سەردەمی جەنگ یان سەردەمی لاساییكرنەوە؟.. سەدیق سەعید ڕواندزی
ڕۆمانی سەردەمی جەنگ، سەرگوزستەی خێزانێك دەگێڕێتەوە، كە هەر لە كۆچڕەوەكە بگرە، تا شەڕی ناوخۆ و دواتریش، قوربانی زۆر دەدەن و منداڵەكانیان ون دەبن و هەریەك لە باوك و دایك و كوڕەكەش، چارەنووسێكی نادیار دەیانگرێتەوە. بێگومان تیمەی ئەو ڕۆمانە وەك ڕووداو، لەژێر كاریگەریەتی و لاساییكرنەوەی ڕۆمانی ( دێو بەهمەن) نووسراوە. بڕوام وایە، نووسەری ڕۆمانەكە دێو بەهمەنی خوێنبێتەوە، چونكە هاوچوون و نزیكیەكی زۆر لە نێوان هەردوو ڕۆمانەكە، لە كەسایەتی و ڕووداو و وێنەو گێڕانەوەكان بوونی هەیە. بێگومان ئاسایە ڕووداوێك وەك تیمەی نووسینی دەقێك، لە زۆرتر لە تێكستێكدا ڕەنگبداتەوە و بەرجەستە بكرێت، وەلێ كاتێ وردەكاری ئەو ڕووداوە، هێنە هاوشێوە دەبن، بە جۆرێك كە نزیكییەكی زۆر لە نێوان هەردوو تیمەی دەقەكە هەبێت، ئەوا هیچ گومانی تێدا نییە، ئەمە دەبێتە جۆرێك لەلاساییكردنەوەو كۆپیكرنی خەیاڵ و بیرۆكەی نووسەرانی دیكە و داڕشتنەوەیان، لە فۆڕمێكی كەمێك جیاوازدا، وەك ئەوەی لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگدا دەبینرێت، ڕووداوێك بە تایبەتی ڕووداوی سیاسی و نەتەوەیی، بەو پێیەی ئێمە هەمیشە لە نێو نەهامەتی وكارەساتەكان ژیاوین، دەكرێ بەرجەستە بكرێت و لە ڕووبەرە گشتییەكەیدا، بەڵام سەرلە نوێ گبَڕانەوەی ئەو ڕووداوانە، بە كەمێك گۆڕانكاریی و دەستكارییەوە، نابێتە هۆی ئەوەی كاریگەریەتی و ئاستی لاساییكرنەوەی دەقی دووەم لە هی یەكەم جیابكاتەوە. لێرەدا بە كورتی لە بارەی ڕۆمانی سەردەمی جەنگ هەڵوەستەیەك دەكەین.
تیمە لە ڕۆمانی دێو بەهمەن و سەردەمی جەنگدا:
سەردەمی جەنگ، لە سەر زاری سەردەم فەریدونەوە، ڕووداوەكانی ڕۆژگاری شەڕی ناوخۆ دەگێڕێتەوە. گەرچی سەردەم دوای كۆڕەكە لە دایك دەبێت، بێگومان شەڕی ناوخۆش لە نێوان ساڵانی 1994 _1998 لە باشووری كوردستان ڕوویدا، كەچی سەردەم وەك گەواهیدەرێك بە سەر ڕووداوەكانەوە دەردەكەوێت. بنووسی ڕۆمان، لێرەدا ڕەچاوی زەمەنی ڕووداوە مێژووییەكانی بە زەمەنی تەمەنی سەردەم ودواتریش نەكردووە، ئەمە وێرای ئەوەی ڕۆماننووس باس لە شەڕی براكوژی یەكەم و دووەم دەكات، لە كاتێكدا شەڕی براكوژی لە كوردستاندا، یەك قۆناغ و سەردەم بوو، ئەگەریش لە براكوژی دووەم مەبەستی ئەوە بێت، دیسانەوە دروست دەبێتەوە، ئەوا كارێكە نابێ بە ناو ڕۆماننووس باسی بكات. سەردەم كوری فریدون بورهانە، بورهان ئەسعەدی باوكی، دوو كوڕی دیكەی پێشتر هەبوونە و تەمەنیان لە نێوان شەش ساڵی و دوو ساڵی دابوونە و هەردوو كوڕەكەی لە كۆچڕەوەكەدا ون دەبن و پاشان ئەم دوو كوڕە ( هەڤاڵ و كامەران) لەلایەن دوو خێزانی دیكەوە هەڵدەگیرێنەوە. نازداری خوشكیشیان، بەڕووداوی ئوتومبێل كۆچی دوایی دەكات. ونبوونی ئەم دوو كوڕە، برینێكی گەورە لە سەر دڵی ئەو دایك وباوكە فریدون و ئامینە ڕۆستم جێدێڵێت و سەرەنجام باوكیان بەو دۆخەو لە چاوەڕوانی شادبوونەوەی بە هەروو كوڕەكەیی و مەرگی نازداری كچی دەمرێت. سەردەمیش، دوای دابڕانی بۆ ماوەیەك و چوونی بۆ شاری ماد باكوور، پاش چڵ ساڵ ئەحمەد بورهانی مامی دەدۆزێتەوە و پاشانیش دەگەڕێتەوە لای دایكی و بە نائومێدییەوە ژیان دەكات و لە چاوەڕوانی ئەوە دایە، فریشتەی مەرگ بێت و ڕوحی بكێشێت. لەو ڕۆمانەدا، دوو حزبی (سارد) و (گەرم) بوونیان هەیە، لە ڕۆمانی دێو بەهمەنیشدا، كە پێنچ ساڵ بەرلەو ڕۆمانە چاپ و بڵاوكراوەتەوە، حزبی (ئەی) و (بی) هەن. ڕۆمانی دێو بەهمەن، باسی ڕۆژگاری شەڕی ناوخۆ و كارەساتی سی و یەكی ئاب و ئاوارەبوونی حزبی ئەی بۆ سنوور دەكات، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا، دیسانەوە ڕووداوی شەڕی ناوخۆ و و هاوكات گرتنی شاری ماد باشوور، لەلایەن حزبی گەرم و دەرچوون و ئابڵوقەدانییان لە سەر سنوور دەكات و دواتریش هێزی حزبی سارد، لە سەر سنوور بە هێڕەوە دەگەڕێنەوە و شارەكەیان ئازاد دەكەن، كە بێگومان ڕووداوەكان لێرەدا، سی و یەكی ئاب و چوونی هێزەكانی یەكێتی بۆ سەر سنوور و پاشان گەردەلوولی تۆڵەن. لە ڕۆمانی دێو بەهمەندا، برایەك لە حزبی ئەی بە دەستی براكەی لە حزبی بی دەكوژرێت، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا، هەڤاڵی برازا، بەدەستی ئەحمەد بورهانی مامی دەكوژرێت، واتا هەمان دیمەن لە ڕەگی خوێن و خزمایەتی دووبارە بۆتەوە. لە ڕۆمانی دێو بەهمەندا، پیرەمێردێك لە كۆی پێنچ كوڕ، چواریان لە دەست دەدات و دەبنە قوربانی شەڕی ناوخۆ و بە تاسەوە، بە دوای كوڕەكەی دیكەیدا سەردانی شارەكەی دیكەی ژێر دەسەڵاتی حزبی نەیار دەكات، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا، فریدونی باوكی سەردەم، دوو كوڕی لە كۆچڕەوەكەدا لێ ون دەبن و سەردەمیش بە نهێنی دەڕواتە شاری ماد باكوور و دوای ئەوەی فەریدەونی باوكی بۆ سۆراغی دەچێت و پێی دەڵێن كوڕەكەت نەماوە، دەمرێت. لە ڕۆمانی دێو بەهمەندا، بەشێكی گێڕانەوەكان لە ڕێگەی نامەوە دەخرێنەڕوو، لە سەردەمی جەنگیشدا، دیسانەوە دوو نامە لە نێوان ئەحمەد بورهان و سەردەمی برازای ئاڵوگۆڕ دەكرێن. لە ڕۆمانی دێو بەهمەندا، دیمەنەكانی بازگە، سەر سنوور، گرتن و زیندانیكردن، وێنە و ناسنامە و كۆپی بوونیان هەیە، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا، هەمان ئەو دیمەنانە بە گێڕانەوەیەكی دیكە دووبارە بوونەتەوە، بە تایبەتیش كاتێ سەردەم لە كاتی چوونی بۆشاری ماد باكوور، لەلایەن یاساوڵانی بازگەكەوە دەگیڕێت و دەبردرێتە لای ئەحمەد بورهانی مامی، ئەویش دەیناسێتەوە. سەیر لەوەدایە، دوای چڵ ساڵ دابڕانی ئەو مام و برازایە لە یەكتری، زۆر بە ئاسانی ئەحمەد بورهان سەردەمكی برازای دەناسێتەوە، لە كاتێكدا لە تەمەنی نزیك بە شەش ساڵییەوە، دوای ئەوەی ئاشكرا دەبێت سیخوڕی بۆحزبەكەی تر دەكات، ماد باشوور جێدێڵێت. گاڵتەجاری لەو شێوەیە، كە كەسێك دوای چڵ ساڵ منداڵێك بە گەورەیی بناسێتەوە، تەنها لای ئەو نەوە خۆبەشتزانە هەیە، كە هەموو تەقەلایەك دەدەن ببنە ڕۆماننووس، كەچی ناتوانن تێكستێك بنووسن سنووری ڕۆمان ببەزێنێت، یاخو ڕۆمانێك دەنووسن، بێ ئاگا لەوەی پێشی ئەوان، كەسانی بە تواناتر و ڕۆماننووسی دیارتر نووسیویانە.
ناوی كارەكتەرەكان لە هەردوو ڕۆمانەكەدا:_
هەڵبەتە ناونان پرۆسەیەكی گشتییەوە دەشێ هەزاران كەس ناویان هاوماناو وەك یەكتری بێت، بەڵام نابێ ئەوەمان بیربچێت كە ناو، شوناسێكە بۆ ناسینەوەی هەر مرۆڤێك لە ئاستە كەسی و كۆمەڵایەتی و ناسنامەیەكەیدا، لێرەوەش دەكرێ لە دوو ڕۆماندا، ناوی كارەكتەرێك یان دوو كارەكتەر، وەك یەك و هاوشێوەبن، بەڵام كاتێ ناوەی كارەكتەرەكان، لە ڕۆمانی دووەمدا، هاوشێوەی كارەكتەری ڕۆمانەكەی پێشووە، ئەوا جگە لەلاساییكردنەوە هیچی ترە؟ لە ڕۆمانی دێوبەهەمەندا، كە شەش ساڵ، بەرلەو ڕۆمانەی ڕامیار محمەد بڵاوكراوەتەوە، ئەم كارەكتەرانە هەن:( شاهۆ، كامەران، بەهمەن، سەریاس، ڕۆستەم، براژن، بارام، ئەحمەد) لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا كەلەم ماوەی ڕابردوو بڵاوبۆتەوە، كارەكتەرەكانی ( سەریاس، ئەفسەر بەهمەن، كامەران، شاهۆ، ڕۆستەم، براژن، بارام، ئەحمەد) بوونیان هەیە. \ شوێن و دیمەنەكان لە هەردوو ڕۆمانەكەدا:
لە ڕۆمانی دێو بەهمەندا، چونكە ڕەنگدانەوەی شەڕی ناوخۆ و كارەساتی سی و یەكی ئابە، چەندین دیمەن و لۆكیشنی وەك (بازگە، ئەفسەر، سەر سنوور، شار، ڕەفتاری چەكدارەكان بەرانبەر خەڵك، ئوتێل، لێدان و ئەتككردن ) دەبینرێن، هەمان ئەو دیمەنانە تا ڕادەیەكی زۆر بە كەمێك وەسف و دەستكارییەوە، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیش بوونیان هەیە. بۆ نموونە: لە هەردوو ڕۆمانەكەدا، ڕەفتاری چەكدارەكان لە بازگەكان بەرانبەر بە خەڵك و كادیری حزبەكانی خۆیان دەبینرێت. ئەمە وێرای ئەوەی كە لەو نێوەندەوە، خەڵكی ئاساییش كراوەتەو قوربانی وەك شوفێری ئەو ئوتومبێلەی خەڵك بە كرێ دەگوازێتەوە، یاخود لە ڕۆمانی دێو بەهمەندا، بارامی سالە بەراز، ڕۆڵی سیخورێك لە نێو حزبەكەی بۆ حزبی بەرانبەر دەبینێت، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا، ئەحمەد بورهان، هەمان ڕۆڵ و ئەركی هەیە. ئەمە وێرای ئەوەی كە لە ڕۆمانی دێو بەهەمەندا، باسی دیاریكردنی سنووری دوو ئیدارەیی وەك دەرهاوێشتەی شەڕی ناوخۆ دەكرێت، لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگیشدا، هەمان وەسف دووبارە بۆتەوە.
چەند هەڵەیەك لە ڕۆمانی سەردەمی جەنگدا:_
بێگومان زمانی دەربڕین و گوزارشتكردن، وەسف و وێنای ڕووداوەكان لەو ڕۆمانەدا، لەو پەڕی نا هونەریی و بێ هێزی دایە، كە دەریدەخات نووسەری ڕۆمانەكە، چەند هەژار و پەرپووتە لە ڕووی زمانی نووسینی ڕۆمانەوە، كە هونەركاریی و وردەكارییەكی یەكجار زۆری دەوێت. لەو سۆنگەیەشەوە لە پەراوێزی زمانی نووسینی ڕۆمانەكەوە، نووسەر كەوتۆتە هەڵەی زەقەوە وەك:_
- ل 10 نووسیویەتی:_(لە سەرجێگەكەی خەوتبوو، بێ ئۆقڕە، شپرزە و هەناسەسوار) ئەگەر كەسێك ئەوبارە دەروونییانەی هەبێت، دەتوانێت بخەوێت.
- ل 11 نووسیویەتی:( بە جەستە لەڕو لااواز و ئارەقاوییەكەی لە جێگاكەی هاتە دەر) بێگومان بارەكە لێرە دیارە كە سەردەم، لە نێو جێگەی خەوتن نەماوە، كە چی سێ دێڕ دواتر، بنووسی ڕۆمان بیری دەچێتەوە چی نووسیوە، ئەمجارەیان دەنووسێت.(بەتانییەكە نیوەی سەرەوەی داپۆشیبوو!) كەواتا نابێ سەردەم لە جێگەكەی هاتبێتە دەر.
- لا 15 نووسیویەتی:_( سەردەم بە دایكی گوت كە شەهییەی ژەمی قوڕسی نییە، دایكیشی قاپێك هەنگوین و ماستی بۆ دانا) مەگەر هەنگوین ژەمی قورسە یان سووك؟
- لا 18 نووسیویەتی:_( قۆڕییە كۆنە ڕزیوەكەی خستە سەر ئاگر) با لەوەگەڕێین كە قۆڕییەی چا، ئاسنە و ئاسنیش ناڕزێت، تەنێ دەپرسین ئەگەر ڕزیو بووە، چۆن بەرگەی خستنە سەر ئاگری گرتووە؟
- لا 21 نووسیویەتی:_( خەمڵاندنەكانی ڕاست دەرچوون) نووسەری ڕۆمانەكە لێرەدا جیاوازی لە نێوان خەمڵاندن و پێشبینی نەكردووە، چونكە هەرگیز خەمڵاندن وەكو خۆی لە هەر شتێكەوە بێت ڕاست دەرناچێت، ئەی بۆ دەگوترێت خەمڵاندن؟
- لا 32 نووسیویەتی:( لە قوتابخانە، دەم و لووتی سەریاسی بە هۆی دەمە قاڵێوە شكاند و لە سەر ئەوەش باوكیان بانگ كرد بۆ قوتابخانە) بێگومان لێرەدا دیارە كە باوكی سەردەم، ئاگادار دەكرێتەوە بەو شەڕەی كوڕەكەی، كەچی چوار دێر دواتر ئەمجارە دەنووسێت:( بەڕێوەبەر دەربارەی ئەو شەڕە، هیچی بە فریدون بورهان نە گووت) كە ئەمەش دووگێڕانەوەی پێەوانەی یەكترین
- لا 76 نووسیویەتی:_( دەم و چاوی خۆی، بە نینۆك داماڵی بوو)، لێرەدا، نووسەر حیاوازی لەنێوان ڕنین و داماڵین نەكردووە، كە دوو واتای جیاواز لە یەكتریان هەیە.
- لا 90 نووسیویەتی:_( كە ئەوان گەیشتن، جەستە مردووەكە لەوێ نەمابوو) سەرنج لەو جۆرە داڕشتنەی زمان بدەن؟ ئەمە مانای وایە، جەستەی كەسە مردووەكە، خۆی ڕۆیشتووە! نازانم كەسێك شارەزایی لە داڕشتن و بەیەكەوە نانی ڕستە نەبێت، چۆن بوێری ئەوەی هەیە ڕۆمان بنووسێت؟
- لا 91 نووسیویەتی:_( لێكۆڵینەوەیەكی درشت) لێرەدا، باس لەو لێكۆڵینەوەیە دەكات كە بۆ كوشتنی نازدار كراوە، بەڵام ئایا لێكۆڵینەوە كردن، لە هەر تاوانێك بێت، بە وردی دەكرێت یان بەدرشتی؟ لێكۆڵینەوەی درشت هیچ داهێنانێكی تێدایە.
- لا 136 نووسیویەتی:_( لەو ڵاپەڕەیەدا، هەڵەیەكی زەق كراوەوە نووسەری ڕۆمان لێی بێ ئاگابووە، ئەویش ئەوەیە كە كاتێ ئەحمەد بورهان ون دەبێت، بورهان ئەسعەدی باوكی دەچێتە لای فریدون ئەسعەدی برای، تا هەواڵەكەی پێ بدات، كەچی ئەوەی لێرەدا وەڵام دەداتەوە، سەردەم فریدوونە، نەك فریدوون خۆی.)
هەر لەدرێژەی گێڕانەوەی ڕووداوەكان، بنووسی ڕۆمان لە شوێنێكی دیكەدا، لەبارەی مەرگی باوكی دوو شێوەی جیاواز باس دەكات. كاتێ فریدون بورهانی باوكی سەردەم، بۆ سۆراغی سەردەمی كوڕی كە چووە بۆ شارەكەی دیكەی ژێر دەستی حزبی گەرم بە ڕێ دەكەوێت، لە بازگەی نێوان سنووری هەردوو شاردا پێ دەڵێن ( كوڕی چی؟ كوڕەكەت كوژراوە) ئیدی ئەو لە هەژمەتی ئەم هەواڵە دەمرێت، كەچی سەردەم لەنامەی دووەمدا كە بۆ ئەحمەد بورهانی مامی ناردووە، باس لەوە دەكات كە باوكی كەس نەیكوشتووە، بەخۆی مردووە! ئەمەش جۆرێكە لە بێ ئاگایی لە كردەی گێڕانەوە. وێرای ئەمانەش درێژدادڕیی، هەڵەی زمانەوانی و بابەتی زۆرتر هەن لە ڕۆمانەكەدا. دواجار دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم كە سەردەمی جەنگ، لاساییكردنەوە و كۆپیكردنەوەیەكی زەقی ڕۆمانی دێو بەهمەنی محمەد كەریمە، هەر خوێنەرێكیش بڕوای وایە من هەڵەم، یان نووسینەكەم دروست نییە، سەر پشكی دەكەم بچێت هەردوو ڕۆمانەكە بخوێنێتەوە و بەراوردی یەكتریان بكات!
—————————————-
پەراوێز: سەردەمی جەنگ، ڕۆمان، نووسینی: ڕامیار محمەد، بڵاوكراوەی كورد ڕاوم _ 2023
*ئەم بابەتە لە ئەدەب و هونەری كوردستانی نوێ ژمارە ( 1304 ) ڕۆژی 21/12/2023 بڵاوكراوەتەوە.
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
