پەتییبوون هەنگاوی یەكەمی بە ستانداربوونی زمان.. سەدیق سەعید ڕواندزی

لە ڕاستیدا، هەر بەراوردكردنێكی كولتووری و فەرهەنگی لە نێوان نەتەوەی سەردەست و نەتەوەیەكی ژێردەستە كە بەردەوام لە ژێر هەڕەشەی سڕینەوە و نەماندایە، بەراوردێكی زۆر هەڵە و نالۆژیكییە، چونكە ئەوەی لێرەدا دەبێ لە بەرچاو بگیرێت، دۆخی ژێر دەستەیی و داگیركاریی نەتەوەی ژێر دەستەیە، بەو مانایەی هەموو كاتێك ئەگەری لە نێوبردنی لە ڕووی سیاسی و نەتەوەیی هەیە. بێگومان بە نەمانی شوناسی سیاسیش، ئیدی كولتوور و فەرهەنگی نەتەوەش بوونیان نامێنێت.
واقیعی كولتووری نەتەوەیەك كە ژێر دەستەیە، بە هەموو پێوەرێك زۆرجیایەیە لەگەڵ نەتەوەیەك كە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیە و دەبێ ڕەچاوی ئەو شوناسە سیاسییە بكرێت. زمان یەكێكە لە دیارترین ئەو شوناسە فەرهەنگییەی نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی دیكە جیا دەكاتەوە، كولتوور و نەریتە كۆمەڵایەتی و میللییەكانی نەتەوەیەك چەند بە ئەندازەیەكی زۆریش لە یەك نزیك بن و بە نێو یەكتری دا بچن، هەڕەشە نییە بۆ سەر نەمانی شوناسی نەتەوە، تەنێ زمان نەبێت كە بە نەمانی بوونی نەتەوەش نامێنێت. لەم ڕووەوە نموونەی دیار و بەرجەستە لە كەمە نەتەوەكانی دنیا، لە شێوەی ئەمازیغەكان، كورد، ئەرمەنەكان، هەن كە وێرای ئەو داگیركاریی و ستەمە مێژووییەی بەردەوام لێیان كراوە، وەلێ نەسڕاونەتەوە چونكە یەكێك لەو بنەما نەتەوەییانەی زامنی مانەوەی ئەوانە، زمانەكەیانە. لەو سۆنگەیەوە، باسكردن لەوەی كە زۆر ئاساییە هەزارەها وشەی عەرەبی، فارسی و توركی، ئەرمەنی لە زمانی كوردیدا با بوونی هەبێت و پەتیبوونی زمانی كوردی بایەخێكی ئەو تۆی نییە، بێگومان نیشانەی تێ نەگەیشتنە لە زمان بە دیوە سیاسی و نەتەوەیەكەی نەك فەرهەنگییەكەی، چونكە كاتێ زمانێك بە لێشاو وشەی بیانی دێتە ناو و ئەم وشانەش دەبنە بەشێك لە فەرهەنگی نەتەوە و هاوكات خودی ئەو نەتەوەش بێ قەوارەیەكی سیاسی سەربەخۆیە، دۆخێًكە لە خزمەت نەتەوەی سەردەست دایە، كە یەكێك لە ئامانج و خەونە سیاسییەكانی لە نێوبردنی كوردە وەك نەتەوە، دڵنیاشە كە هەنگاوی یەكەمی ئەو سڕینەوەیە لە زمانی نەتەوە دەست پێ دەكات. بۆیە زمانی كوردی نەك هەر پێویستی بەوەیە لە ڕووی هاوواتاییەوە پەتی و كورداندن بكرێت، بەڵكو نابێ بوار بدرێت وشەی بیانی، بخرێتە نێو زمانەكەمانەوە ئەگەر هاوواتای هەبێت. ستانداربوونی زمان، یەكخستن و بە نەتەوەییبوونی زمان، هیچ نییە جگە لە هەبوونی زمانێك كە ئاماژەكانی نەتەوەییبوونی نەتەوە بگەیەنن. كورد بۆ ئەوەی دەریبخات، هەڵگری زمانی نەتەوەیی خۆیەتی، دەبێ زمانەكەی لە ئەلفەوە تا یا، هەڵگری وشە و دەربڕین و دەستەواژەی كوردی ڕەسەن و پەتی بێت، بە تایبەتیش ئەمە لە زمانی كورد گرفتێك نییە، چونكە زمانێكی دەوڵەمەندە لە ڕووی هاوواتاییەوە، بە بەراورد لەگەڵ زمانەكانی دیكەی ئینگلیزی و عەرەبی. هاتنەوە ناوەوەی وشەی بیانی بۆ نێو زمانی نەتەوەیەك كە هێشتا ژێر دەستەیە و دەوڵەتێكی نەتەوەیی نییە، لە ڕاستیدا مەترسییەكەی گەورەیە، بە ئاراستەی جێ لەقكردنی پەتیبوون و ڕەسەنیەتیبوون و نەتەوەییبونی زمان، بگرە لە زۆركاتدا، دەبێتە سەرچاوەی شێواندن و ئالۆَزی خودی زمانەكەش، بەوەی كە نەتوانرێت لە ڕووی ماناو زاراوەییەوە بەركار بكرێت. لێرەدا نموونە بە وشەی (كۆرنا) دێنینەوە.
لە سەروبەندی سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشییە لە جیهاندا، وشەكە بووە بەشێك لە فەرهەنگی بەركاری زمان لە كوردستاندا، بەڵام ئەم وشەیە بە جۆرەها ڕێنووس دەنووسرا، وەك :(كۆڕۆنا، كورۆنا، كۆرۆنا، كۆرونا ،كۆڕونا) یاخود ( كەرەنتین، كرنتین، كۆرەنتین) ئەم وشەیە، كە ئاماژە بوو بۆ نەخۆشی (كۆڤید 19) لە ڕووی واتاوە، دیارە مەبەست نەخۆشییەكەیە، بەڵام لە ڕووی نووسین و هاتنە نێو فەرهەنگی كوردی، سەرنج بدەن چ ئاڵۆزییەكی لە زمان دروست كرد، كە ڕەنگدانەوەی بوونی وشەی بیانییە لە نێو زماندا. دەكرێ بە هەمان شێوە نموونە بە هەردوو وشەی (كولتور) و (فەرهەنگ) یش بێنینەوە، گەرچی زۆرجار هاوواتا دەكرێن، بەڵام فەرهەنگ بەرفراوانترە و كۆی كولتوور، بەها كۆمەڵایەتییەكان، زمان، نەریت، كەلەپوور و فۆلكلۆریش دەگرێتەوە. وشەی كولتوور، لە نێو زمانی كوردیدا بە چەندین شێوە دەنووسرێت چونكە ڕیشەی وشەكە لە كەڵچەری ئینگلیزی وەرگیراوە. ئەم وشەیە وشەیەكی كوردی نییە، هاتۆتە نێو زمانی كوردی بە چەندین شێوە دەنووسرێت وەك :(كەلتور، كەلەتور، كولتوور، كولتور، كوولتور، كوولتوور) چونكە لە بنەڕەتدا، وشەكە كوردی نییە و بە هاوواتای ناكرێت بە دیاری كراوی، بەڵام وشەی فەرهەنگ، یەك شێوازی نووسینی لەڕووی ڕێنووسەوە هەیە و گرفتێكی نییە. لێرەوەش هەنگاوی یەكەمی هەر بە ستانداركردنێكی زمان، لە بژاركردنی لە وشەی بیانی، ساغكردنەوە و پەتیبوونی زمانەكە و گێڕانەوەی ڕیشە مێژووییەكانی بۆ سەر زمانی نەتەوەیی، دەست پێ دەكات. ئەوانەی بڕوایان وایە زۆر ئاسایە وەك چۆن زمانی فارسی و توركی و عەرەبی، تەژییە لە وشەی بیانی، بەو شێوەیەش ئاساییە زمانی كوردی هەزارەها وشەی بیانی تێدا بێت و خەوشێك نییە، كەسانێكن هێشتا لە مانای زمانی ستاندار نەگەیشتوون، بە مانا سیاسی و نەتەوەیەكەی، چونكە زمانی ستاندار، زمانێكە ڕەنگدانەوەی ڕەهەندی نەتەوەییانەی نەتەوەیە، زمانێكە لە ڕووی فەرهەنگ و زاراوەسازیی و هاوواتاییەوە، گوزارشت لە بوونی نەتەوە دەكات، كە دواجار هەر خودی ئەو زمانەشە، نەتەوەكان لەیەكتری جیا دەكاتەوە. بە پێچەوانەوە بوونی وشەی بیانی لە زمانی ئێمەدا، ئاسایی نییە و مەترسییە بۆ سەر مانەوەی زمانەكەمان، چونكە ئێمە قەوارەیەكی سەربەخۆمان نییە، تا بتوانین پارێزگاری لە زمان، وەك شوناسێكی دیكەی نەتەوە بكەین و هاوكات زمانی كوردیش، خۆی زمانێكی دەوڵەمەندە لە ڕووی زاراوەیی و هاوواتاییەوە، ئیدی بۆ دەبێ وشەی بیانی لە زمانەكەمان هەبێت؟
دواجار دەڵێم، جێگەی سەرنجە، لەو سەردەمەدا كەسانێك هەبن، بڕوایان وابێ پەتیبوونی زمان بایەخێكی نییە، بەڵام سەدو پێنچ ساڵ لەمەوبەر، ئینگلیزێك لە خەمی پەتیكردنی زمانی كوردی دابووە و خەڵاتی ئەوانەی كردووە، كە تێكستیان بە زمانێكی پەتی نووسیوە.

*ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ ژمارە (9462 ) لە 27/7/2025 بڵاوكراوەتەوە.
.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.