سـیستەمی فەرمانـڕەوایی تـۆتـالـیـتاری.. رەزا شـوان
تۆتالیتاریزم (گشتگیری) سیستەمێکی سیاسیی فەرمانڕەواییە. دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری و سەربـازی و خۆسـەپـێن و زەوتـکەرە. زۆربـەی رژێـمە تـۆتـالیتارییەکـان لە لایـەن، سـتەمـکاران و دیـکـتاتـۆریـیـە سـیکـۆپـاتـییـەکـان و تـاک پـارتـیـیەوە بـەڕێـودەبـرێـن. رژێـمە تـۆتـالـیتارییەکـان هـەوڵـدەدەن بە زۆرداری و بە تـونـدوتیـژی و بە تـۆقـانـدن و بە زەبـری هـێزی سوپا و پۆلیس و سیخـوڕەکانیانەوە هـەژمـوونی خـۆیـان بسەپـێـنن و مـلکەچی و پابەنـدبوونی درێـژخایەنی رەهای هـاوڵاتیان بۆ رژێمەکەیان بەدەستبهـێنن. سیخـوڕی و چاودێـریی لەسەر هـەمـوو تاکـێک و کـۆمـەڵ و دامـودەزگـاکـانی دەوڵـەت دەکـەن و دەیـانخـەنە ژێـر کـۆنـترۆڵی خـۆیـانەوە. کۆنترۆڵی هەمـوو میـدیـاکان دەکەن. رێـگە بە ئـازادی و دیمـوکـراتی و ئۆپـۆزسـیۆن نـادەن. هـەمـوو چـالاکـێیەکـانی پـارتە ئـۆپـۆزۆسسیونـەکـان و هـەمـوو ئـایـدیـۆلـۆژیـایـەکی سـیاسی و ئـازادییـەکـانی تـاک و ئـازادیی رۆژنـامە قـەدەغـەدەکەن. بە ئاشکـراش پێـشـێـلی هـەمـوو مـافـەکانی مـرۆڤ دەکەن و کەس بـۆی نیـیە بەبێ رەزامەنـدیی دەوڵەت پەنجەی بخاتە ناو ئاوەوە، کەس بۆی نییە پێیان بـڵێـت پێـیەکانت خوار داناون. لە تۆقانـدن و چاوشکانـدنی خەڵکی سـڵ ناکەنەوە، لە گرتـن و بەنـدکردن و ئەشکەنجەدان و لەسـێدارەدان و لە سڕنوگومکردن و لە تـیرۆرکـردن و لە کـوشـتـنی بە کـۆمـەڵ و لە ژینـۆسایـتکـردن و لـە رەشـەکـوژی خەڵی بێ تاوان دەسـت ناپـارێـزن. دەسەڵاتـێکی رەگـەزپەرسـتن. گـێچـەڵکەرن و شـەر لەگـەڵ وڵاتـانی دراۆسی دەکـەن. بە تەنـگ بە کوشـتدانی هـاوڵاتیانیانەوە نایەن.
حکومەتە تۆتالیتارییەکان تاکڕەون و دژی فـیدرالی و دیموکراتـین. بە فەرمانڕەواییەکی ناوەنـدی بەهـێز دەناسرێنەوە. لە هەموو روویەکەوە لە هەوڵی بەرژەوەندیی خۆیاندان. هـەمـوو دەسـەڵاتـەکان و جـومگەکـانی بەڕێـوەبـردن، لە دەستی یـەک کـەس دایـە، کە سـەرۆکی دەوڵـەتە یان سـەرۆکی کـۆمـارە.
لە سایەی دەسـەڵاتی دیکـتاتـۆری تاكـڕەو و تاک پارتیـدا، رۆژ لە دوای رۆژ ئـازادی و دیمـوکـراتی و یەکـسانی و دادوەری و مـافـەکانی مـرۆڤ بەرتـەسـک دەبنـەوە. هەموو لایەنەکانی ژیانیان کۆنترۆڵکـردووە. هەموو پێگە و پـۆستێکی باڵایان قـورخکـردوون.
گـوێ لە سکاڵاو و لە داواکانی گەلەکەیان ناگرن. رێش بە خۆپێشاندانی ناڕازی نادەن.
دەوڵەتە تـۆتالیتارییەکان، سیاسەتی ئابـووری کۆنترۆڵ دەکەن. دەست بەسەر ئابووری و بـازاڕەکـانـدا دەگـرن. پـلانی ئابـووری و بـودجـەش دەوڵـەتی نـاوەنـدی دایـدەنـێـت. هـەر خـۆیـان خـاوەنـدارێـتی یـەکـە ئابـوورییە گەورەکـانـن.
زۆرێک لە دەوڵەتە پۆتالیتارییەکان، بۆ راکێشانی سۆزی مرۆڤە ساویلکەکان، فاکتەری ئایـن دەقـۆزنەوە. خۆیان بە خـوای سەر زەوی دەزانن. مـلکەچ نەبـوون بۆ فەرمـان و سیاسەتەکانیان، بە دژایەتیکـردنی خوا دەزانـن و سزای لە سێدارەدانانیان دەدەن. ئـەم راستیەش لە کۆمـاری پەت و سـێدارەی ئێرانی ئیسلامیـدا پراکـتیزە دەکـریت. بە دەیان لاوی کوردیان بە تومەتی هەڵبەستراوی”دژی خـوا” لە سێدارەدران. لە راستیدا لەبەر ئـەوەی کە ئـەوانە کوردبـوون و ئازادیخـوازبـوون. لەسەر بـاڵانـەنەپـۆشـین بە دەیـان کچی لاویان گرت لەژێـر ئەشکەنجـەداندا مردن. لەوانەش جوانـەمەرگ ژینـا ئـەمـینی.
لە رژێـمێکی دیکتاتۆری و کۆنەپەرست و بێـڕەوشتی وەک کۆمـاری پەت و سـێدارەی ئێـران نەبـێـت، لە کـام لە وڵاتـانی جیهـانـدا “پـۆلـیسی رەوشـتی” هـەیـە؟!
تـۆتـالیـتاریـزم و فـاشـیـزم لەیـەک دەچـن و هـەردووکـیان دوو جـۆری سـتەمکاریـن، بەڵام فاشیزم ئایدۆلـۆژیایەکی زۆر کۆنـترە لە تـۆتالیتاریـزم. فـاشـیزم لە هەلومەرجی ئـابـووری و مێـژوویـی دوای جـەنـگی جـیهـانـیی یـەکـەم، بـە زەقـی بـوونی هـەبـوو. فـاشـیـزم دژایـەتی تـاکـگەرایی دەکـات و ئایـدۆلـۆژیـایی دیمـوکـراتی رەتـدەکـاتەوە.
ئەگەرچی هەندێک تـۆتالیتاریزم بە دیاردەیەکی مـۆدێـرن دادەنێت، بەڵام تـۆتالیتاریزم رەگ و ریشـەی مێـژوویی ئـاڵـۆزی هـەیە و دەگـەڕێـتـەوە بـۆ پێـش زایـنی. لە ساڵی (٤٣٠) ی پێش زاینی لە یـۆنـان لە (سپارتا) لە سەردەمی شا (لیـۆنیـداس) دامەزرا.
لەگەڵ دەستپێکـردنی جەنگی جیهانی دووەمـدا، تـۆتـالـیتاریـزمی دەرەوەی دەوڵـەت، بوو بە هـاوتـای حکومەتی تاک پـارتی رەهـای سەرکوتکەر. لە نموونەی دەسەڵاتی تـاک سەرکـردەوە و تـاک پـارتی، ئەمـانە دیکـتاتـۆری رژێـمە تـۆتالییەکـان بـوون:
ئەڵمـانیـای نـازی ـ لە سەردەمی ئەدۆڵـف هـیـتلەر. یەکـێتی سـۆڤـیەت ـ لە سەردەمی جـۆزێـف سـتالـین. ئیتـاڵـیای فـاشستی ـ لە سـەردەمئ بـیـنـیـتـۆ مـۆسۆلـین. کـۆماری چـین ـ لە سەردەمی مـاوتسی تـۆنـگ. کۆریـای باکـوور، لەسەردەمی خـێـزانی کـیـم، سەرۆکی ئێستای کۆریـای باکوور ـ کیـم جـۆنگ ئـۆن. لـەم سەردەمـەشـدا لە چـەنـد وڵاتێکی جیهـانـدا چەنـدیـن دیکـتاتـۆری سیکـۆپاتی و سـتەمکار هـەن کە تاکـڕەوانە دەستیان بەسەر وڵاتـەکانیانـدا گرتـوون و ئـازادیـیان پـاوەن کـردوون و تـاک پـارتی وڵاتـەکانیان بە ڕێـوەدەبـن. لەوانـەش، روسیا و تـورکیـا و ئێـران و سوریـا… هـتد.
تایبـەتمـەنـدییـەکانی تـۆتـالـیتاری
١ـ تۆتالیتاریزم ئایدیـۆلـۆژیایەکی ئاراستەکراوە. لەسەر بنەمای لەپێش هەموو شتێک
و لەسەرووی هەموو شـتێکەوە، بە تایـبـەتی جەخـت لەسـەر پـرسی مـلکەچـبـوون و پابـەنـدبـوون و هـاوبەستەبـوونی رەهـا بـۆ دەوڵـەت رژیـمـەکەی دەکـات.
٢ـ دەسەڵات و بەڕێـوەبـردن لە دەستی (تاک پارتی) سیاسی دایە، کە بەزۆری لەلایەن دیکتاتۆرێکەوە سەرکردایەتی دەکات و بەڕێـوەی دەبات. هەموو چالاکییە سیاسییەکان قـورخ و پـاوەن دەکـات. ئـۆپـۆزسـیۆن و رەخـنەگـرتـن و نـاڕەزایی قـەدەغـەدەکـات.
٣ـ بەکارهـێنانی شێوازی توندوتیژی و هەڕەشە و تۆقاندن، لەرێگەی پۆلیسی نهـێنی (سـیخوڕەکـانیان) بـۆ چـاودێـری و بـۆ کـۆنتـرۆڵکـردن و بۆ بـێـزارکردنی هـاوڵاتیـان.
٤ـ هێز و چەک و سوپا لەژێردەستی دەوڵەت دایە، بۆ سەرکوتکردن بەکاریان دەهێنن.
٥ـ کـۆنـترۆڵی زانیاری و هەموو میـدیاکان دەکـەن و سانسۆری تـونـد و سنوورداریان دەکەن. تەنیا بۆ پـڕوپاگەنـدە و بانگەشە و پیاهـەڵـدانی دەسەڵاتیـان بەکاریان دەهـێـنن.
٦ـ دەستـێوەردانی دەوڵـەت لە سیاسەتی ئابـووری وڵاتـدا. دەست بەسەر بازاڕەکـانـدا دەگرن، لە رێگەی خاوەنـدارێتی زۆربەی یەکە ئابـوورییە گەورەکان و بەرهەمهـێنان، بـۆ سوود و بەرژەوەنـدیی تایبـەتی خـۆیان. خۆیان های لایف دەژین باکیان بەوە نییە کە گـەل بـرسی و نەبـوو و بێ خـزمەتگـوزاریبێـت.
٧ـ دەوڵـەتی تۆتـالـیتاری، هەر سێ دەسەڵاتی یاسادانان، راپەڕانـدن، دادوەری. لەژێـر کۆنترۆڵ و ئاراستەکردنی دان. دەسەڵات خۆی لە سەرووی یاساوە دەزانێت. تەنانەت بـڕوایـان بەو یاسایانەش نییە، کە خـۆیان دایـان ناون و بـڕیاریـان لەسەر داون. هیچ یاسایەکیش دانانرێت، ئەگەر لە بەرژەوەنـدیی دەسەڵاتی ستەمکاردا نەبێت. هـیچ کەس و لایەنێکیش بۆیان نییە لپرسینەوەیان لەگەڵدا بکەن و باس لە گەندەڵییەکانیان بکەن.
بە کورتی، تۆتـالـیتاریـزم، فـۆرمێکی فەرمانڕەوایی سیاسی دیکتاتۆری و ستەمکاری و تـاک سـەرکـردە و تـاک پـارتـیی تـونـدڕەوە. دەسـەڵات و هـەژمـوونی تـەواوی بەسـەر ژیانی گشتی و تایبەتی تاک و کۆمەڵ و هەموو جومگەکانی دەوڵەتـدا هـەیە. لە سایەی دەسەڵاتی دەوڵەتی تـۆتالـیتاریـدا، ئـازادیی تاک و ئازادیی رۆژنامە و مافـەکانی مـرۆڤ و دادپەروەری و یەکسانی و دیموکـراتی و ئۆپـۆزسیۆن و فـرە ئایـدۆلـۆژیایی بوونیان نیـیە. دەسەڵاتێکی نـاوەنـدیی گـشتگـیرییـە و دان بە فـیـدراڵی و بە خـۆبـەڕێـوەبـردنی هـەرێمـایـەتی و بە کـیـسە جـیـاییـدا نانێـت.
هەنـدێ جار دەسەڵاتی دیکتاتـۆری، دەیانەوێت بە بەڵـێنی گەورە و بە درۆی چاکـسازی و بە دروشمی بـریـق و باق، خـەڵکی سادە و ساویـلکە فـریـوبـدەن و خـۆڵ لە چاویـان بـکەن. لەوانـەیە هـەڵـبژاردنی ساخـتەش بـکەن ، یان راپـرسیی درۆش ئەنـجـام بـدەن. ئاخـر چی ئەقـڵ و لـۆژیکێک هـەیە کە بـڕوا بەوە بکات، کە دیکتاتـۆرێکی خوێنرێـژ و ستەمکار و تاکڕەوی وەک (سەدام حوسێـن)ی گـۆڕبەگـۆڕ، لە راپـرسییەکی گـشتیدا، رێـژەی لە (٩٩،٩%) دەنگەکـانی رازیبـوون بە (بـەڵێ) بەدەسـتـبهـێنـێـت؟!
بە زۆری ئەم ستەمکار و دیکتاتۆر و دەسەڵاتدارانە، لە لایەن گەلەوە هەڵـنەبـژێـراون، یان بە هەڵـبژاردنێکئ گـشتی ساختە هەڵـبژێـراون. یان لە رێگەی بنەماڵەیی یان لەڕێی قـۆستنەوەی باردۆخـێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابـووری و بـۆشـایی فەرمانـرەوایی، یان لە ڕێـگەی کـودەتـایەکی سەربـازی یـان قـەیـرانی سـیاسی و دۆخـێکی نـائاساییەوە دەسـتیان بەسـەر دەسەڵاتـدا گـرتـوون. بە ئاسن و ئـاگـر درێـژە بە دەسەڵاتـیـان دەدەن.
(*) بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوودم لە چەند سایتێکی ئینگـلیزی و عەرەبی وەرگرتووە.
رەزا شـوان
دوبـەی: ٢٠٢٤
