لێكترازانی ڕوحەكان لە شانۆنامەی (لێكترازان)ی دانا ڕەئووف دا.. سەدیق سەعید ڕواندزی

تۆخۆلسكی لە كتێبی (هەندێ كەس هەرگیز تێ ناگەن) سەرگوزشتەیەكی سەیرو پڕ مانامان لە بارەی ملیاردێرێكەوە بۆ دەگێڕێتەوەو دەڵێت:( ملیاردێرێك، بە هۆی ڕووداوێكی هاتووچۆ، چاوی چەپی لە دەست داو ناچار بوو، چاوێكی دەستكرد بە نەشتەرگەری لە شوێنی دابنێت. بۆ یەكەم جار، دوای نەشتەرگەرییەكەی كە گەڕایەوە نووسینگەی كارەكەی، لە ژێر چاویلكەیەكی ڕەشدا لە كارمەندی نووسینگەكەی پرسی، دەزانی كامە چاومە گۆڕدراوە و نەشتەرگەریم بۆ كردووە؟ كارمەندەكەش دەڵێت بەڵێ چاوی چەپتە، ملیاردێرەكە بەم وەڵامە سەرسام دەبێت و دەڵێت چۆنت زانی، كارمەندەكەش پێی دەڵێت، (چونكە كەمێك ئیحساسی مرۆیانە، لە چاوی چەپتدا هەیە) بەو مانایەی چاوێكی دەستكرد لە كۆی هەستەكانی تۆ زیاتر، هەست بە مرۆییبوون دەكات و هەست و نەست و سۆزی بۆ بەرانبەرەكەی دەجوڵێت، وەلێ ئێوەی سەرمایەدار، ژیان تەنها لە پارە و كاردا دەبینن، بێ باك لەوەی مرۆڤەكان چین ! لە سەردەمێكدا، كە ئاڵۆزییەكی زۆر ژیانی مرۆڤەكانی گرتۆتەوە و بەها مرۆییەكان لە ژێر هەڕەشەی سڕینەوە و نەمان دان، لە سەردەمێكدا، كە پێگە وبوونی مرۆڤ، لای زۆربەمان لە هەندێك دەسكەوتی ماددی ژیان دەبینینەوە و دەیكەینە پێوەرێك بۆ ڕوانینمان بۆ ئەوی دی مرۆڤ، ئەوا لە هەموو كات زیاتر، پێویستیمان بە هونەری مرۆڤبوونە، وەك باڵاترین پلەی گەشەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی. ئێمە ڕۆژانە بەر مرڤ دەكەوین، بەڵام زۆرینەیان هەڵگری ئەو بەها مرۆییانە نین، كە دەبنە شوناسێك بۆ مرۆڤبوون، چونكە بوون بە مرۆڤ هەر ئەوە نییە، ئاوەزمان هەبێت و بەو خەسڵەتە لە بوونەوەرەكانی تر جیا بكرێینەوە، بەڵكو چەند وەك مرۆڤ هەڵسوكەوت دەكەین و پێوەرەكانی مرۆڤبوونمان لە ژیاندا پەیڕە و دەكەین ئەوە گرنگە. مرۆڤبوون، شوناسێكی گەورەتر و بە بەهاترە، لە هەڵگری ناوی مرۆڤ بە تەنها.
مرۆڤبوون، شوناسێك نییە بە تەنها، تاكو بدرێتە پاڵ هەمووان، بەڵكو كۆمەڵێك بەهای بەرزی كۆمەڵایەتی و كەسی و مرۆییە. مرۆڤ لە پێشەوەی هەموو جۆرە بیر و بڕوا و ئایدۆلۆژیایەكی ئایینی و سیاسییە. مرۆڤبوون لە ناوماندا نییە، بەڵكو لەو گەوهەر و لەو كردەوە مرۆییانە و بەها ئاكاریی و مرۆیانە دایە، كە دەمانبەستێتەوە بە ژیان بەگشتی و بە ژیانی ئەوانیتریش بە تایبەتی. بۆیە هەر كەسێك بڕوای وابێت، دەشێ بژیت و ئاسوودە بێت، شادومان بێت و بەختەوەرانە لە ژیان بەردەوام بێت، بێ ئەوەی ئەو هەست و ڕایەڵە مرۆیەی كە دەیبەستێتەوە بە مرۆڤەكانی تر هەبێت، بێگومان لە ژیان و شادومانیش نەگەیشتووە.
شانۆنامەی (لێكترازان) ی نووسەر و هونەرمەندی دیار و بە توانا مامۆستا (دانا ڕەئووف) گوزارشت لە نەبوونی ئەو هەست و ڕەهەندە مرۆییە دەكات كە دوای ژیانی بە ناومۆدێرنە و نوێ و كۆمەڵگەی كوردی گرتۆتەوە. ژیانێك كە پێشتر مرۆڤی كورد پێی ڕانەهاتووە و ئەزموونی نەكردووە، ئیدی كاتێ لە پڕ دەچێتە نێو ئەو فەزا كۆمەڵایەتییە نوێیە، نازانێت چۆن لەتەك ئەو واقیعە تازەیە ڕابێت و خۆی بگونجێنێت، لێرەوە ڕووبەڕووی تەنگەژەی گەورەی دەروونی لە شێوەی تەنیایی و نەمانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و نەرجسییەت و كاڵبوونەوەی ئەو بەها جوانانە دەبێتەوە، كە تا دوێنێ لە ژیانیدا بوونیان هەبوو. كارەكتەرەكانی ئەو شانۆگەرییە، بە جیاوازی پێگە و شوناسی كۆمەڵایەتی و ڕەگەزیان، لە ئاستی ڕوحیدا هەست بە نامۆبوونێكی كوشندە دەكەن، كە ئیتر ئەوان پەیوەندییەكی ئەو تۆیان لە چوارچێوەی ماڵ و خێزان بە یەكترییەوە نەماوە، بەڵكو هەزاران فرسەخ دوورن لە یەكتری، گەرچی بە یەكەوەش دەژین. ئەمەش ئاماژەیەكە بۆ هەرەسهێنانی ئەو پەیوەندییە ڕوحی و كۆمەڵایەتییەی كە تاكەكانی خێزانی لە ژێر یەك چەتر كۆ دەكردەوە، كە ئەویش ماڵ و خێزان بوو، لەوەشدا قوربانی یەكەم باوكە وەك هێمای ئاراستەكردن و پەروەردەكردن و بەرزەفتكردنی خێزان، كە بەشێكی دانەبڕاوە لە سیمای سۆسیۆلۆژی كۆمەڵگەی كوردی. باوك لەو شانۆنامەیەدا، ئیدی هەمان باوكەكانی پێشووتریی كۆمەڵگەی ئێمە نین، بەڵكو باوكێكە داماڵدراو لە هێز و شكۆ، ڕێز و خۆشەویستی، نێوندایەتی و پەروەردە كردن. بێگومان ئەگەر ئەمە وەك دەرهاوێشتەیەكی ژیانی سەردەمی مۆدێرنە ببینین، ئایا لێكەوتەی ئەو ژیانە لە سەر ئاستی ژیانی مرۆڤ وەك تاك چییە؟ باوكەكە گەرچی هێشتا لە پەیوەندیدایە لەگەڵ كوڕ و كچەكەی، خێزانەكەی، بەڵام ئەم پەیوەندییە، پەیوەندییەكی ڕۆتینی بێ هێز و دەسەڵاتە و ئەوەیە باوك تەنها وەك ڕۆبۆتێك لە ژیانی خێزاندا بوونی هەیە. بۆیە كاتێ پرسیار لە خێزانەكەی دەكات، ئەویش لە وەڵامدا پێی دەڵێت:
( من ژیانێكم هەیە لەگەڵ تۆ یان بێ تۆ ل 47) واتا ژنەكە لێرەدا، پەیوەندی خۆی و هاوسەرەكەی لە دەرەوەی هەموو گرێبەستێكی ئایینی و كۆمەڵایەتی دەبینێتەوە و ئیدی كارتێكی سوور بە ڕووی پیاوەكەیدا بەرز دەكاتەوە كە ئەو چیتر لە ژێر سایە و دەسەڵاتی ئەو وەك پیاوێك نییە . بەو مانایەی ئەو لەگەڵ پیاوەكەی بێت یان نا، ئیدی ئەو ئەوە و دەتوانێت بژیت. ئەمەش یەكێكی دیكەیە لە سیما دیارەكانی ژیانی ئاڵۆز و جەنجاڵی ئێستای خێزانی كورد. باوكەكەش نازانێت چی بكات؟ جگە لەوەی نزا بكات و بڵێت:( خودایە گیرۆدەی دەستی عەشقی كەسێكمان نەكەیت، بیەوێت تۆڵەمان لێ بكاتەوە) باوك كاتێ دەزانێت ئیدی ئەو دەسەڵاتێكی نەمایە، دەیەوێت لە ڕێگەی بە نێوەندكردن و بە دەسەڵاتكردنی كوڕەكەی وەك پیاو و شوێنگرەوەی خۆی، ڕێگە لەو لێكترازانە ئۆرگانی و خێزانییە بگرێت، بە مەبەستی دەستگرتن بە هەموو ئەو پیرۆزیی و بەهایانەی پێشتر لە نێو خێزاندا هەبوون، بۆیە ڕۆڵەكەی خۆی دەداتە كوڕەكەی كە وەك چاودێرێك بە نێو خێزان و لەگەڵ دایك و خوشكەكەی ببینێت. ڕەنگە باوكەكە لێرەدا بیر لەوە بكاتەوە، كە ئیدی بە هەر هۆكارێكەوە بێت ئەو ڕۆڵێكی ئەو تۆی نەماوە، بەڵام سەیر لەوە دایە، كوڕەكەش وەك دیوێكی دیكەی پیاوبوون، باكی بەوە نییە دایك چی دەكات هەروەك دەبینین: باوك : نازانی دایكت چی دەكات؟ كوڕەكە: هەر نازانم و ناشمەوێ بزانم. بێگومان هەمان كێشە، سیامەند و خێزانەكەشی گرتۆتەوە، كاتێ شاعیرەكە پرسیاری ئەوە دەكات كە تەنها خەم ئەوی كوشت؟ دایكی لە وەڵامدا دەڵێت:( نەخێر ژنەكەشی !) ئەمەش دەلالەت لەو دوورییە ڕوحییە و لێكترازانە دەكات كە ئێستا لە نێو خێزانی كۆمەڵگەی ئێمەدا بوونی هەیە.
پرسی بە سەربەستبوونی تاكەكان لە نێو خێزاندا وەك دەرهاوێشتەیەكی ژیانی مۆدێرنە و لێكەوتەیەكی دنیای ئێستای كۆمەڵگەی كوردی، دەرچوون لەو چوارچێوە كۆمەڵایەتییەی بە خێزان ناسراوە و ژیان لە دەرەوەی دەسەڵاتی باوك، لێرەدا كۆتایی نایەت كە ئیدی تاكەكان ناسنامەی تاكایەتی و سەربەسەتی خۆیان بۆ دەگەڕێتەوە و هەڕەمی پیرۆزی خێزان دەڕووخێت، بەڵكو گرفتی گەورە لێرەدا دەست پێ دەكات، كە ئیدی ئەوان نازانن ئەزموونی ژیانێكی نوێ بكەن، كە خۆیان هەڵیان بژاردووە، لە دژی ژیانێكی سوونەتی و خیڵەكی وەك ئەوەی خەیاڵییان كردبوو. لەو سۆنگەیەشەوە كۆی ژیان بە گشتی دۆگما دەبێت و هیچ كام لە شاعیرەكە، دایك، باوك، كوڕ، كچ، ژنە دووگیانەكە، ناتوانن بە دیاریكراوی لەگەڵ ئەو ژیانە نوێیە هەڵبكەن و ڕابێن و خۆشیان نازانن چی دەكەن و چیان دەوێت ! بۆیە بەردەوام لە بۆشایەكی گەورەی ڕوجی و دەروونی دەژین و سەرەنجام هەست بە نامۆبوونێكی كوشندە دەكەن و ژیانیان بە بێ ئاكام كۆتایی دێت. گەرچی لە دەسپێكی وەرزی یەكەمی شانۆكەدا، فریشتەیەك دەردەكەوێت، لێرەدا فریشتە نماییندەی هێزێكی خودایی و ژیانێكی جیاواز لە ژیانی مرۆڤ و سەرزەمین دەكات، بە بڕوای من مامۆستا دانا، لێرەدا ناڕاستەوخۆ دەمانگێڕێتەوە سەر چیڕۆكی دروستكردنی ئادەم لە سەر زەوی. خودا بەرلەوەی ئادەم دروست بكات، بە فریشتەكانی گوت، خەلیفەیەك دەخوڵقێنم، ئەوانیش بە نزاو سزاششەوە گوتیان ئەو شەڕ و ناخۆشی بڵاو دەكاتەوە، خوداش لە وەڵامدا پێی گوتن ئەوەی من دەیزانم ئێوە نایزانن، بۆیە سەرەنجام ئادەم وەك یەك مرۆڤ دروستكراو وەك یەكەم مرۆڤیش لە تاقیكردنەوەی بڕیار و ڕاسپاردەكانی خودا، سەرنەكەوت و لە بەهەشت دەركرا. بە دوای ئەو ڕووداوەش، قابیل هابیلی كوشت، ئیدی سەرزەوی پڕ بوو لە تاوان. گەر فریشتەكە، لێرەدا وەك فریادرەسێك بۆ ژیانی مرۆڤەكان ببینین، بەڵام دواجار ئەویش پیر دەبێت و هێز و بەهای سیمبولیانەی فریشتەیی نامێنێت و شێوە ژیانی سەر زەمین وەردەگرێت و دان بەوە دا ئەنێت كە دەبێ هەمووان لە تاریكی ناخ ڕزگاریان بێت . واتا ژیانی مرۆڤەكان بە جۆرێك دۆگما و بێ مانا و بێ شكۆ بووە، كە ئیدی لە توانای فریشتەیەكی خوداییش نییە، ڕزگاری بكات تا لە كۆتاییدا هەمووان نا ئومێدانە و ڕەشبینانە دەمرن و هەست ناكەن ژیانێك ژیاون، جیاواز لە ژیانی پێشووتر ! بەمەش تاكی كورد لە ئاستی دەرەكیدا شێوە ژیانێكی مۆدێرنانە و خۆر ئاوایانە دەژیت، بەڵام لە ڕووی ئەقڵ و جیهانبینی و كاتەوە، ناتوانێت چۆن لەو ژیانە هەڵبكات، كە لە ڕاستیدا مرۆڤی تایبەت بە خۆی دەوێت ! لە كۆتاییدا هەریەك لە خوشك و براكە، لەو ژیانە تازەیان هەست بە پووچی و بێ مانایی دەكەن و پەشیمانی ئەو ژیانە دەبنەوە كە تیایدا لەگەڵ دایك و باوكییان بوون، بۆیە هەردووكییان باس لەوە دەكەن كە چەند بێ دایك و باوكن و لە ماڵێك دەژین، ئەگەر پێكەوەش بن بەڵام هەر تەنیان، وەك ئەو لێكترازانە ڕوحییەی بە هۆی هەژموونی تەكنەلۆژیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە، كە ڕاستە بە جەستە لەگەڵ یەكتریدان، بەڵام لە ڕووی ڕوحییەوە هەموومان بە دەست تەنهایەكی كوشندە دەناڵێنینن و لێكترازن و درزێك كەوتۆتە نێوانمان، كە هەرگیز یەكناگرێتەوە. دواجار دەڵێم مامۆستا دانا لەو شانۆنامەیەدا، بە زمانێكی جوان و سادە، ئەو نامۆبوون و شكست و لێكترازانە ڕوحییەی مرۆڤی كورد دەخاتە ڕوو، بە شێوەیەكی قووڵ و فەلسەفییانە، پەیوەندی ئێمە بە دنیای پۆست مۆدێرنەوە لە ڕووی ئەدگارەكانی ژیانەوە نیشان دەدات و دەیەوێت ڕەخنەمان بكات و پێمان بڵێت ڕاستە ئێوە مۆدێرنانە دەژین، ژیانێك ئەزموون دەكەن كە تازەیە، بەڵام نە خۆتان مرۆڤی ڕاهاتووی نێو ئەو ژیانەن، نە ژیانەكەش بۆ ئێوە ئەزموون دەكرێت. دواجار دەڵێم مامۆستا دانا هونەرمەند و نووسەرێكی سەنگین و قەڵەمێكی دیارە، خوێندنەوەی بەرهەمەكانی نەك بۆ هونەرمەندان، بەڵكو بۆ ئێمە مانانیش كە هیچ سەروكارمان لەگەڵ دنیای هونەر نییە، جێی بایەخ پێدان و بە گرنگی سەرنجدان و خوێندنەوەن، چونكە هەڵگڕی پرسی مرۆیی و بابەتی فەلسەفی قووڵن و شیاوی خوێندنەوە و بەسەركردنەوەن.

*لێكترازان، شانۆنامە، نووسنی: دانا ڕەئووف، بڵاوكراوەی كەپر، ساڵی چاپ _2024 .
*ئەم بابەتە لە ئەدەب و هونەری كوردستانی نوێ ژمارە(1359) لە 20/2/2025 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.