لەتیف هەڵمەت شایەنی بڕوانامەی”دکتۆرای فەخری”یە.. رەزا شـوان
بڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری (دکتۆرای شانازی ـ دکتۆرای رێـزلـێنان)، بـڕوانەمەیەکی بەخـشراوی ئەمـڕۆ نـییە، بەڵکـو مێـژووی بەخـشینی بۆ چەنـدین ساڵ، بەر لە ئەمـڕۆ دەگەڕێـتەوە. زانکـۆی (هـارڤـارد) ی ئەمـریکی مێـژوویەکی دوور و درێـژی هـەیە لە پـێـدانی بـڕوانـامەی دکـتۆرای فەخـریـدا. لە ساڵی (١٧٥٣) دا، بـڕوانـامەی ماسـتەری فـەخـری لـە وێـژەدا بەخـشی بە نـووسـەر (بـنـیامـین فـرانکـلیـن). لـەو ساڵە بـەدواوە زانکـۆی هـارڤـارد، بـێـشوومار بـڕوانامەی دکـتۆرای فـەخری بەخـشیوە بەو کەسانەی کە کارەکانیان سـنووری ئەکـادیـمـییان تـێـپەڕانـدوون. چەنـدیـن بـڕوانـامـەی دکـتۆرای فـەخرییان بەخـشی بە سەرکردەکان و بە کەسایەتـییە ناودارە جیهـانییەکان. بۆ نموونە پێـدانی دکتۆرای فـەخـری بە (نـێـلسۆن مانـدێـلا) لە ساڵی (١٩٩٨) دا. خاتـوو (هـێـلین کیلەر) یش، کە خاوەنی پێداویـستیی تایبەت “نابـینا” بـوو، یەکەم ژن بوو، کە لە ساڵی (١٩٥٥) دا، زانکـۆی هـارڤـارد بـڕوانـامەی فـەخـریی لە فـەلـسەفـەدا پـێـبەخـشی.
زانکـۆی (بـێـل) لە ئەمـریکا، یەکەم زانکـۆ بـوو کە لە ساڵی (١٨٦١) دا، بـڕوانەمەی دکـتۆرای فـەخـری بەخـشی.
پێناسەی دکتۆرای فەخـری، بریییە لە بـڕوانامەیەکی ئەکادیمی. بەبێ پـێشکەشکـردنی دیـزەرتەیـشن (تـێـز) یان لێکـۆڵـینەوە، وەک بە فـەرمی دەربـڕینی سوپـاسگـوزاری و پـێزانین و رێـزلـێنان، یان دانـپێـدانان لەلایەن زانکۆکانەوە. لە ئاهـەنگـێکی شایستەدا دەبەخـشرێـت، بەو کەسـانە یان بە گـرووپ یان بـەو ێـکخـراوانـەی، کە لە بـوارەکانی زانـستی، ویـژەیی، مـرۆیی، نیـشـتـمانی، کـۆمەڵایەتی، پەروەردەیی، سیاسی، وێـژەی منـداڵان، وەرزش، مافـەکانی مـرۆڤ، ئاشـتی، دادپـەروەری، ژیـنگەیی، خـێرخـوازی، … هـتد. کە دەستکەوتی کـوالـیتی بەرز و ناوازەیـان بەدەستهـێـناون. تەنـانەت ئەگەر وەرگـرەکانی دکـتۆرای فەخـری، پـێـشینەی ئەکـادیـمیشیان نەبـێـت. بـۆ جیـاکـردنەوەی دکتۆرای فەخـری لە دکتۆرای ئاسایی، پیـتەکانی (ئـێچ. سی) کە کورتکراوەی هەردوو وشـەی (هـۆنـۆریـس کـاوکـا)ی لاتـیـنـیـیە، دادەنـرێـت. کـەسـێک دەتـوانـێـت زیاتـر لە بـڕوانـامەیەکی دکتۆرای فەخری وەربگـرێـت. زانکۆکان بۆشـیان هەیە، گەر بیانەوێت بە هـۆکـارێـکەوە، بـڕوانـامەی دکـتۆرای فـەخـری لـە وەرگـران وەربـگـرنـەوە. وەکـو زانکـۆی خەرتـووم لە (مـوعـەمـەر قـەزافـی) یان وەرگرتەوە، زانکـۆی قـاهـیرەش لە (سـۆزان مـوبـارەک) یان وەرگـرتـەوە.
کانـدیـدکـراو بـۆ وەرگـرتنی بـڕوانـامەی دکـتۆرای فەخـری، دەبێـت کەسـایەتـییەکی ناسـراو و رێـزداربێـت. دەسـتکەوتەکـانی لـە بـوارەکەیـدا، جیـاواز و نمـوونـەیی و نـاوازەبـن. کـاریگەریی ئەرێـنـیان لەسـەر کـۆمەڵـگاکەی هـەبێـت.
بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری زۆر گـرنگە، لە ناسانـدن و رێـزلـێـنان لەو کەسانەی
کە بەشـدارییـەکی ناوازەیـان لە کـۆمـەڵگادا کـردوون. دەبێتە هـۆی بەرزبـوونەوەی متمانەبەخۆبوون و ئیلهابەخش و هاندانیان، بۆ درێژەدان لە تێپەڕینی سنوورەکان و
بـۆ داهـێـنان و بۆ دروستکـردنی جـیاوازی و گەیـشـتن بە بەرزتـریـن ئاستی نایـاب. کاتـێک کە کەسایەتییە بـاڵاکان، کە ئەم شانـازییەیان پێـدەبەخـشرێـت. زیاتر هـەست
بە گـرنگی رۆڵـیان و بە بەرپـرسیارێـتی ئەستۆیـان دەکـەن.
بێگومان هەموو کەسێک شایەنی ئەم نازناوە نیـیە. بۆ نموونە، دکـتۆرا فەخرییەکەی گـۆڕبەگـۆڕ (عـودەی سـەدام حـوسێن) کە دکـتۆرای فـەخـری نییە، بەڵکـو دکـتۆرای شەرمـەزاری و رسـواییە بۆ وەرگـر و بۆ ئەو زانکـۆیەی ئەم نازناوەیان پـێبەخشی.
لە زانکـۆکانی کوردستان، وا بـزانـم کە زانکـۆی سـەلاحەدیـن بوو، دەستپێشخەرییان کـرد و بـۆ یەکـەم جـار بـڕوانـامەی دکـتۆرای فـەخـرییـان بەخـشی. پـێـمخۆشـە لـێردا نـاوی بەشـێک لە وەرگـرەکـانی بـڕوانـامەی دکـتۆرای فـەخـری بهـێـنـم، کـە لەلایـەن زانکـۆکـانی کوردسـتان و وڵاتـانـەو پـێـیانـبـەخـشـراوە.
زانکـۆی سـەلاحـەدیـن چـوار بـڕوانـامەی فەخـرییان بـەم کەسایەتییانە بەخـشیـوە:
١ـ لە ساڵی (٢٠١٤) دا، دکـتۆرای فـەخـریـیان بە دکـتۆر (ئـیـسماعـیل بـێـشکـچی)ی تـورک بەخـشی. کە دۆسـتـێکی ناسـراوی گـەلی کوردمـانە.
٢ـ لە ساڵی (٢٠١٥) دا، دکـتۆری فەخـرییان بە زانـا (د. مسـتەفـا زەڵـمی) بەخـشی.
٣ـ لە ساڵی (٢٠١٩) دا، دکـتۆرای فەخـرییان بە پـرۆفـیـسۆر (د. کـۆچـەر بـیرکـار) بەخـشی. دکـتۆر کـۆچـەر چەنـدین خـەڵاتی بـاڵای نێـودەوڵەتی وەرگـرتـووە.
٤ـ لە ساڵی (٢٠٢٢) دا، دکتۆرای فەخرییان بە پرۆفـیسۆر (د. فـریاد فـازل عـومەر)
بەخـشی. کە پـسـپۆرێکی بەنـاوبـانگی کوردە لە بـواری زمـان و وێـژەی کوردیـدا.
زانکـۆی سـلـێـمانی، بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری، بـەم کەسـایەتـییانە بەخـشیوە:
١ـ لە ساڵی (٢٠١٩) دا، دکـتۆرای فـەخـری، بەخـشی بە هـونەرمـەنـدی ناسراومان (مەزهـەری خالـقی) لە پای خـزمەتکردنی لە بـواری هـونەر و کەلەپـووری کوردی.
٢ـ لە ساڵی (٢٠٢٣) دا، بـڕوانـامـەی دکـتۆرای فـەخـری بـەخـشی بـە عـەمـیدی مافـپەروەر (سـالار عـەبـدوڵڵا) لە سـلـێـمانی.
٣ـ لە ساڵی (٢٠٢٤) دا، بـڕوانـامـەی دکـتۆرای فـەخـری بەخـشی بـە عـەمـیـد
(ئـاسۆ حەسـەن ئەحـمەد).
٤ـ لە ساڵی (٢٠٢٥) دا، زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی، بڕونامەی دکتۆرای فەخری بەخـشی بە (دەیـڤـد پـێـتریـۆس) سەرۆکی پـێـشووی دەزگـای هـەواڵگـری ئەمـریکا.
زانکـۆی کـۆیە، بـڕوانـامـەی دکـتۆرای فـەخـرییـان بەخـشی بـەم کەسـایەتـیـیانە:
١ـ لە ساڵی (٢٠١٥) دا، بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری لە یاسادا، بەخـشی سەرۆک کـۆمـاری عـێراق (مـام جـەلال ـ جـەلال حـیسامەدیـن تـاڵەبـانی).
٢ـ لە ساڵی (٢٠٢١) دا بڕوانامەی دکتۆرای فەخری بەخشی بە (عـومەر شێخ موس).
زانکۆی کوردستان لە هەولـێر، بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری بەخـشی بە نووسـەر و هـونەرمەندی ناسراوی کوردمان (خەسرەو جاف). لە پای خزمەتی لە هونەر و ێژەدا.
زانکۆی سۆران بڕوانامەی دکتۆرای فەخری بەخشی بە مامۆستای کۆچکردوو (تالیب عـەبـدولسەمەد) کە خوێـندکاری دکتۆرا بوو لە زانکۆی سۆران. درا بە خانەوادەکەی.
ئەو کەسایەتییە کوردە ئەکادیمییانەش کە لە زانکـۆکانی وڵاتانی دەرەوەدا، بڕوانامەی دکـتۆرای فـەخـرییـان وەرگـرتـوون زۆرن. ئـەو نـاوانەی کە بەرچـاوم کـەوتـوون:
١ـ دکـتۆر (دیاری ساڵح محەمەد شوانی) کە لە ناوەنـدی وێـژە و راگەیانـدن بە دکتۆر (خەڵات شـوانی) بەنـاوبانگە. شاعـیر و نووسەر و رۆژنـامەنـووس و راگەیانـدکار و چالاکـوانی بـواری مافـەکانی مـرۆڤ و باڵـێوزی ئاشـتی و سەرۆکی یەکـێـتی جیهـانی مافـەکـانی مـرۆڤە لە هـەرێـمی کوردسـتان. یەکـەم ژنـی کـوردە، کە (٣) بـڕوانـامەی دکتۆرای فەخـری، لەلایەن زانکـۆی ئیلـیزابێـت لە بەریتانیا و رێکخراو و دامەزراوە نێـودەوڵـەتـییەکان پـێیان بەخـشیوە، بە دەیـان بـڕوانـامەی بـاڵا و خـەڵاتی تایـبەتی و قەڵغـانیان پێبەخـشیوە و لە دەیان چالاکی و کۆنگـرەی نێودەوڵەتیدا بە زۆری بە جلی کوردییەوە بەشـداری کـردووە. دکتۆر خەڵات شـوانی بە زمـانی عـەرەبی دەنووسێت.
٢ـ لە ساڵی (٢٠٢٢) دا، زانکۆی (ئەلـبێرتا) لە کەنەدا، دکـتۆرای فـەخـری لە یاسادا، بەخـشـیـیە هـۆنـراوەنـووسی ناسـراوی کوردمـان (جـەلال بـەرزنـجی).
٣ـ دکـتۆر ئـالان یاسـین بـڵـباس ـ لـە زانکـۆی هـاڤـانـای نێـودەوڵـەتی ـ لـە بـواری چـارەسـەی خـۆراک و رجـێـم. بـڕوانـامەی دکـتۆرای فەخـرییان پـێبەخـشی.
٤ـ وڵاتی میـسر، دکـتۆرای فەخـری بەخـشییە فـەلکـناسی کـورد (رێـبەر رۆسـتەم).
٥ـ یەکـێـتی رۆژهـەڵاتی نـاوەڕاسـت لە میـسر، بـڕوانـامەی دکـتۆرای فـەخـری، بە هـۆنـراوەنـووس و رۆژنـامەنـووسی کورد (عـەدنـان رەشـید رێـکانی) بەخـشی.
٦ـ رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ لە ئەمریکا، بـڕوانامەی دکتۆرای فەخریان بەخـشی
بە خاتـوو (شـیاو جـەبـار فـەتـاح) ئـاشـتـیخـواز و داکـۆکـیەر لـە مافـەکـانی مـرۆڤ.
٧ـ دەروونناسی ئەکادیـمی نێـودەوڵەتی (عـوسـمان عـەبـدوڵڵا) بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری وەرگـرت.
٨ـ لە ساڵی (٢٠٢٢) دا، پاکـستان بـڕوانـامەی دکـتۆرای فـەخـری لە چـارەسـەری پـزیـشکی بەخـشیـیە (مـەلا عـەلی کـەڵـەک).
٩ـ وەزاراتی رۆشنبیریی ئێران، لە ساڵی (٢٠٢٢) دا، بـڕوانـامەی دکتۆرای فەخـری بەخشی، بە هـونەرمەنـدی میللی و فـۆلکلۆری، حەیرانبێژی کورد (مام خدر قادری ـ خـدر بلـوێـر). یەکـەمین هـونەرمەنـدی کوردە، کە بـڕوانـامەی دکـتۆرای فەخـری لە رۆژهـەڵاتی کوردستان وەرگـرتـووبـێـت.
١٠ـ بـێگـومان کەسایەتی کوردی کـەش هـەن، کە لەلایـەن زانکـۆکان و رێکخـراوە نێـودەوڵـەتیـیەکانەوە، بـڕوانـامەی دکـتۆرای فـەخـرییان پـێـبەخـشـیون.
ئەوەی ئێمە مەبەستمانە، بەخشینی دکتۆرای فەخرییە بە نووسەرانی بوارەکانی وێـژەی منـداڵان. کە تا ئـێـستا چەنـد نووسـەرێک وەریـان گـرتـوون. وەک: زانکـۆی باشـووری ئـوسـترالیا، بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری بە نووسـەری وێـژەی منـداڵان (کولـین تیـل) بەخـشی. زانکۆی هـێلسەنگی لە فـیـنلەنـدا، لە ساڵی (٢٠٢٥) دا، بـڕوانامەی دکتۆرای فەخـریی بەخـشی بە نووسـەری پەرتـووکی منـداڵان و شانـۆنـووس و سیـناریـۆنـووس، خاتـوو (تـیـنا نـوبـو لا) کە تا ئـێـستا زیـاتـر لە (٩٠) رۆمـان و چـیرۆکی وێـنەداری بۆ منـداڵان نـووسـیون و چـاپـیانی کـردوون و بـڵاویـانی کـردوونـەتـەوە. پەرتـووکەکـانی بابـەت نـاوازەن لە وێـژەی منـداڵانـدا.
دێینە سەر مەبەستی سەرەکـییمان لەم نووسینەمان. ئایا نووسەرانێکی وێژەی منداڵانی کـورد، شایەنی بەخـشینی بـڕوانـامەی دکـتۆرای فەخـری نـین؟ بـۆ تا ئێـستا زانکـۆکانی کوردستان، دکتۆرای فەخـرییان بە هـیچ نووسەرێکی بـواری وێـژەی منـداڵان نەداون؟
من دوو نامەم بۆ زانکـۆی کـۆیە و زانکـۆی سلـێمانی نووسی و پـێـشنیارم بـۆیـان کرد کە بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری، بـدەن بە هـۆنـراوەنـووس و نووسـەری هـۆنـراوە و چـیرۆک بۆ منـداڵانی کـورد، کاک (لەتـیـف هـەڵـمەت) کە کەڵەنـووسـەرێکی ناسراوە و نووسـینەکانی ناوازە و داهـێـنان لە بواری وێـژەی منـداڵانی کورد. هەموو مەرجەکانی شایـستەی بەخـشینی بـڕوانـامەی دکـتۆرای فەخـری، لە لەتـیـف هـەڵـمەت دا هـەیە. لە راستـیشـدا، لەتـیـف هـەڵـمـەت خـۆی ئاگـای لـەم داوایـەی مـن نەبـوو. پـێـم نەوتـبوو.
١ـ لە رۆژی (٢/ ئادار/ ٢٠٢٤) دا، بە هـۆی هـاوڕیی بەڕێزم پرۆفـیسۆر (د. هـاوژیـن سلـێـوە) وە، لە نووسـینێکی یەک لاپەڕەییدا، پێشنیارم بۆ سەرۆکایەتی زانکـۆی کـۆیە کردووە، کە بـڕوانامەی دکـتۆرای فـەخـری، لە وێـژەی منـداڵان ببـەخـشـن بە لەتـیـف هەڵـمەت، دکتۆر هـاوژین دەقی پێشنیارەکەمی گەیاندە بە سەرۆکایەتی زانکـۆی کـۆیە.
٢ـ لە رۆژی (٧/ ئۆکتۆبەر/ ٢٠٢٤) لە رێکەی برای بەڕێزم، دکتۆر (نەوزاد ئەحمەد) ەوە، پـێـشنیارەکەم بۆ خـودی سەرۆکی زانکۆی سلـێـمانی، دکـتۆر (کـۆسار محەمەد) نـووسی. کـە بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـری بـدەن بە لەتیـف هـەڵـمـەت. من پـێـمـوایە شایـستەی ئـەم خـەڵاتە و زیـاتـر لەم خـەڵاتەیە. خـوێنـەران و سـەرۆکـایـەتی هەردوو زانکـۆکـەش، لەتـیـف هـەڵـمەت بـاش دەنـاسـن و ئـاشـنای نـووسـیـنە نـاوازەکـانـین.
بەداخەوە نە زانکۆی کۆیە و نە زانکۆی سلـێمانیش، نە بە ئەرێنی و نە بە نەرێنی تا ئێـستا هـیچ وەڵامێکی پـێـشنیارەکەمیان نەداوەتەوە. ئایا لەتـیـف هـەڵـمەت بە شـایەی ئەم خەڵاتە نازانـن؟؟ رێـزگـرتن و بەخـشـیـنی دکـتۆرای فـەخـری بە لەتـیف هەڵـمەت، بە واتا رێزلێنان و بەخشینی بڕوانامەی دکتۆرای فـەخرییە، بە وێـژەی منداڵانی کورد.
نەک تەنهـا لەتـیـف هـەڵـمەت، بەڵکو چەنـدین کەسایەتی ناسـراوی تـرمـان هـەن، کە شایەنی ئەوەن کە زانکـۆکانی کوردستان بـڕوانامەی دکـتۆرای فەخـرییان پێـببەخـشن. بۆ نموونە: (ئـازاد محەمەد) جـووتیارە نموونەیی و نـاوازەکەی شاری هـەڵەبجـە، لە کوردستان. کە داهـێنانی لە بـواری بەرهەمهـێنانی میـوەهـاتی کوالـیتی باشتردا هـەیە.
رۆمانـنووسی بەناوبـانگی کورد (بەخـتیار عـەلی). هـۆنراوەنووسی بەناوبانگ دکتۆر (عـەبـدوڵڵا پەشـیۆ). سەرکردەی شـۆڕشی کوردی لە رۆژئـاوای کوردستان، ژەنەڕاڵ (مـەزڵـوم عـەبـدی) کە سـەرکـردەیەکی لاوی خـاکی و مـیژووپـاکە. سـیاسـەتـمـەداری خـۆڕاگـری کوردمـان (سـەلاحەدیـن دێـمیرتـاش). دەبـوایە پێـشتر بڕوانامەی دکتۆرای فەخـری، بـدرایە بە کەڵـە هـۆنـراوەنـووسی گەلـەکەمان (شـێـرکۆ بـێکەس) ی نەمـر.
بەداخـەوە کـە تـا ئێـستا، وەک مـن بـزانـم، هـیچ زانکـۆیـەکی کـوردستان، بـڕوانـامەی دکتۆرای فەخریان لە بوارێک لە بوارەکانـدا، بە هـیچ ژنێکی کورد نەبەخـشیون. کە بە دەیـان ژنی نـاوداری کـوردمـان هـەیە، خـزمەتـێکی نـاوازەی گەلـەکەمـانـیان کـردوون. شایەنی وەرگـرتی بـڕوانامەی دکتۆرای فەخـریـن. بـۆ نمـوونە: نووسـەر و شانـۆکار و دەرهـێـنەری شانـۆ، مامـۆسـتا (گـەزیـزە عـومـەر). تـێکـۆشەری گـەلەکەمان، خـاتـوو (لەیـلا زانـا). بـزووتـنـەوەی (ژن، ژیـان، ئـازادی).
مـن گـۆڤـاری (پەپـوولە) ی منـداڵانـیـش. کە لە ساڵی (١٩٩١) ەوە، تـا ئـێـستا بەبـێ دابـڕان دەردەچـێـت، بە شـایـەنی بەخـشـیـنی بـڕۆانـامەی دکـتۆرای فـەخـری دەزانـم.
(*) تا رادەیـەک سـوودم لە چەنـد ماڵـپەڕێکی ئـینگـلـیزی و کـوردی وەرگـرتـووە.
نەرویـج: ١٢/ نـۆڤـەمـبەر/ ٢٠٢٥
