنیستەکان پەیرەو بکەن هەلمەتێکی دەستگیرکردنی کۆمۆنیستەکان دەستی پێکرد دواتر لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٥١ز یاسای دژ بە کۆمۆنیزمی لە ئەنجوومەن قەبولکرا و بوو بەمادەی ١٤١ کە بەپێ ئەو ماددەییە حوکمی لە سێدارەدان بەسەر هەموو ئەو کەسانەدا دەسپەێنین کە هەولی چالاک کردنی ئەو رێکخراوەنە دەدەن کەسەر بە کۆمۆنیزمن،

هەر لەو سەردەم دا سالی ١٩٥٥ز حکومەتی تورکیا کۆمۆنیستەکان بەو کوشتارەی دژی ئەرمەن و یۆنان و یەهودیەکان لە ئەستەمبۆل و ئەزمیردا تۆمەت بار کرا سالی ١٩٥٧ز حکومەت بریاری توندترکرنی دژە کۆمۆنیزم دەرکرد و دادگایەکی تایبەتیش دانا،

٢_کوردەکان

بەهۆی ئەو سیاسەتی پارتی گەلی کۆماریەوە کە بەرامبەر کوردی دەکرا کوردەکان بەلای پارتی دیموکراتەوە چوون، پشتگیری ئەو پارتەیان دەکرد، پارتی دیموکراتیش بەلێنی دا رێ بە کوردەکان دەدا چەند یانەیەکی رۆنشنبیری و پارت و گۆڤار دابمەزرێن یەکێک لە کەسایەتییەکانی کورد بەناوی موسا عەنتەر دەرکەوت، جگەلە کوردەکان پارت و یانەی تورکیش بەشداربوون وەكو یەکێتی ئەدەبیاتی تورك وپارتی نیشتمانی ، بەڵام ئەم هەلوێستەی پارتی دیموکرات تا کۆتایی بەردەوام نەبوو لە بەلێنەکانیان پاشگەزبوونەوە لە سالی ١٩٥٧ز دەستی بە دژایەتی کوردەکان کرا چەندین کەس دەستگیرکرا و حکومی زیندانی چەند ساڵێك بەسەریان سەپاند،

٣_پارتی دیموکرات بەرەو تاکرەوی

پارتی دیموکرات سەرەتا ئازادی و رادەبرینی فەراهەم کردبوو بەلام وردە وردە بەلای تاکرەوی چوو لە بەلێنەکانی کشایەوە سەرەتا بە یاسای دژە کۆمەنیستەکان دەستی پێکرد دواتر وردە وردە چەندین یاسای دژی ئازادی و دیموکراتی دەستی پێ کرد لەوانە :-

١_بریاری ٢١تەمووزی ساڵی ١٩٥٣ ز دەرکرد تیا هاتووە تێوەگلانی مامۆستای زانکۆ بە سیاستەوە قەدەغەکرا ئەمەش مەبەست زیاتر قەدەغەکردنی دەنگی نارەزایی ناوەندی رۆنشبیری ولات بوو .

٢_سالی ١٩٥٤ز بریارێکی دەکرد لە سزادان دا حکومەت مافی ئەوەی هەیە ئەو فەرمانبەر لەسەر کار لاببات بێ ئەوەی فەرمانبەرەکە رەتبکاتەوە .

٣_سالی ١٩٥٤ز بریارێکی دەرکرد لەسەر رۆژنامەگەری ئەویش هەر نوسەرێک یان رۆژنامەنووسێك رەخنە لە کەسایەتییەکانی حکومەت بگرێت تووشی سزای زیندانی یان سزای ماددی دەردرێت .

٤_لە سالی ١٩٥٦ز بریارێکی نوێ سەبارەت بە رۆژنامەگەری دەرکرد کە تیادا هاتووە نابێ وتار و گۆڤاری رۆژنامەکان بارودۆخی ئابووری ولات بلاوبکەنەوە یان لە رۆژنامەی بینانی وەربگێرنە سەر زمانی توورکی و رخنەگرتنیش لە ئەندامانی ئەنجوومەن قەدەغەییە سزای ٥ سال زیندانی و ماددیش ٥ هەزار لیرە .

٥_لە سالی ١٩٥٦ز ئەنجومەن یاسایەکی دەرکرد لەسەر گردبوونەوە یان خۆپێشاندان و
رێپێوان کە سەرجەمی قەدەغە کرد لە شوێنە گشتییەکان بە بێ مۆلەتی دەسەلات ئەم تایبەت بوو پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان بوون .
ململانێ ناوخۆییەکان

ململانێ لەگەل پارتی گەلی کۆماری

هەر لەسەرەتای ١٩٥٠ز وە ئەو دووپارتە رکابەری یەکتر بوون پارتی دیموکرات چەند هەنگاوێکی نا تا ئەم پارتە لاواز بکات

١لە ئابی ساڵی ١٩٥١ ز ئەنجومەن بریاری هەلوەشاندنەوەی ژووری گەڵی دا و سەروەت و سامانەکەشی درا بەدەوڵەت بەبیانوی ئەوەی لەسەر حیسابی دەوڵەت دایمەزراندبوو. ٢لەساڵێ ١٩٥٣ز بریاری دەست بەسەر داگرتنی سەرجەم سامان و داراییەکانی پارتی گەلی کۆماری درا لەماوەی حوکمیدا دەستی خستووە ئەگەر نەتوانێ بداتەوە ئەوا ئەبێ مایەپووچ بوون و هەلوەشاندەوە پارتەکە رابگەینێت .
٣لە هەلبژاردەکانی ١٩٥٤ز پارتی گەڵ بێ بەش کرا لە بەکارهێنانی راگەیاندنە فەرمییەکان . ٤سانسۆری خرایە سەر کۆر و کۆبوونەوەکانی پارتەکە .
٥_ هەولی تیرۆکردنی عیسمەت ئینۆنۆ کە کەسایەتێکی دیاری ناو خەلک و پارتەکە بوو .

چەندی شتی دیکە بەرامبەر پارتەکە کرا ململانێەکە لەساڵی ١٩٥٥ز گەیشتە لوتکە د.قاسم گولك کە سکرتێری پارتەکە بوو دەستگیرکرا بەشداری هەلبژاردەکانی ساڵی ١٩٥٧ ز و هەلبژاردەکانی شارەوانییەکان نەکرد ئەم ململانێیە تا کۆتایی هاتنی دیموکراتەکان بەردەوام بوو .

ململانێ پارتی دیموکرات لەگەڵ پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان

لەپاڵ ململامی پارتی گەلی کۆمارە چەندین لایەنی تریش دەنگی نارازی لە حکومەت دەگیرا تەنانەت لە خودی ناو پارتی دیموکراتیش دەستی پێ کرد داوایان چاکسازی دەکرد بەلام عدنان گوێ لێ نەگرتن لە ناو پارتەکەیان دەرکرد و دواتر چەند ئەندامی تر پەیوەندی بەو پارتە پچراندوو پارتی نوێ دایان مەزراند یەکیک لەوانە پارتی ئازادی بوو لە لایەن فوزی لەتیف قەرە عوسمان ئوغلو کە داواکاری ئەم پارتە ئەوەبوو داخوازی دیموکراتییانە خستەروو بەلام گوێ لێ نەگیرا پشت گوێ خرا.
لە ساڵی ١٩٥٨ز روودانی شۆرشی ١٤ تەمووزی عێراق کاریگەریەکی نەرێنی لەسەر حکومەتی عدنان دەبوو لە ترسی هەمان رووداوە لە تورکیا رووبدات بۆیە حکومەتی عدنا. بەرەی نیشتمانی راگەیاند بە بیانوی ئەوەی پارێزگاری لە ئیسلام دەکات
لە پارتی گەلی کۆمار کە ئەم پارتە دژ دین بوون بۆیە پارتی دیموکرات لەم رێوە بتوانێت رای گشتی بەدەست بهێنێتەوە ئەم ململانیە بەردەوام بوو دوای بەرەیەکی یەکێتی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن دامەزرا بە سەرۆکایەتی عیسمەت ئینۆنۆ بوو کە بەردەوام رەخنەی لە حکومەت دەگرت دوای حکومەت عیسمەت ئینۆنۆ و چەند ئەندامی تری پەرلەمان و پارتە سیاسیەکانی تر دەست گیرا کران حوکمی زیندانی بەسەر ئەواندا سەپێنرا بەلام ئەمە خەلی زیاتر توورە کرد راژانە سەر شەقام لەشارە گەورەکان وەکو ئەنقەرە و ئەستەمبۆل و ئەزمیر بەرێوە چوو و قوتابیان و مامۆستایانی زانکۆش بەژدار بوون بەتایبەت کۆلێژی سەربازی ئەمەش وای کرد سووپا تەداخولی دۆخەکە بکات .

سیاسەتی دەرەکی

تورکیا لەسەردەمی دیموکراتەکان لەرووی سیاسەتی دەرەوە زۆر سەرکەوتوونەبوو چونکە زیاتر بەلای دەستووری ساڵی ١٩٢٤ ز کە زیاتر جەختیان لەسەر پرسە نەتەوەیەکان دەکردەوە کۆمەلەێك پەیمان و کێشە روویاندا لەم سەردەمەدا وەکو ئەمانەی خوارەوە :-

١_پەیمانی ناتۆ یان باکووری ئەتڵەسی :-
ئەم پەیمانە لەکۆتاییەکانی چلەکان بەسترا ئەو ولاتانەی دەگرتەوە کە دەکەوتنە باکوری ئەتلەسییەوە ئەوانیش وەكو ئەمریکا و کەندا و بەریتانیا و فەرەنسا و نەرویج و دانیمارك و ئەلمانیای رۆژئاوا و بەلجیکا و هۆلەندا دواتر هەر یەك لە تورکیا و یۆنانیش هاتنە ناو بەلام هاتنەنەوە تورکیا کەمەێک رێگری لەبەردەم بوو ئەویش ولاتی نەرویج و دانیمارك کێشەی سیاسی هەبوو لەگەلی جگە لەوەش شوێن جوگرافیای تورکیا زۆر دوورە لە باکووری ئەتلەسیەوە بەلام دواتر بەرێگەی گفتوگۆەوە تورکیا لە ساڵی ١٩٥٢ز بووە ئەندامی ناتۆ بەشداری لە جەنگی کۆریاش کرد .

٢_پەیمانی بەغدا :-
ئەم پەیمانە لە نێوان بەریتانیا و ئێران و عێراق و پاکستان و تورکیا بەسترا ئەم پەیمانە زیاتر بۆ پاراستنی ناوچەکانی کەنداو بوو لە دژی یەکێتی سۆڤیەت زیاتر بۆ بەرژوەندییەکانی بەریتانیا بوو .

٣_پەیمانی بەلکان
ئەم پەیمانە بە فشاری ئەمریکا لەساڵی ١٩٥٣ ز بەسترا لە نێوان یۆنان و تورکیا و یۆگۆسلاڤیا و بولگاریا زیاتر مەبەست لەم لەپەیمانە دوورخستنەوە بوو لە بیر و هزری چەپەکان بوو بەلام تێدا سەرکەوتوو نەبوو چونکە هەر یەك لە بولگاریا و یۆگۆسلاڤیا لەکاتی جەنگی جیهانی لە لایەن یەکێتی سۆڤیتەوە رزگارکران کەوتنە ژیری فکر و هزری چەپەکان بەلام سەرەکترین هۆکار شکستی ئەم پەیمان بۆ ئەوە دەگەرێتەوە تێکچوونی پەیوەندی یۆنان و تورکیا بوو .

٤_کێشەی قوبرس
ئەم کێشەیە لە نێوان تورکیا و یۆنان تا ئێستا رەنگدانەوەی سیاسی لە ناوە و دەرەوە هەیە کێشەی قوبرس لە ساڵی ١٩٥٤ ز یۆنانییە قوبرسەکان داوای دەکرد کە قوبرس بخرێتەوە سەر یۆنان و بەریتانیاش پشتگیری کرد بەلام تورکیا قایل نەبوو بۆیە تورکیا بە هەموو شێوەیەک دژی ئەم پرسەییە بۆیە یۆنان پرسەکەی خستە بەردەم نەتەوەیەکگرتووەکان کە داوای کەی یۆنان رەتکرایەوە ئەمەش توندوتیژی تایفەگەری لە نێوان ئەو دوو ولاتە روویدا و گرژی و ئالۆزی خراپ ناوچە سنوورییەکان گرتەوە لە ساڵی ١٩٥٥ ز پەلاماری کونسلخانەی تورکیا لە شاری سلانیکی یۆنان درا هەر چەندە حکومەتی یۆنان هاوخەمی بۆ رووداوەکە بە حکومەتی تورکیا راگەیاند بەلام خەلکی توورکیا ئەمیان قەبوول نەکرد دەستیان بە خۆپێشاندانیان کرد لە شارەکانی ئەستەمبۆل و ئەزمیر گرتەوە و پەلاماری کلێسا و ناوچەکانی خەلکئ یۆنان درا کە لە ناو خاکی تورکیا دەژیان کە ئەمش زیانی ماددی زۆری گەیان قەبارەی زیانەکە بە ملیار لیرەی توورکی مەزەندە دەکرا ئەم بارودۆخ بەوشیوە بەردەوام بوو تا حکومەتی توورکیا چەند رێکارێکی گرتە بەر بۆ بلاوپێ کردنی خۆپێشاندەران کۆتایی ئالۆزییەکانی هەردوو ولات بەلام تا ئێستاش لەگەل بێ پەیوەندی ئەو دوو ولات بەشێوەیەکی گشتی زۆر باش نیە .

کۆتایی حوکمی پارتی دیموکرات
دوای ئەوەی خەلك زۆر لە حکومەتی دیموکرات بێزاربوون بەتایبەت دەستگیرکردنی ئەندامەکانی تری پارتە سیاسیەکانی تر و دەست لەکارکێشانەوە بەشێکی زۆرئەندامانی خودی ناو پارتی دیموکرات وای کرد کە دۆخە زیاتر ئالۆز بوو لە ئاکامدا سووپا بەسەرۆکەیاتی جەنراڵ جەمال کورسل فەرماندەی باڵای هێزی وشکانی و سەرۆکی کۆمەلەی ئەتاتورکەکان کە کۆمەلەیەکی نهێنی بوو و لە سالی ١٩٥٤ ز دامەزرا بەمەبەستی چاکسازی سووپا دامەزرابوو لە ٣ ئایاری ١٩٦٠ز نامەیەکیان نارد بۆ وەزیری بەرگری کە داوای دەست لە کار کێشانەوە جەلال بایار و عدنان موندەرسیان دەکرد و حکومەتێکی کاتی دابەمەزرێنێت بۆ ئەوەی ولات لەو قەیرانو سیاسیە و ئابوری رزگار بکات بەلام بێ وەڵام بوون دواتر لە ناو کۆمەلەکە بریاردرا لیژنەی یەکێتی نیشتمانی پێک بهێنین دواتر سووپا چووە ناو ئەنقەرە و گەمارۆی کۆشکی کۆماریان دا عدنان و جەلال خۆیان رادەست کرد و سووپاش بەسەرۆکایەتی جەماڵ کورسل لە ٢٧ ئایاری ساڵی ١٩٦٠ز لە رادیۆ و تەلفزیۆنەوە کۆتایی بە حوکمی دیموکراتەکان هێناوە کودەتاکە سەرکەوتووبووە لاپەرەیەکی نوێ لە مێژووی توورکیا دەستی پێ کرد .