ناوازەیی جیهانگیری و ئاینی تەکنۆلۆژیا.. و. لە عەرەبیەوە: یاسین لەتیف
مارکس (١٨١٨-١٨٨٣) دەڵێت:
نامۆبوون کاتێک ڕوودەدات کرێکار کۆنترۆڵی کارەکەی و بەرهەمەکەی و جەوهەری کۆمەڵایەتی خۆی لەدەست دەدات.
ئەمڕۆ لە ئابووری دیجیتاڵیدا ئەم نامۆبوونە بە شێوەیەکی ڕیشەیی دووبارە دەبێتەوە . لە سەدەی بیست و یەکدا بێگومان تەکنەلۆژیا ئەرکی خۆی وەک ئامرازێک تێدەپەڕێنێت و دەبێتە سیستەمێکی بیروباوەڕی جیهانی ومێشکمان دەبێتە مەعبەدو پەرەستگای ئاینی تەکنۆلۆژیا کە بە شاشەکانەوە بەستراونەتەوە ، ڕێوڕەسمی پەرەستش لە چەندین کاتژمێری دیجیتاڵی پێکدێت ، عەقیدەی ئەو باوەڕێکە بە پێشکەوتنی بێکۆتایی و تاکایەتی و تەکنۆلۆژیای نزیک . خودا بەڵێنی زیرەکیی باڵاتری پێداوین کە هەموو زانستێکی مرۆڤ لەخۆ بگرێت و کێشەکانمان بۆ چارەسەر بکات. بەڵام
خودا نوێکە بە کۆد و داتا ساختە کراوە و پشت بە زانست دەبەستێت . تەکنەلۆجیا نەهاتووە بۆ جێگرەوەی ئایین، هەروەها پێویستیش نییە ئەو کارە بکات ، بەڵام ئەو فەزا سۆزداری و ڕەمزیانەی کۆنترۆڵ کردووە کە پێشتر شتە پیرۆزەکان بەڕێوەیان دەبرد . هەر لە گەڕان بەدوای یەکڕیزیەوە تا بەڵێنی لێبوردن، ئایینی تەکنیکی وەڵامی پێداویستییە سەرەتاییەکانی مرۆڤ دەداتەوە: ئارەزووی پەیوەندی، ترس لە مردن و تینوێتی . نامۆبوون هەمیشە هێزێکی بزوێنەری ئاینداری بووە و ئاینی تەکنەلۆژیاش بەرهەمی سەردەمێکە کە ئەم دیاردەیە گەورەتر دەکات . ئەم ئاینە تەنها لە گەڵ ئاینە نەریتەکان و تێکەڵاوو هاوبەشەکان ناژێت ، بەڵکودەبێتە تەواوکەری ئەوان و تەنانەت لەگەڵیاندا هاوژیانیش دەبێت . لە زۆر ڕووەوە لە ئاینێکی کۆن دەچێت بەڵام جل و بەرگی ئایندەیی لەبەردایە. نامۆبوون لای مارکس کاتێک ڕوودەدات کە کرێکار کۆنترۆڵی کارەکەی و بەرهەمەکەی و جەوهەری کۆمەڵایەتی خۆی لەدەست بدات. ئەمڕۆ لە ئابووریی دیجیتاڵیدا ئەم نامۆبوونە بە شێوەیەکی ڕیشەیی دووبارە دەبێتەوە .
نامۆبوونی داتاکان ڕاستیەکی واقیعیە: بەکارهێنەران بەهای (زیادە بایی) دروست دەکەن لە ڕێگەی چالاکیەکانیانەوە لەسەر پلاتفۆرمەکانی وەک (لایک، گەڕان و ناوەڕۆک) . بەڵام ئەم بەهایە لەلایەن کۆمپانیاکانی وەک گۆگڵ یان مێتا دەستی بەسەردا دەگیرێت و دەگۆڕێت بۆ سەرمایە. پەیوەندییە مرۆییەکان تادێت بە شێوەیەکی زۆر پشت بە ئەلگۆریتمەکان دەبەستن . ئینستاگرام و تیندەر ئینتیما و پەیوەندی سۆزداری دەگۆڕن بۆ کاڵا، پەیوەندییە مرۆییەکانیش دەکەنە تەنها کارلێکی بەرنامە بۆ داڕێژراو . سەربەخۆیی لە سیستەمی ناڕووندا کەم دەبێتەوە و دواجار ئەلگۆریتمەکان هەڵبژاردنەکانمان دیاری دەکەن، هەر لەو شتانەی کە بەکاریدەهێنین تا ئەو کەسانەی کە پەیوەندییان پێوە دەکەین، دەمانکاتە پاشکۆو پەیوەندیەکانی ئامێری دیجیتاڵی . کەواتە ئێمە پرۆلیتاریای دیجیتاڵین، پەیوەندیمان بە بەرهەمی کاری مەجازیمانەوە پچڕاوە و بەدوای شتێکدا دەگەڕێین کە باوەڕمان پێی هەبێت تا بتوانین بەردەوام بین لە بووندا . ئاینی تەکنەلۆژیای ئەم ئیستغلالکردنە لە ڕێگەی ڕیوایەتی “داهێنان”، “نوێبوونەوە”، “شۆڕش” و “داهێنانەوە” پیرۆز دەکات کە دەرهێنانی بەهای مەعریفی و سۆزداری زیادە دەشارێتەوە، لە دۆخێکی بەردەوامی چاوەڕوانیدا دەمانهێڵێتەوە بەڵێنی داهاتوویەکی پڕ لە شتی باشمان پێدەدات. ئەم ئایینە بە تەواوی لەگەڵ پێداویستیەکانماندا دەگونجێت، چونکە ئیمان و هیوا دەچێنێت بەو شتانەی کە لە داهاتوودا دێت. وەک ئەوەی ئەوە بەس نەبێت، ئەوە تاکە ئاینە کە ڕەزامەندی دەستبەجێ پێشکەش دەکات بە پێچەوانەی ئەوانی ترەوە.
ڕەزامەندی خێرا بریتیە لە پەیوەندیکردن بە هەموو شتێکەوە کە لە ئینتەرنێتدا هەیە ، وەکو ئەوە وایە کە کەنیسەی کاسۆلیکی هێرۆینی مقەدەس ڕۆژانە بە شێوەیەکی نهێنی دابەش بکات. لە کاتێکدا ئینجیلیەکان کۆپی کتێبی پیرۆزیان لە ژێر باوەشدا هەڵدەگرن، شوێنکەوتوانی ئایینی تەکنەلۆژی مۆبایلەکانیان بە دەستەوە هەڵدەگرن . قوربانگایەکی گەورەی گەورە و ئاوێنەیەکی نەرگسی بۆ ڕازیکردنی خێرا ، هەروەک چۆن ئینجیلیەکان بەردەوام چاویان لە کتێبی پیرۆزە بۆ ڕێنمایی، کەسانی خاوەن ئایینی تەکنەلۆژیا سیستەمی جیهانی دیاریکردنی پێگەیشتنیان (GPS) یان هەیە . جگە لەوەش پێغەمبەری خۆیان هەیە کە پێشبینی هاتنی مەسیحی تەکنەلۆژی نوێ دەکەن کە پێدەچێت حەتمی بێت.
هاتنی زیرەکی دەستکردی خۆئاگا ئامادەیە بۆ ئەوەی ببێتە ساتێک لە وەحی خودایی ،ئەو ساتەی کە تاکایەتی تێدەپەڕێنین و دەچینە ناو جیهانێکی ترەوە کە لە مەجازی و دیجیتاڵ تێدەپەڕێت. جگە لەوەش پەیوەندی دیجیتاڵی ئەزموونی بەکۆمەڵ دروست دەکات کە هەستی یەکێتی و تێپەڕاندن دەوروژێنێت هاوشێوەی ئەوانەی پێشتر پەیوەست بوون بە ئاینەوە . ئینتەرنێت پیروز دەبێت و پەیوەندیکردن پێیەوە بەهەشتە، پچڕانی پەیوەندی لێی دۆزەخە. نەمانی لە تۆڕەکە مانای بوونی نەبووە لە بەرامبەر جیهانی دیجیتاڵیدا ، بەڵام ئەم تێڕوانینەی یەکگرتوویی تا ڕادەیەک وەهمیە .
بڵقی ئەلگۆریتمەکان کار بۆ پارچە پارچە کردنی واقیع دەکەن، بەڵام گێڕانەوەی دەستەواژەی “هەموان لە پەیوەندیداین” تامەزرۆیی مرۆڤ بۆ سەر بە شتێکی مانادار تێر دەکات، هەروەک چۆن لە ئاینەکانی وەک بودایی (“بەستنەوەی گشتگیر”) یان مەسیحیەت (“جەستەی مەسیح”) و لە ئیسلامدا…
بە هەمان شێوە بەرکەوتنی بەردەوام بە ڕژێمی زانیاری بێکۆتایی (تێپەڕین لە سۆشیال میدیا، پەخش ، ئاگادارکردنەوە) هەستێکی نوقمبوون بە شتێکی گەورەتر لە خۆمان دروست دەکات. ئەوە خۆشحاڵیەکی دیجیتاڵی شل و هۆکارە بۆ ئالوودەبوون ، هاوشێوەی ئاینێکی پڕ لە ڕەهبانیەت و بەرز . ئەم زیادەڕەویەی وابەستەبوونە دەروون نەخۆش دەخات. لەوێدا “ژینگەی گرنگیپێدان” هەیە لەو شوێنەی کە بە پەلەیە جێگەی گرنگ دەگرێتەوە پێویستە زوو زانیاریەکانی پێشووت لەبیربچێت بۆ ئەوەی زانیاریە نوێیەکان ببینیت. دوچاری وەسوەسەی زانیاری دەبینەوەو لەناو ئاژاوەی هاندەرەکاندا گیر دەخۆین و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و خۆکۆنتڕۆڵکردن لەدەست دەدەین . هەروەها دوچاری وەسوەسەی زانیاری دەبینەوە ، لەناو ئاژاوەی هاندەرەکاندا گیر دەخۆین و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و خۆکۆنتڕۆڵکردن لەدەست دەدەین . لە لایەکی ترەوە هەموو ئاینێک ئەفسانەی خۆی هەیە. باوەڕ بە پێشکەوتن و تەکنەلۆژیا وەک چارەسەرێکی گشتگیر بۆ کێشە کۆمەڵایەتیەکان پشتگوێ دەخات.
(گۆڕانی کەشوهەوا، نایەکسانی و قەیرانی وجودی) ئاڵۆزی سیستماتیکی ڕزگاریمان لە شێوەی داهێناندا دەفرۆشن بەبێ ئەوەی لێکەوتەکانی بخەنە ژێر پرسیارەوە. لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا ژان بۆدریار (١٩٢٩-٢٠٠٧) باسی کۆمەڵگایەکی کرد کە تیایدا لاسایکردنەوە (کۆپی بەبێ ئەسڵی) جێگەی واقیعی گردۆتەوە . ئەمڕۆ ئاینی تەکنیکی گەیشتۆتە قۆناغێکی بەرزتر لەو پرۆسەیە . سۆشیال میدیا واقیعێکی توندڕەو دروست دەکات کە ژیان تێیدا ئازاد دەبێت و خود دەبێتە تەنها مەشهەدێکی دیزاینەر بۆ چەسپاندنی دەرەکی . “لایک” بریتیە لە نیشانەی بەتاڵ، ڕێوڕەسمی پەرەستن نەرگسییە. ئەلگۆریتمە نەبینراوەکان وەک خوداوەندە گۆڕاوەکان دیاری دەکەن کە چی دەبیستین و بیر لە چی دەکەینەوە و باوەڕمان بە چی هەیەئەمەش هێڵی نێوان ئیرادەی ئازاد و بەرنامەسازی کاڵ دەکاتەوە.
سەبارەت بە ژان بۆدریار پێیوایە ئاینی تەکنیکی تەنیا نامۆبوون نییە بەڵکو کوشتنی واقیعە. بەم شێوەیە ئەم باوەڕە نوێیە بەرەو نامۆبوونێکی فرە ڕەهەندمان دەبات. لەسەر ئاستی ماددی ئێمە لە ڕووی ئابووریەوە ئیستغلال کراوین لە ڕێگەی گرتنی داتا و گۆڕینی ئەفسوناوی ، ژیان و تەمەنمان دەقۆزرێتەوە بۆ کاتەکانی شاشەی ژمارەیی (دیجیتاڵی)کە بەهای زیادە بەرهەم دەهێنێت ، لە ڕووی مەعریفیەوە بیروباوەڕی ئاڵۆزی مرۆڤایەتیمان بەرتەسک دەکرێتەوە بۆ نەخشەی ئەلگۆریتمیەکان ، هەروەها لە بواری هێمادا ئاڵوگۆڕ کردنی ئەزموونی ڕاستەقینەمان بۆ لاسایکردنەوەی دیجیتاڵی . لە ئەنجامدا دەگەینە دۆخی تەقدیس کردنی تەکنەلۆژیا ، هاوکات ئێمە ئەو ئامرازانە دەپەرەستین کە خۆمان دروستی دەکەین و تا ڕادەیەک هێزی ئیلاهیشی پێدەبەخشین ، زیرەکی دەستکرد وەک بتەکانی دوێنێ تادێت ژیانێکی تایبەت بە خۆی لەبەردەم چاوی ئێمەدا بەدەست دەهێنێت. ئێمە لە سیستەمێکی موقەدەس و گشتگیردا نوقم بوین بۆیە بە ناچاری قفڵی مۆبایلەکانمان دەکەینەوە وەک ئەوەی لە ڕێوڕەسمێکی ڕۆژانەدا بین ، بەردەوام پشکنینیان بۆ دەکەین، لە تویتەکاندا لە تویتەر دان بە تاوانەکانماندا دەنێین و لە بارگاویکردنەوەی وزەی ڕۆژانەدا داوای لێبوردن دەکەین . بەڵام ئەم عیبادەتە ڕزگارمان ناکات و دەمانخاتە نێو بازنەیەکی بەتاڵی وابەستەو دڵەڕاوکێ ، هەروەها لە دۆخێکی نوقمبووی دیجیتاڵیدا دەمانهێڵێتەوەو ئەستەمە لێی دەربازبین . وەک چۆن نەخۆشێکی شیزۆفرینیا حەبەکانی خۆی لە گیرفانیدا هەڵدەگرێت ، بە هەمان چەشن مروڤی مۆدێرنیش خوداکەی خۆی لە گیرفانیدا هەڵدەگرێت ؛ مەبەست لە موبایلەکەیەتی . وەک ئێدگار مۆرین (1921-) نووسیویەتی، “کێشەکە لە تەکنەلۆژیادا نییە، بەڵکو لە تێکەڵکردنیدایە بۆ ناو سیستەمێکی کوێرو نابینا” سیستەمێک کە قازانجی خێرا لە پێشینەیدایە بە بێ لە بەرچاوگردنی ئەخلاق و بیرکردنەوەی سیستماتیکی و ، هەروەها جیا لە ئاڵۆزی مرۆڤ .
دەبێت ئەو ڕاستیە بزانین جیابوونەوە لە ئاینی تەکنیکی مانای ڕەتکردنەوەی تکنۆلۆژیا نییە ، بەڵکو پێناسە کردنەوەیەتی وەکو ئامرازێک تا لە خزمەتی مروڤایەتیدا بێت ، نەک وەک جێگرەوەی ئاین . تەنها بەم شێوەیە دەتوانین لە پەرستگای دیجیتاڵی ڕزگارمان بێت و جیهانێکی هاوبەشی ڕاستەقینە بنیاتبنێنەوە.لەکۆتاییدا سەرباری ئەوەش ئەگەر ڕاستگۆ بم، ڕۆژێک پێشتر بۆ ماوەی ٢٤ کاتژمێر بێ ئینتەرنێت بووم. لە ساتێکی نائومێدیدا، بتە شاراوەکەم لە باوەش گرت و نوێژم بۆ خودای ئینتەرنێت کرد و دوای ماوەیەکی کەم گەڕایەوە ، ڕەنگە دوعاکردن بۆی هەندێک سوودی هەبێت. بەڵام لە کۆتاییدا ئایا ئەمە هەمان لۆژیک نییە کە هەموو ئاینەکان کاری لە سەر دەکەن؟ ..
(بە پێنوسی ابو ذر الجبوري – وەرگێڕانی لە یابانیەوە اکد الجبوري – حوارالمتمدن – ٣١ – ٣٠ – ٢٠٢٥)
https://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=891623
