ململانێکانی رۆژهەڵاتی ناوین و پاشەڕۆژی ئەقسا لە دیدێکی میتۆلۆژییەوە.. هونەر شوانی

قورئان دوا پەڕاوی ئاسمانییە، پاش پەڕاوەکانی ئیبراهیم و زەبوور بۆ داوود و تەورات بۆ موساو ئینجیل بۆ عیسا هاتە خوار، لەماوی ٢٣ ساڵدا هەموو بابەتە گرنگەکانی ژیانی لە خۆ گرت، وتوێژ لەگەڵ هەموو مرۆڤایەتیدا دەکات، ئیتر دوای قورئان هیچ پەڕاوێکی تر لە ئاسمانەوە نایەت، وێرای ئەوەی وەك بەرنامەو کەتەلۆکی ژیان وەسف دەکرێت لەهەمان کاتیشدا چەند سەراسیمەو ئیعجازێکی تێدایە کە لە توانای هیچ مرۆڤێکدا نییە بەو شێوەیە پڕ رەوابێژی و ئیقاع و کاریگەرییە وتەکان بە نەمری بهێڵێتەوە بێ ئەوەی هیچ لەنگی و گۆرانکارییەکی بەسەردا بێت، هێڵە گشتیەکان دیاریدەکات و وەکو مەتنێك زۆر حاشیەی جیاواز و جۆراوجۆرو راڤەو لێکدانەوە هەڵدەگرێت، دەیان ئایەتی زانستی تێدایە دوای دۆزینەوەکان دەرکەوتن کە لە قورئاندا باسکراوە بەڵام بە هۆی سنووردراوی تواناو داهێنراوەکانی مرۆڤەکان لە سەردەمێکدا پەی پێ نەبراوەو لەگەڵ ئەمەشدا بە هۆی شێوازە دەگمەنەکەیەوە ئامانجی مانا سەرەکیەکەشی پێکاوەو مێشکی مرۆڤەکانی نە ئاڵۆسکاندووەو تێک نەداوە لەو کاتەدا کە هاتووەتە خوار چونکە خودا زانستی بەسەر هەموو بووەکاندا تێپەڕیوەو سنووری شوێنکات نازانێت، هەروەها لە ئیعجازەکانی تر رەوانبێژییە بێ وێنەکەیەتی، لەگەڵ ئەوەشدا کە سەرچاوەی یاساشە بۆ ژیان هەروەها هەواڵی ئەو مێژووە دێرینانەی ئێمە نەمانزایوە تێیدا باسکراوەو هەرواش هەواڵ بە هەندێك لە رووداوە پاشەڕۆژییەکان دەدات، یەکێك لەو بوارەی ئێستا لێی دەدوێین پاشەڕۆژی مزگەوتی ئەقسایە لە سورەتی (شەوڕەوی- الاسراء)دا، هەرچەندە ئەو سورەتە زۆربەی باسی موساو نەوەکانی ئیسرائیل و مزگەوتی ئەقسا یە.

بەڵام پێش ئەوەی باسی ئەم بابەتە بکەین با کەمێك لە مێژووی مزگەوتی ئەقسا شارەزا بین:

لە ویکیدا هاتووە:

قودس سێیەم شوێنی پیرۆزە لای موسڵمانەکان دوای مەککە و مەدینە، هەروەها پێغەمبەری ئیسلام لە مەککەوە شەوڕەوی پێکراوە بۆ قودس لە نزیکەی ساڵی ٦٢٠ی زاینیدا، هەندێک لە راڤەکاران وای دادەنێن مەبەست لە مسجد الاقصی شاری قودسە، وەلێ بە هەرحاڵ ابن حجر لە فتح الباري دا دەنووسێت: “یەکەم کەس کە مزگەوتی ئەقسای بنیاتنا ئادەم و و دەشڵین فریشتەکان بوون، یان سامی کوڕی نوح یان یەعقوب، بەڵام دواتر پۆشتەو دەسکاریکراوە لە لایەن إبراهيم یان يعقوب یان داود و لەسەر دەستی سليمان تەواوبووە، بۆیە پێی دەگوترێت مزگەوتی ئەقسا چونکە دوورە لە مزگەوتی حەرامەوە، لە مێژوودا زۆر لە نەتەوەی جیاوازو خاوەن پەڕاوەکان و پێغەمبەرانی تێدا نیشتەجێ بوون وەك داود وسليمان و زكريا ويحيى ومسيح عيسى کوڕی مريم. خودا هەر لە سورەتی ئیسرادا وەسفی ئەقساو دەوروبەری دەکات بە زەوی موبارەك و پیرۆز، یەکەم رووگەی موسڵمانانیش بووە پێش مزگەوتی حەرام لە مەککە.

١/ لە ئایەتی (٤-٧)ی سوورەتی شەوڕەوی دا هاتووە :

وَقَضَيۡنَآ إِلَىٰ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓئيلَ فِي ٱلۡكِتَٰبِ لَتُفۡسِدُنَّ فِي ٱلۡأَرۡضِ مَرَّتَيۡنِ وَلَتَعۡلُنَّ عُلُوّٗا كَبِيرٗا@ فَإِذَا جَآءَ وَعۡدُ أُولَىٰهُمَا بَعَثۡنَا عَلَيۡكُمۡ عِبَادٗا لَّنَآ أُوْلِي بَأۡسٖ شَدِيدٖ فَجَاسُواْ خِلَٰلَ ٱلدِّيَارِۚ وَكَانَ وَعۡدٗا مَّفۡعُولٗا@ ثُمَّ رَدَدۡنَا لَكُمُ ٱلۡكَرَّةَ عَلَيۡهِمۡ وَأَمۡدَدۡنَٰكُم بِأَمۡوَٰلٖ وَبَنِينَ وَجَعَلۡنَٰكُمۡ أَكۡثَرَ نَفِيرًا@ إِنۡ أَحۡسَنتُمۡ أَحۡسَنتُمۡ لِأَنفُسِكُمۡۖ وَإِنۡ أَسَأۡتُمۡ فَلَهَاۚ فَإِذَا جَآءَ وَعۡدُ ٱلۡأٓخِرَةِ لِيَسُـُٔواْ وُجُوهَكُمۡ وَلِيَدۡخُلُواْ ٱلۡمَسۡجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٖ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوۡاْ تَتۡبِيرًا

لە تەفسیری ئاسانەوە…بە کورتی واتا:

ناونیشان/ {تاوان كردن هۆكارە بۆ تێكشكاندن}

[ وَقَضَيْنَا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ ] له‌و كتابه‌دا كه‌ ته‌وراته‌ هه‌واڵمان به‌ به‌نی ئیسرائیل داوه‌و پێمان ڕاگه‌یاندوون و بڕیارمان داوه‌ كه‌ ئێوه‌ له‌سه‌ر زه‌ویدا مه‌به‌ست پێی (بیت المقدس)ه‌ له‌و شوێنه‌دا دوو جار خراپه‌ ئه‌كه‌ن و ئاشووب ئه‌گێڕن [ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيرًا (٤) ] وه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵكدا زاڵ ئه‌بن به‌ زوڵم و سته‌م و سنوور به‌زاندن@ [ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا ] كاتێك كاتی یه‌كه‌م ئاشووب و خراپه‌كاریتان دێت له‌و دووانه‌ی كه‌ باس كرا [ بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ ] به‌نده‌گه‌لێكی خۆمان ئه‌نێرینه‌ سه‌رتان كه‌ خاوه‌ن هێزو توانایه‌كی زۆرن وه‌ زاڵ ئه‌بن به‌سه‌رتاندا، وه‌ به‌سه‌ر وڵاتاندا ئه‌گه‌ڕێن و كوشتارتان ئه‌كه‌ن و دێن و ئه‌ڕۆن و له‌كه‌س ناترسێن، [ وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا (٥) ] وه‌ ئه‌ویش به‌ڵێنێكه‌و ڕووئه‌دات و هیچ گومانێكی تیا نیه@ [ ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ ] دوای ئه‌وه‌ی كه‌ ئێوه‌ ته‌وبه‌ ئه‌كه‌ن و بۆ لای خوای گه‌وره‌ ئه‌گه‌ڕێنه‌وه‌ زاڵتان ده‌كه‌ین به‌سه‌ریاندا [ وَأَمْدَدْنَاكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ ] وه‌ دوای ئه‌وه‌ی كه‌ ماڵ و منداڵتان نامێنێ دیسانه‌وه‌ پشتیوانیتان ئه‌كه‌ین و ماڵ و منداڵتان پێ ئه‌به‌خشین [ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا (٦) ] وه‌ ژماره‌شتان زیاتر ئه‌كه‌ین @ [ إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ ] ئه‌گه‌ر چاكه‌ بكه‌ن ئه‌وه‌ پاداشتى چاكه‌كه‌ بۆ خۆتان ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ [ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا ] وه‌ ئه‌گه‌ر خراپه‌ش بكه‌ن ئه‌وا زه‌ره‌رو زیان و تاوانى خراپه‌كه‌ هه‌ر بۆ خۆتان ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ [ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوءُوا وُجُوهَكُمْ ] وه‌ كاتێك كه‌ ده‌ست ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ خراپه‌ به‌ڵێنی دووه‌م جار دێت و دیسان به‌سه‌رتاندا زاڵ ئه‌بنەوه‌ تا شێوازی تێكشكاندن به‌ رووتانه‌وه‌ دیار بێت [ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ ] وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بێنه‌وه‌ ناو مزگه‌وتی قودس هه‌روه‌كو جاری یه‌كه‌م هاتن [ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا (٧) ] وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو شتێكتان وێران بكه‌ن و تێكی بده‌ن و زاڵ بن به‌سه‌رتاندا.

: ٢/ لە ئایەتی ژمارە(١٠٤) شدا هاتووە

وَقُلۡنَا مِنۢ بَعۡدِهِۦ لِبَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ ٱسۡكُنُواْ ٱلۡأَرۡضَ فَإِذَا جَآءَ وَعۡدُ ٱلۡأٓخِرَةِ جِئۡنَا بِكُمۡ لَفِيفٗا

واتا:
[ وَقُلْنَا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ ] وه‌ له‌ دوای له‌ناوبردنی فیرعه‌ون به‌ به‌نی ئیسرائیلمان وت له‌ (بیت المقدس) نیشته‌جێ بن [ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ ] تا كاتێك به‌ڵێنی جاری دوایی دێت [ جِئْنَا بِكُمْ لَفِيفًا (١٠٤) ] هه‌مووتان كۆده‌كه‌ینه‌وه.

،،،،،،،،،

لە ئایەتەکانی خاڵی یەکدا دەگەینە ئەو تێگەشتنەی کە لە سەراپای بوونی (نەوەکانی ئیسرائیل)دا دوو خراپەکاری زۆر گەورە لەسەر زەویدا بەرپا دەکەن و جارێكیش زۆر باڵادەست و بەرەندە دەبن لە جیهاندا ، بێگومان مێژووی جوو لەگەڵ ناپاکی و خراپەکاری و ئاشووبدا هەر لە مێژە ئاشکرا بووەو مێژووی کۆن و نوێ زۆر لێی دواوەو تەنانەت پێغەمبەرەکانیشیان کوشتووەو کاتێك شوێن پێغەمبەرەکەشیان دەکەوتن تەنیا گەر وتەکانی لەگەڵ ئارەزووی ئەواندا بهاتایەتەوە یەك، ئەگینا دژی دەوەستان و بەرەنگاری دەبوون، بۆیە متمانەش بە کتێبە ئاسمانییەکانی ئینجیل و تەورات ناکرێت چونکە زۆر دەسکاریان کراوەو چەندان نوسخەی جیاوازی ئینجیل بوونی هەیە، ئەمەش حاڵەتێکی ئاساییە کە خودا بەڵێنی پاراستنی نەدابوون و تەنیا تایبەت بوون بە مێژوویەکی دیاریکراوو زەمەنێکی تایبەت قۆناغێکی دیاریکراوەوە.

لە ئایەتی (٥)دا وەك دەبینن بۆ دامرکانەوەی ئەو خراپەکاریە گەورەیەی یەکەمجار جوو پێی هەڵدەستێت خودای بەدیهێنەری بوون و خاوەن دادپەروەیی و تاکوتەنیا، کە ناهێڵێت سەر زەوی بۆ ماوەیەکی درێژ بناڵێنێت بەدەست ستەمکارانەوەو هەروەها تۆڵەسێنن بیینایە چونکە خۆی خاوەنی گەردوونە (کە هەندێك لە راڤەکارانی قورئان رایان وایە ئەوانەی کە یەکەمجار کۆتایی بە کاولکاریی بەنوئیسرائیل هەڵدەستن پێش ئیسلام بوون وەك جالوت یان (سه‌نحاریب)ى پاشاى موصڵ بووه‌، یان (بوختنه‌سر) یان بابلیەکان یان فارسەکان کە ئەم رایانە دوورن لە راستییەوە چونکە ئەمانە ناچنە ناو ئەقساوە، ، بەڵکو باس لە سەردەمی ئیسلامە کە ئەوان یەکەمجار چوونە ناو ئەقساوەو دووەم جاریش بە ئازادی دەچن چونکە دخول پێچەوانەی خروج و نەچوونە (کە پێش کۆتایهێنانی خراپەی دووەمیان ڕێگریی لە موسڵمانەکان دەکرێت لە چوونە ناو ئەقساوە بۆیە ئایەتەکە ئاماژە بە چوونەوە ناو ئەقسا دەکات، کە ئێستا ئەوە هاتووەتە دی و زۆر جار ناهێڵرێت موسڵمانان بچنە ناو ئەقساوەو پەرستن بە ئازادی ئەنجام بدەن). هەندێک لە زانایان مەبەستی جاری یەکەمی ئەم ئایەتە دەگێڕنەوە بۆ سەردەمی بەنوقورەیزەو هەندێکی تر بۆ زەمەنی عومەری کوڕی خەتتاب و هەندێکی تر بۆ زەمەنی سەڵاحەدین. لە دوای یەکەمجار جارێکی تر دەسەڵات و پارەو نەوە بە بەنی ئیسرائیل دەدرێتەوەو کۆنترۆڵی جیهان دەکەن وەك ئێستا بە ئاشکرا دەیبینین زۆربەی ڕێكخراوە جیهانی و دەسەڵاتە زلهێزەکان چۆن چوونەتە ژێر فرمانی ئەوانەوەو یارمەتییان دەدەن لە ستەم و وێرانکاریاندا، بەڵام ئەوەی کە دەری دەخات جاری دووەم نزیك بووتەوە بریتییە لە کۆبوونەوەی جووەکان لە قودسدا، لە کاتێکدا پێشتر لەسەر زەویدا پەرشو بڵاوبوون وەك خودا دەفەرمێ کە بەڵێنی لەناوچوونی دووەم دێتە پێشەوە کۆدەبنەوە لە شوێنێکدا کە پێشتر لەسەر زەویدا پەرش وبڵاو بوون( وَقُلۡنَا مِنۢ بَعۡدِهِۦ لِبَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ ٱسۡكُنُواْ ٱلۡأَرۡضَ فَإِذَا جَآءَ وَعۡدُ ٱلۡأٓخِرَةِ جِئۡنَا بِكُمۡ لَفِيفٗا)..

زۆربەی سیاسەتمەدارو هزرمەندە بە ویژدانەکانی ئەم زەمەنە لەسەر ئەو راستییە هاوڕان کە ئەو وێرانکاریەی ئێستا لە غەززەدا بەنوئیسرائیل پێی هەڵدەستن لە مێژووی مرۆڤایەتی و هیچ لە جەنگە جیهانییەکاندا رووی نەداوە، جا چ خراپەکاریەك لەوە گەورەترە بە بەرچاوی جیهانەوە تەڕو وشك، ئاژەڵ و گیانەوەرو دارو سەوزایی و مرۆڤ و ژینگە و ئاسمان و دەریا بێ دەست پاراستن تێکبدرێت و لەنێو ببرێت؟ …کوشتنی زیاد لە ٢٠ هەزار مرۆڤ و بریندارکردنی زیاد لە پەنجا هەزارو بێ سەروشوێن بوونی ٨ هەزار کەسی بێ دەسەلاتی سڤیل، کە لە هەموو ئایننە ئاسمانی و تەنانەت یاسا زەمینیەکانیشدا رێگری لێکراوەو بە خراپترین تاوان ژمێردراوە، وەك کوشتنی ٨٠٠ کەس لە نەخۆشخانەی مەعمەدانی بە یەك رۆکێت کە ئەمریکا دابووی بە ئیسرائیل و زیندە بە چاڵکردنی بریندارانی ژێر چادری بەردەم خەستەخانەی (کەمال عدوان) لە ١٦/١٢/٢٠٢٣دا، جگە لە ماڵکاول و ئاوارەو برسی کردنی ٣ێ ملیۆن کەس.. چاودێران دەڵێن تا ئێستا سێ ئەوەندەی بۆمبی ئەتۆمی کە نرا بە ناکازاکی و هیرۆشیماوە لە جەنگی دووەمی جیهاندا، نراوە بە غەززەوە کە زیاد لە ٥٠هەزار تۆن تەقەمەنییە.

لێرەدا دەگەینە ئەوەی کە ئەمە هاتنەدی ئەو فەسادەیە کە لە ئایەتی ژمارە ٤دا هاتووە، زانا هاوچەرخەکانی وەك قەرزاوی و شەعراویش ئەم رایەیان هەیە، دەشبێت وا بکەن، تا لە هەموو جیهاندا راستییەکە ئاشکرابێت و رق و شەرەنگێزیی و لە خۆباییان دەرکەوێت، ئەوە سروشتی بیرکردنەوەیانەو خودا ئەوەیان پێ ناکات، بەڵام زانستی خودا بەسەر هەموو بووەکاندا تێپەڕیوەو دەزانێت، (بێ وێكچواندن- وەك نموونەی ئەو ئەندازیارەی پێش ئەوەی خانووەیەك دروست بکات وێنەکەیت نیشان دەدات)، ئاقڵمەند ئەوانەن کە لە پریشکی ئەو ئاگرە خۆیان دوور دەگرن و ناسووتێن بە ستەمی ستەمکاران کاتێك لەناو دەچن و هەرگیز لەگەڵ ستەمدا بەشدار نابن. ئا ئەمەیە هەواڵی سروشی ئاسمانیی بە ئاکامی ئەم رووداوە پڕ وێرانکاریانەی کە دەبێت مافەکان لە کۆتاییدا هەر بۆ خاوەنەکانیان بگەڕێتەوە، لەم زەمەنەدا خەونی لە نێوبردنی هندیە سوورەکان گوزەشت کە لە جێیاندا کەسانێکی نامۆ بەو زەمینە جێگیر بوون و خاوەنەکانیشیان بە بێدەنگی لە نێوبران، ئائەمەیە سروشتی بیرکردنەوەی کۆلۆنیالیزم.