بەکورتی35: بێ(بیرمەند)ین….. بیرمەندبوون(هزرەڤانبوون) لە قەیراندایە.. ئازاد حەمە

بیرمەندبوون(بیریاربوون)be a thinker نەک هەر لەناو ئێمە، بگرە ئێستا لە جیهانیشدا گەیشتووەتە چڵەپۆپەی قەیران. ئەوە کێشە گەورەکەی ئێمە نییە،ئەوەی ئێمە ئەوەیە،کە زۆر بێ بیرمەندین(بێ بیریارین)؛ دەمێكیشە ئاوا دەمەکانمان بێ بیرمەند(بێ هزرەڤانی گەورە) بەسەردەبەین و ئەوەش کاردانەوەی خراپی لەسەر سەرلەبەری گوتاری هزریی و ڕوناکبیرییمان داناوە.
ڕاستە دەرکەوتنی بیرمەند(ئەندێشەمەند)/ The Thinker Le penseurڕووداوە، لێ بیرمەنددروستبوونیش کارێکی ئاسان نییە. چونکە بیرمەندبوون(هزرەڤانبوون)لە ئێستادا لە گشت شوێنێکدا لەناو نادیارییدایە. بۆیە لەم نووسینە کورتەدا دەلاقەیەک بە ڕووی گفتوگۆی بوونی بیرمەنددا دەکەینەوە و هەر لەم سەرەتایەشەوە بە دڵێکی کەیلەوە ئاماژە بەوەدەکەین، کە ئێمەی کورد زۆر بێ بیرمەندین. بێ بیرمەندیش کارەساتە، پڕ لە خەمناکییە، بەزۆری بۆ ئەوانەی لە گرنگیی (بوونی بیرمەند) حاڵیین. نەتەوەیەک کە، بیرمەندی نەبوو، یان قەیرانی بیرمەندبوونی هەبوو کێشەی بووناویشی دەبێت.
کەواتە لەو سۆنگەیەوە دەکرێت بپرسین: کێ بیرمەندە؟یان چی بیرمەند دەکاتە بیرمەند؟کاری بنەڕەتی بیرمەند چییە؟چۆن بیرمەند دروستدەبێت؟بۆدەبێت بیرمەندبیین؟بۆ دەبێت نەتەوەکان خاوەنی بیرمەندی خۆیانبن؟کێ جورئەتی ئەوەدەکات مێژووی بیرمەندیی ئێمە بنوسێتەوە؟دروستبوونی بیرمەند ساتەوەختی خۆی نییە؟باشە بیرمەندبوون دیاردەیەکی هزریی ئاڵۆزە یان جۆرێکیترە لە دیاردە؟حیزب(سیاسەت) بیرمەند دروستدەکات؟ یان چاترە بپرسین دەسەڵات بیرمەند دروستدەکات؟
کێ بیرمەندە؟بیرکردنەوە کردەی سەرەکی بیرمەندە. بیرمەند ئەو جۆرە تاکانەی کۆمەڵگەن،کە تێفکرین، تێڕامان، لە بیرۆکە گرنگ و مانادارەکان دەکەن. گشت دەم و چاخێکیش بیرمەندی خۆی هەیە، چونکە هەموو دەم و چاخێک بیرکردنەوەی خۆی بەرهەمدێنێت. هاوکات کاری بیرمەند بەرهەمهێانی بیرە؛ ئەم بیرەش بۆ کردنەوەی گرێکانە، چارەسەریشە بۆ کێشەکان و دادوەریکردن بەسەر تێڕامانەکانی ئەوی دیکەوە.
بیرمەند لەبەرئەوەی خاوەنی دەسەڵاتێکیی هزرییە قوڵبیردەکاتەوە.وەکیتر، عەقڵ خستنەگەڕ کاری سەرەکی بیرمەندە، بەوە دەگاتە بیرۆکە و بۆچوونگەلێک،کە بوونیان بۆ دادوەرییکردن بەسەر کێشە و بڕیارەکاندا گرنگ و پێویستە. بەمجۆرە، بیرمەند مرۆڤێکی بیرکەرەوەیە، بیرکردنەوە و تێڕامان لە دیاردەکانی ناو بوون و ژیانی تاکەکان ئیشی ڕاستەقینەی بیرمەندە. بیرمەند خودێکی بیرکەرەوەی بەردەوامە،توانای بیرکردنەوەی جیا و جۆراوجۆری هەیە. کەواتە،ئەوە بیرمەندە پەرەدەدات بە بیرکردنەوەی ڕەخنەیی و داهێنانیی.
وێڕایئەوە، بیرمەند کار لەسەر لایەنی تێیۆریی بیریش دەکات. واتە بیرمەند بیری پەتیش بەرهەمدێنێت. چونکە بیری بیرمەند بیرێکی داڕێژراوە، دەکرێت پوخت و وشک بێت، هاوکات شایانی پەرەپێدان و بەرەوپێشەوەبردنیشە. بیری بیرمەندان،کە ئاگایی مرۆڤ پێشدەخەن وێناش لەسەر جیهان و بوون دروستدەکەن. ئەوەی بیرمەندەکان بەرهەمیدێنن بەرهەمی عەقڵە، عەقڵێکی پەتی.
کەواتە لەو دیدەوە دەشێت بگوترێت، فراژوتنی(گەشەکردنی) بیر(هزر) لە گشت کۆمەڵگەیەکدا کاری بیرمەندانە. بیرمەندیش لەمیانەی هۆنینەوەی بیرییدا سەرسەختانە ئاڵنگارییە مرۆیی/کەسییەکان دەخاتەڕوو و کێشە هەڵپەسێردراوەکانی دەمی خۆشی بێوچان ڕاڤەدەکات/ قسەیتیادەکات.
بۆ تیشک خستنە سەر ئەوەی گوترا، ئەوەش دەڵیین، کە بیرمەندبوون واتە تێڕامانی قوڵ؛ ئەڵبەتە دابڕانیش لە زۆرینە و ژیانی بێسەروبەر. ئەمەش بۆئەوەی تاکی بیرکەرەوە لەگەڵ خۆبوونی خۆیدا پەیوەستبێت، بۆئەوەی بیرمەند بتوانێت بیری ئازاد و نادوبارە بەرهەمبهێنێت. ئەمە بەو مانایەش دێت،کە بیرمەند لەناو قەرەباڵغی و خەڵکی ئاساییدا ناکارێت بهزرێنێت. ئەگەرچی لەمبارەوە تێگەیشتنی پێچەوانەش بوونی هەیە.
سەرباریئەوە، بیرمەند ناوێکی گەورە و هەمەلایەنە. ئەم کەسە ژیریی خۆی هەیە و ئەم ژیریەش بەردەوام بەکاردەبات، لەو ڕێگایەشەوە بیرکردنەوەی نوێ بەرهەمدێنێت.لەبەرئەوە بیرمەند تێفکرینی(تێهزرینی)لە هی ئەوانیتر ناچێت؛ جگەلەوەی کاری تێڕامانە، توانای خەمڵاندن و مەزەندەکردنیشی هەیە.
لای بیرمەند مەرام لە قاڵبوونەوە لە کێشە و دژوارییەکان مانای خۆی هەیە. بەدواداچوون و پەیگیری بیرمەندیش تێگەیشتنە قووڵەکان بەرهەمدێنێت؛ ئەوە بیری بیرمەندانە ڕامان دەچڵەکێنن و دەبنە هۆکاری خوڵقانی دید و تێڕوانین. بۆیە بیرمەندبوون پرۆسەیەکی مێژوویی هزرییە، هزر لەناو ئەو مێژووە بەچڕی بەشدارە. واتە بیریاریی پێڤاژۆیەکی(پرۆسەیەکی)سەختە، دەرکەوتنی خودی بیرمەندیش ڕووداوە، کە نوێکاری لەتەکخۆیدا بۆ مرۆڤایەتی دێنێت!
گرنگە لێرەدا هێمابۆئەوەشبکەین،کە بیرمەند جیایە لە رۆشنفکر(ڕوناکبیر) Intellectuals.بیرمەند بەرهەمهێنەری بیرە هەرچی رۆشنبیرە رۆشنبیریی(زانینی) لەسەر شتەکان هەیە و کاریشیان لەسەر دەکات. رۆشنبیر بەرهەمی بیریی بیرمەند بەکاردەبات تا قسەلەسەر دیاردەکانی کۆمەڵگە بکات. بیرمەند لەناو جیهانیی عەقڵی خۆیدا دەژیت، لەوێشەوە تێیۆریزە بەسەر جیهانی دەرەکییەوە دەکات. بیرمەندەکان بابەتیین، چونکە تێگەیشتنێکی عەقڵییان بۆ دیاردەکان هەیە و بەرپرسیارئامێزن و ئامانجیشیان لە ژیانا ڕوونە و کاریشی بۆدەکەن. بیرمەندەکان لەچاو رۆشنفکرەکان بە وردی بیر لە شتەکان دەکەنەوە، جیا لە خەڵکی ئاسایی قوڵتر دەڕوانە دیاردەکان و لەسەریشی دەوەستن و کراوەتر بڕیاردەدەن.
چۆن بیرمەند جیایە لە ڕۆشنبیر، ئاواش فەیلەسوف جیایە لە بیرمەند. فەیلەسوف سەروی بیرمەندە. ڕاستە خەسڵەتی هاوبەشیان هەیە، لێ فەیلەسوف بەرهەمهێنەرترە و پێکاتەییترە لە دروستکردنی بابەتی هزریی و تێفکرین. دێکارت گوتەنی،”ئەو نەتەوانە بەختەوەرن، کە فەیلەسوفییان هەیە”.
لەکۆتاییدا سەبارەت بە قەیرانی (بێ بیرمەندیی) ئێمەی کورد، ئەوەش دەڵێێن، کە لە هەرێم (بیرمەندبوون) پێکەنیناوییە.تۆ دەکرێت وەک (بیرمەند) ببینرێت کاتێک زۆر دەنوسیت؛ زۆر دەردەکەویت یان چەنەلێدەدەیت. بەدڵنیاییەوە، وەزیرمان زۆرە، ئەندامپەرلەمانمان زۆرترە، سیاسییمان هەر زۆر زۆرترە، هێندەی گشت وڵاتانی سکەندەنافیا ئەمانەمان هەیە، لێ بیریارمان نییە.
زۆربەمان لەوە حاڵینیین، کە هەڤبەندی(پەیوەندی) بیرمەند بە بیریارییەوە تاکە شتە، کە دەبێتە شاهۆکاری بیربەرهەمهێنان. کوا بیر بەرهەمهێنان لەناو ئێمە؟ ئاسان نییە کەسانێک بە بیرمەند ناوزەدکرێن تەنها لەبەرئەوەی دەنووسن یان بڕوانەمەیەکی زانکۆییان هەیە. زانکۆییبوون بووەتە ئامرازێک بۆ خۆشاردنەوە و وتاربێژتن بەو ناوەوە. تەنانەت شاعیربوون و رۆماننوسبوونیش؛ تادەگاتە سیاسییبوون بەشێکن لە کردەی نمایش. ئێمە پێویستمان بە شاعیرە بیرمەندە؛ سیاسییە بیریارە؛ رۆماننوسە هزرەڤانە.

ئازاد حەمە
پرۆفیسۆر لە فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی
————————————–

سەرنج:
هاوواتاکانی بیرمەند: هزرمەند، ئەندێشەمەند، هزرەڤان، بیریار.
هاوواتاکانی بیرمەندبوون: هزرەڤانبوون، بیریاربوون، ئەندێشەمەندبوون، هزرمەندبوون.

Azad Hama

دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.