بەراوردێك لەنێوان جاڕنامەی مافەكانی منداڵان و دۆخی منداڵان لە كوردستانی عێراق!.. نووسینی: رەهێن یاسین حەمەدئەمین
منداڵ لە رووی یاسایی و تەندروستیەوە وا پێناسەكراوە كە: مرۆڤێكە كە تەمەنی لە خوار 18 ساڵیەوەیە، ماف و بەرپرسیارەتی جیاوازە لە گەورە، بە تایبەتی لە بوارەكانی تەندروستی و تاوانكاریدا.
لەبەر ئەوەی منداڵ پێنەگەیشتووە لە رووی جەستەیی و هزریەوە بۆیە پێویستی بە رێوشوێنی تایبەتی پاراستن و جاودێری هەیە.
هەربۆیە نەتەوەیەكگرتووەكان جاڕنامەی مافەكانی منداڵی راگەیاند لە ساڵی 1989 بە مەبەستی پاراستنی مندالآن، لەم جاڕنامەیەدا كۆمەڵێك بەندی زۆر گرنگ هەیە لەم وتارەدا لە سەر تیشكی ئەو بەندانە هەڵسەنگاندنێك بۆ بارودۆخی مندالآن دەكەین لە كوردستانی عێراق.
1.جیاكاری نەكردن: دەبێت مندالآن هەموو مافەكانیان بۆ دابین بكرێت بە بێ لە بەرچاوگرتنی جیاوازی رەگەز و رەنگ و زمان و ئایین و بۆچوونی سیاسی یان جیاوازی چینایەتی.
جیاكاریەكی گەورەكە هەیە لە كوردستانی عێراق لە نێوان منداڵی دەوڵەمەند ە هەژار لە نێوان مندالآنی شار و لادی لە ڕووی دابینكردنی پێویستیەكانی ئاو كارەبا و خوێندن و تەندروستی و رێگاوبان و زۆر بواری تر، ئەم جیاكاریە كاریگەری گەورە دەكاتە سەر هەموو بوارێكی منداڵ بە تایبەتی دەروونی منداڵ.
- بەرژەوەندی مندالآن: دەبێت لە هەموو بوارەكاندا رچاوی سەرەكی بەرژەوەندی مندالآن بكرێت.
لە كوردستان لە هەموو بوارەكاندا بەرژەوەندی گەورەكان دەخرێتە پێش بەرژەوەندی مندالآنەوە. هەمیشە ئەوە گەورەكانن بڕیار بە دەستن، بە هیچ شێوەیەك پرس بە منداڵ ناكرێت تەنانەت لەو بوارانەش كە تایبەتە بە منداڵەكە بەتایبەتی لە بوارەكانی جیابوونەوەی هاوسەران منداڵ ناچار دەكرێت لای یەكیك لە دایك و باوك بمێنێتەوە بە بێ ئەوەی پرس بە منداڵ كرابێت، هەروەها لە كاتی دابەشكردنی میرات بە هێچ شێوەیەك كەس بیر لە بەرژەوەندی منداڵ ناكاتەوە بەڵكو گەورەكان بەرژەوەندی خۆیان دابین دەكەن و منداڵ پشتگوێ دەخەن ، زۆر جار تەنانەت بێ بەش دەكرێت لەم مافەیان یان هەوڵی بێبەشكردنی دەدرێت. - مافی ژیان و مانەوە گەشەكردن: هەموو منداڵێك مافی سروشتی ژیانی هەیە و لە سەر دەوڵەتە تا ئەوپەڕی توانای مانەوە و گەشەكردنی منداڵ مسۆگەر بكات.
لە كوردستان بە هوی كێشە و شەڕ و ململانێی نێوان پارتە سیاسیەكان و بوونی هیزی عەشیرەت و شەر و ململانێ نێو خۆیان زۆربەی جار منداڵان بوونەتە قوربانی، هەوەها بە هوی خراپی رێكاو بان و سیستەمی هاتووچۆوە منداڵ دەبێت بە قوربانی و ژیانی لە دەست دەدات، كەم نین ئەو چیرۆكە تراژیدیایانەی كە زۆر جار منداڵان ژیانیان لە دەست دەدەن بە هووی كێشە و گرفتی نێوان گەورەكانەوە. - چاودێری دایك و باوك: منداڵ مافی ئەوەی هەیە دایك و باوكی بناسێت و چاودێری بكرێت و پەیوەندی لە گەڵیان هەبێت تەنانەت ئەگەر ئەو دایك و باوكە جیاش بووبێتنەوە.
مندالآن لە كوردستانی عێراق زۆر جار رووی داوە بە هووی جیابوونەوەی دایك و باوكەوە منداڵ بێبەش دەكرێت لە بینینی دایك یان باوك بۆ چەندین ساڵ ئەم منداڵە حەسەرتی بینینی دایك یان باوكی هەیە، بێەبشكردنی منداڵ لە بینینی دایك یان باوك منداڵ تووشی دەیان گرفتی دەروونی و خەمۆكی و پەنابردن بۆ كاری نەشییاو دەبات. - پاراستن: دەبێت منداڵ بپارێزرێت لە هەموو جۆرەكانی توندوتیژی و پشتگویخستن و ئازاردان و دەستدرێژی سیكسی.
لە زۆربەی خێزانەكاندا لە كوردستانی عێراق هەتا ئێستایش لێدان و سوكایەتی و شكاندنەوەی منداڵ بوونی هەیە، لە زۆربەی قوتابخانەكان یان لێدان یان سوكایەتی و شكاندنەوەی منداڵ بوونی هەیە، منداڵ پشتگوێ دەخرێت لە لایەن خێزان و قوتابخانەوە ،گرنگی بە بۆچوون و قسەكانی نادرێت.
هەروەها دەستدرێژی كردنە سەر منداڵ هەیە بە تایبەتی لە ناو خێزاندا لە لایەن كەسانی نزیكی خێزان وەك باوك برا مام و خاڵ ئامۆزا و پورزا و خاڵۆزا و خزمەكانی منداڵەوە، یان لە قوتابخانە و گەڕەكاكاندا، بەلآم لەبەر ئەوەی منداڵا هوشیاریان نیە بەم كارە و لە ترسی دایك و باوك و ئابڕوونەچوونیان بە نهێنی ئازاری ئەم كارە قێزەوەنانە دەچێژن و توشی دەیان گرفتی دەروونی دەبن. - پەروەردە: منداڵ مافی دابینكردنی خوێندن و پەروەردە و گەشەدان بە توانا و بەهەركانی هەیە.
مندالآنی كوردستانی عێراق لە خراپترین ئاستی خوێندندان، قوتابخانە حكومیەكان لە هەموو روویەكەوە خراپە چ لە رووی خراپی بینا و كەرەستەكانی قوتابخانەوە بگرە تا دەگات بە داخستنی دەرگای قوتابخانەكان بۆ ماوەیكی زۆر بە هوی بایكۆتی مامۆستایانەو، یان خراپی وانەكانی خۆێندن بەراوورد بە ولآتانی پێشكەوتووی جیهان. - تەندروستی: مندالآن مافی ئەوەیان هەیە كە بەرزترین ئاستی تەندروسیتیان پێشكەش بكرێت.
ئاستی پێشكەشكردنی تەندروستی بە منداڵان لە نەخۆشخانەحكومیەكاندا لە كوردستانی عێراق لە خراپترین ئاستدایە، دكتۆرەكان زۆر بە خراپی ئەركەكانیان جێەبەجێ دەكەن و نەك هەر ئەوە بەڵكو لە رێگای نەخۆشخانە حكومیەكانەوە هەوڵ دەدەن نەخۆشەكان ئاراستە بكەن بۆ نورینگە تایبەتەكانی خۆیان لە دەرەوەی نەخۆشخانە، نەبوونی داودەرمان و پێویستیەكانی تری تەندروستی لە نەخۆشخانەكان گرفتی گەورەی دروستكردووە بۆ مندالآن .
لە كۆتایدا قسە زۆرە بكرێت سەبارەت بە خراپی بارودۆخی مندالآن لە كوردستان بەلآم ئەوەی گرنگە چارەسەر چیە ؟
دەبێت سیستەمی حوكمڕانی لە كوردستانی عێراق گۆرانكاری گەورە بكات بۆ دابینكردن و بەرگریكردن لە مافی مندلآن،هەروەها لە بەر رۆشنای جاڕنامەی مافەكانی مندالآن هەوڵ بدات گرفتەكانی مندالآن چارەسەر بكات و یاسای تایبەتی بۆ دەر بكات و كۆمەڵێك رێوشوێنی خێرا بگرێتەبەر بە مەبەستی باشتركردنی بارودۆخی مندالآن، دەبێت بە زووترین كات دەست بكات بە بڵاوكردنەوەی هوشیاری لە نێوان مندلآن و خێزان و قوتابخانەكاندا سەبارەت بە مافەكانی مندالآن یاسای توند دەربكات دژ بەو كەسانەی كە ستەم لە مندالآن دەكەن.
نووسینی: رەهێن یاسین حەمەدئەمین
28/08/2024
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
