هەنگاوی نوێی چین لە کوردستان: هاوکاری یان کۆنترۆڵ؟.. ئاگری قادر*

لە چەند رۆژی ڕابردوودا كە كۆماری گەلی چین ، دامەزراوەیەكی نوێی ئیداری و كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان دامەزراند، كە بە “شورای مەزن” ناودەبرێت. لە كاتێكدا كە لە ژێر زمانی هاوكاری و گەشەپێدان پێشكەش دەكرێت، ئەم رێكخراوە نیگەرانی قووڵ سەبارەت بە فراوانبوونی تاكڕەوی، ئەندازیاری كۆمەڵایەتی و ئەگەری وەرینی سەربەخۆیی ناوخۆیی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. لە ڕوانگەیەكی ئەكادیمی و جیۆپۆلەتیكییەوە، هەوڵەكانی چین دەبێت لە چوارچێوەی فراوانتری ستراتیژی جیهانییەكەیدا تێبگەین — ستراتیژییەك كە كاریگەریی سیاسی، دزەكردنی ئابووری و پێشبینی ئایدیۆلۆژی تێكەڵ دەكات. دامەزراندنی دامەزراوەیەكی لەو جۆرە لە كوردستاندا ناتوانرێت لە مۆدێلی حوكمڕانی لەمێژینەی چین جیا بكرێتەوە كە ڕەگ و ڕیشەی لە كۆنترۆڵی ناوەندی و سنوورداركردنی ئازادییە مەدەنییەكان و ملكەچكردنی تاكەكان بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت هەیە،سیستەمی سیاسی ناوخۆیی چین بە حوكمڕانی یەك حزبی و سەركوتكردنی ناڕەزایەتی و میكانیزمی چاودێری كۆمەڵایەتی بەرفراوان تایبەتمەندە. ئەو دامەزراوانەی كە لە ژێر ئەم مۆدێلەدا دروست دەكرێن – چ لە ناوخۆ یان دەرەوە – زۆرجار خزمەت بە دوو مەبەست دەكەن:
درێژكردنەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت
داڕشتنی ڕەفتاری گشتی لە ڕێگەی فۆڕمی ورد و ئاشكرای كۆنترۆڵكردنەوە
ئەگەر سیستەمێكی لەو شێوەیە هەناردە بكرێت بۆ كوردستان، تەنانەت بەشێوەیەكی بەشەكی یان ناڕاستەوخۆ، كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر مافی مرۆڤ، بەشداری سیاسی و ئۆتۆنۆمی كۆمەڵایەتی هەڵدەگرێت. بۆیە پێویستە ناساندنی بەناو “شورای مەزن” بە شێوەیەكی ڕەخنەگرانە وەك ئامرازێكی كاریگەری كاریگەری هەڵسەنگێندرێت نەك پێكهاتەیەكی بێلایەن یان گەشەسەندن
“شورای مەزن” وەك هەنگاوێك بەرەو كۆیلایەتی مۆدێرن – ڕەنگدانەوەی ترسەكانە كە پڕۆژەكەی چین كەناڵی نوێ بۆ چاودێریكردن، دیسپلینكردن، یان دەستكاریكردنی گروپە كۆمەڵایەتییەكان دروست دەكات. لە زۆرێك لەو ناوچانەی كە چین ئۆرگانی كولتووری یان كارگێڕی دامەزراندووە، ئەم دامەزراوانە ئاوێنەیەكی لایەنەكانی مۆدێلی حوكمڕانی ناوخۆیی چین بوون كە :
بڕیاردانی ناوەندی
شەفافیەتێكی سنووردار
دامەزراندنی ستراتیژی نوخبە ناوخۆییەكان بۆ داڕشتنی بۆچوون
بەرنامەی پەروەردەیی و كولتووری كە بۆ گۆڕینی ناسنامە و دڵسۆزیەكان داڕێژراون،ئەم نەخشانە ئەوە دەردەخەن كە “شورای مەزن” دەتوانێت وەك میكانیزمێك بۆ چوونە ناو كۆمەڵگەی مەدەنی كورد و كۆكردنەوەی كاریگەری و وردە وردە ئاساییكردنەوەی نۆرمەكانی پاوانخوازانە كار بكات،لە ڕوانگەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە، بەرژەوەندی چین بۆ كوردستان هاوتەریبە لەگەڵ ستراتیژییە فراوانەكانی پشتێن و ڕێگا و خواستی فراوانكردنی كاریگەری لەناو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. دامەزراندنی دامەزراوە سیاسییەكان یان نیمچە سیاسییەكان ڕێگە بە چین دەدات خۆی لەناو پێكهاتە ناوخۆییەكاندا جێگیر بكات، ئەمەش كاریگەری دروست دەكات كە دەتوانرێت لە دانوستانە دیپلۆماسییەكان یان ئابوورییەكانی داهاتوودا بەكاربهێنرێت،بۆ كوردستان دروستكردنی دامەزراوەیەكی ئاڕاستەكراوی دەرەكی و خاوەن دەسەڵاتێكی ناڕوون پێناسەكراو پرسیاری ڕەخنەگرانە دەوروژێنێت،ئایا ئەم رێكخراوە خزمەت بە بەرژەوەندییە ناوخۆییەكان دەكات یان ئامانجە ستراتیژییە دەرەكییەكان؟
چ میكانیزمێك لێپرسینەوە و شەفافیەت و چاودێری مسۆگەر دەكات؟
جەماوەری كورد چۆن لە دەستكاری ئایدیۆلۆژی یان سیاسی دەپارێزرێت؟
بەبێ وەڵامی ڕوون، مەترسییەكان لە سوودە ئەگەرییەكان زیاترن
ڕێگریكردن لە دامەزراندنی وەها ئۆرگانێك تەنیا كردەوەیەكی بەرخۆدانی سیاسی نییە؛ ڕێوشوێنێكی پێویستە بۆ پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ و سەروەری دامەزراوەیی و خواستە دیموكراسیەكان. ئەزموونی كورد لەگەڵ زلهێزە ناوچەییەكان دەریخستووە كە زۆرجار قەوارە بیانییەكان نەك لە ڕێگەی داگیركاریی بینراوەوە، بەڵكو لە ڕێگەی هاتنە ناوەوەی دامەزراوەیی وردە وردە بەدوای كاریگەریدا دەگەڕێن. لەم چوارچێوەیەدا چین – بە مێژووی كۆنترۆڵكردنی تاكڕەوانە و فراوانبوونی نێودەوڵەتییەوە – نوێنەرایەتی هاوبەشی ڕزگاری نییە بەڵكو بكەرێكی پۆتانسێلی هەژموون دەكات. چین وەك هێزێكی “كۆیلایەتی و داگیركاری” ڕەنگە بەهێز دەربكەوێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگدانەوەی ئەو ترسە ڕاستەقینەكانە كە ڕەگیان لە بەڵگە جیهانییەكانی پراكتیكەكانی حوكمڕانی چیندا هەیە. پێویستە “شورای مەزن” پێشنیاركراوی كوردستان لە چوارچێوەیەكی ئەكادیمی و جیۆپۆلەتیكی گەورەتردا وەك هەوڵێك لەلایەن دەوڵەتێكی تاكڕەوەوە بۆ درێژكردنەوەی كاریگەریی ئایدیۆلۆژی و سیاسی و ئیداری بۆ ناوچەیەكی لاواز تێبگەین. پاراستنی ئۆتۆنۆمی و ئازادییەكانی گەلی كورد پێویستی بە وریایی و شەفافیەت و ڕەتكردنەوەی پتەوی ڕێگەدان بە زلهێزە بیانییەكان هەیە بۆ سەپاندنی پێكهاتەكان كە سازش لەسەر مافەكانی مرۆڤ و سەروەری دەكەن. هەر لەبەر ئەم هۆكارە دەبێت دەستپێشخەرییەكە بە شێوەیەكی ڕەخنەگرانە هەڵسەنگێندرێت – و دواجار ڕەت بكرێتەوە بۆ پاراستنی ئایندە و كەرامەت و چارەنووسی كوردستان.

ئاگری قادر
خوێندكاری دكتۆرا لە یاسای ژینگەیی نێودەوڵەتی لە زانكۆی نیشتمانی تایوان

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.