ثیۆریی ئەوەلیی گازە تێکەڵەکان و قانونی پەستانی جوزئیی.. رەهەند سابیر
ثیۆریی ئەوەلیی گازە تێکەڵەکان و قانونی پەستانی جوزئیی The first theory of mixed gases and law of partial pressures
لەو چەرخەی نیوتن و زانست تێیدا ئەگوزەرا، لە لایەن زۆریینەی فەیلەسوفانی سروشتیی، وەها گریمانە ئەکرا تەنیا یەک شلەی گازیی gaseous of fluid هەیە، واتە هەوای چواردەورمان Common air کە بەهۆی چوونیەکییەکەیەوە homogeneity وەکو توخمێک دەرئەکەوێت. پاش سیلسیلەیەک دیراسە لە لایەن کیمیاگەرانی نیووماتیک pneumatic chemists، پێشنیاریان کرد کە ئاتمەسفیر لە چەند جۆرێک ماددە پێکهاتووە. سەرەنجام، مۆدێڵێکی نەوا بۆ شەرحی ئەم ظاهیرە هەمەجۆرییە، بووە پێویستییەک ( thackray 1970). لە مەقالەی پێشوودا، ئاماژەمان پێدا کە لە کۆتاییەکانی صەدەی هەژدە، داڵتۆن، خەریکی تەحقیقە تەرکیبی ئاتمەسفیر بوو investigating the composition of the atmosphere . لە ئەنجامگییرییەکەیدا، پێشنیاری کرد کە گازەکانی ئاتمەسفیر، میکس( تێکەڵ) بوونە و بە شێوەی کیمیاویی تێکەڵ نەکراون!!!
پاشان داڵتۆن، تەفسیرێکی بۆ ئەو حەقیقەتە گەشە پێدا کە ئاتمەسفیر تێکەڵەیەکی چوونیەکە homogeneous، هەروەها هیچ جیابوونەوەیەک لە توێژاڵەکانی گازە جیاوازەکاندا، نییە، لە ئاکامی ئەم ئەندێشە سەواد و بێسەودایەدا، ” بووە گۆڕانکارییەکی عەقڵانیی و تەکویز لەسەر مۆدێڵی نیوتنیی” ( Fleming 1974, p.563). دیارە ئەمە لە لێکدانەوەی پرسیاری ٣١ ئۆبتیک٢ ، پرۆپەزیشنی ٢٣ی پرینسیپاوە سەرچآوە ئەگرێ:
لە تێکەڵەیەکدا، هەر گازێک، وەکو شلەیەکی لاستیکیی نیوتنیی، رەفتار ئەکات Newtonian elastic fluid وەکو ئەوەی گازەکانی تر، غەیر مەوجود بێ لەناو دەفرەکەدا.
بە گوتەی داڵتۆن ” کاتێ دوو شلەی لاستیکیی elastic fluid کە بە A و B تەعبییری لێئەکەین، پێکەوە تێکەڵ ئەکرێن، هیچ ریپەڵشنێک لە مابەیینی تەنۆلکەکانیان روونادات، بە واتایەکی تر، تەنۆلکەکانی A بەرپەرچی تەنۆلەکانی B نادەنەوە! ( Dalton 1082, p.540)
بە کورتییەکەی، ئەمە کاکڵی ئەو مەسئەلەیە کە رەنگە ناوی لێ بنرێت ” یەکەم ثیۆریی گازە تێکەڵەکان- The first theory of mixed gases) ی داڵتۆن.
داڵتۆن مولاحەظەی ئەوەی کرد، کاتێ گازە جیاوازەکان لە دەفرێکی داخراودا تێکەڵ کراون، کۆی گشتیی پەستانەکە، یەکسان بووە بە سەرجەمی پەستانەکانی گازە جیاوازەکان کە بە تاک وەرگییراون. ئەم فاکتە، ئێستا بە ” قانونەکانی پەستانی جوزئیی- Dalton’s law of partial pressure” ناسراوە کە پێش ئەم مۆدێڵە بە ثیۆریی ئەوەلیی گازەکان First theory of gases بەیانی حاڵ کرا بوو، ئەگەر ئینسان دان بەوەدا بنێت کە تەنۆلکەکانی گازی پوخت pure gas ، بەرپەرچی یەکتر ئەدەنەوە، ئەوا بە شیوەیەکی چوونیەک، تەوزیع ئەبن، ئەگەر دواتر گازی تر لەگەڵ گازی سەرەتای دەفرەکە تێکەڵ بکرێ و هیچ کارلێکێک لە نێوان تەنۆلکەکانی روونەدات، ئەوا ئەم گازە دووەمییەیش، بە شێوەیەکی چوونیەک، تەوزیع ئەبێت، هەروەها کۆی پەستانەکە وەکو ئەوە ئەبێت کە قانونەکانی داڵتۆن تەخشانی کردوون.
لە کۆتاییدا، ئەم ثیۆرییەیش، بەدڕەخنە نەبوو، تەنانەت جان گاف John Gough، مامۆستای پێشووی داڵتۆن لە کێندەڵ، نەقدی بنەماکانی ثیۆرییەکەی کرد. هاوکات، ولیام هێنری Wiliam henry ( 1774-1836)، ثیۆرییەکەی داڵتۆنی بە موفید لە قەڵەم دا!
————————————-
سەرچاوە:
The Development of Dalton’s Atomic Theory as a Case
Study in the History of Science: Reflections for Educators
in Chemistry
He´lio Elael Bonini Viana Æ Paulo Alves Porto
Published online: 4 February 2009
_ Springer Science+Business Media B.V. 2009
