(وه‌رگێڕی ناشاره‌زا، وه‌رگێڕانی سه‌قه‌ت) _ ڕۆمانی ده‌رگای ته‌باشیربه‌نموونه_ … سه‌دیق سه‌عیدڕواندزی
له‌م ساڵانه‌ی دواییدا، بزاوتێكی گه‌وره له‌وه‌رگێڕان له‌نێوه‌ندی ئه‌ده‌بی كوردیدا ده‌ركه‌وتووه. كه‌تیایدا ده‌یان به‌رهه‌می نووسه‌رانی دنیا به‌زمانه جیاوازه‌كان وه‌رگێڕدراونه‌ته سه‌رزمانی كوردی. ئه‌وبزاوته‌به پێی پاشخانی ڕۆشنبیری وه‌رگێڕوئاستی زانین و شاره‌زاییان له‌زمان ده‌گۆڕێت. واته‌ئه‌زموونه‌كان جیاوازن. دیاره‌ئه‌مه‌ش به‌هۆی نه‌بوونی نێوه‌ندێكی تایبه‌ت به‌وه‌رگێڕانه كه‌تیایدا ستافێكی شاره‌زا، بڕیارله سه‌رجۆروناوه‌ڕۆكی ئه‌وبه‌رهه‌مانه‌بدات كه‌وه‌رده‌گێڕدرێن. بۆیه ده‌بینین هاوشێوه‌ی زۆركایه‌ی تر،وه‌رگێڕانیش له‌نێوئێمه‌داچه‌ندین كه‌موكورتی هه‌یه.چونكه هه‌رده‌زگاو هه‌روه‌رگێڕێك په‌یڕه‌وله‌جۆرێك نووسین و ڕێنووس ده‌كات كه‌خۆی ده‌یه‌وێت. نه‌ك بنه‌مایه‌كی داڕێژراوی زانستییانه و زمانه‌وانی هه‌بێت. هه‌ڵبه‌ته وه‌رگێڕان هونه‌ره.له‌وهونه‌ره‌شدا پێشمه‌رجی یه‌كه‌م شاره‌زایی و قوڵبوونه‌وه‌یه له‌هه‌ردوو زمان.تائاستی هاوتاكردن و به‌راوردكاریانه‌ی زمان.ب
ه‌ڵام له شاره‌زایی گرنگتر، زاڵبوونی وه‌رگێڕه به‌سه‌رهه‌ردووزمانداله‌ڕووی واتاسازی و چه‌مك و ده‌ربڕینه‌كان. بۆئه‌وه‌ی ناوه‌ڕۆكی ده‌ق وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌هه‌یه بگه‌ینرێته خوێنه‌ر. بێگومان مه‌رج نییه له‌هه‌ردووزماندا، هاوواتاو مانای دروستی وشه‌یه‌ك وه‌ك یه‌ك بوونیان هه‌بێت. به‌ڵام مه‌رجه مانای ئه‌و چه‌مكه هێنده له‌زمانی بۆ وه‌رگێڕدراو نزیكبكرێته‌وه، تاڕاده‌ی گه‌یاندنی مانای ته‌واو.له‌وه‌رگێڕاندا هه‌رگیز ده‌قێك وه‌كوخۆی به‌هه‌مان وێنه‌و بونیادی زمانه‌وانی، به‌هه‌مان ئاماژه‌و واتا،له‌زمانێكی دیكه‌دا به‌رجه‌سته‌ناكرێت. به‌ڵكو ناوه‌ڕۆك، په‌یام و ئاماژه‌كان ده‌گه‌ینرێن.كه‌چی له‌هه‌ندێك كاتدا، وه‌رگێڕه‌كانی ئێمه، وه‌رگێڕانی وشه‌یی یاخود ڕسته‌یی ده‌كه‌ن. به‌بێ گونجاندن و هاوشێوه‌كردنیان له‌گه‌ڵ زمانی كوردی.
به‌مه‌ش ده‌كه‌ونه هه‌ڵه‌ی سه‌یره‌وه كه‌خۆشیان دركی پێ ناكه‌ن. چونكه هه‌موو زمانێك، بونیادێكی ڕێزمانی و زمانه‌وانی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه. كه‌له‌كاتی وه‌رگێڕاندا، گۆڕانكاری له‌وبونیادییه زمانییه دێته ئاراوه.بۆیه ده‌بێ وه‌رگێڕهێنده شاره‌زاو به‌ئاگا بێت نه‌كه‌وێته هه‌ڵه‌ی له‌و شێوه‌وه. هه‌ڵبه‌ته، هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه كه‌سانێك پێیان وابێت وه‌رگێڕان، زمان زانینه به‌ته‌نیا. یاخودهه‌ركه‌سێك زمانێكی زانی، ئیدی ئاساییه كتێب وه‌ربگێڕێت.له‌ڕاستیدا وه‌رگێڕان هونه‌ری قوڵبوونه‌وه‌و شاره‌زایی و ئاگایه‌كی بێ سنووره له‌هه‌ردوو زماندا. زاڵبوونه به‌سه‌ر وشه‌و ڕسته‌و ده‌ربڕینه زمانه‌وانییه‌كان. ئاگابوونه له‌هاوواتایی وجیاكاری بونیادی زمانه‌وانی دووزمان له‌ئاستی مۆڕۆفۆڵۆژی وسێنتاكسدا.بۆ ئه‌وه‌ی له‌كاتی وه‌رگێڕانی ده‌قێكی ئه‌ده‌بیدا، ناوه‌ڕۆك و ماناكانی ده‌ق به زمانی بۆ وه‌رگێردراو بگه‌نه خوێنه‌ر.
وه‌لێ به‌داخه‌وه به‌شێك له‌وه‌رگێڕه‌كانی ئێمه‌شاره‌زاییه‌كی ئه‌وتۆیان له‌وهونه‌ره نییه، هه‌ر ته‌نها وه‌ك ئاره‌زووێكی خۆیان ئه‌و كاره‌ده‌كه‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ی به پیشه وه‌رگێڕبن. واته هه‌مووكاره‌ڕۆشنبیرییه‌كانی خۆی ته‌نهاله‌وه‌رگێڕانی كتێبدا ببینێته‌وه. چونكه وه‌رگێڕان سه‌لیقه‌و پشوودرێژی ده‌وێت. بۆیه ده‌بینین به‌په‌نجه‌ی ده‌ست ده‌ژمێردرێن ئه‌و وه‌رگێڕه كوردانه‌ی وه‌رگێڕانه‌كانیان لای خوێنه‌ر به‌هاو چێژی ئه‌ده‌بی هه‌یه.چونكه ئه‌گه‌رزمان زانین پێوه‌ر بێت بۆ وه‌رگێڕان، ئه‌وا به‌هه‌زاران كه‌س عه‌ره‌بی و ئینگلیزی و فارسی و ئه‌ڵمانی ده‌زانن. به‌ڵام چه‌ندیان وه‌رگێڕن؟ڕۆمانی ده‌رگای ته‌باشیر، نموونه‌یه‌كه له‌ونموونه زۆرانه‌ی وه‌رگێڕان كه‌چه‌ندین هه‌ڵه‌وكه‌موكورتییان تێدایه. به‌بڕوای من وه‌رگێڕی ڕۆمانه‌كه هێنده‌ی مه‌به‌ستی بووه ئه‌وڕۆمانه وه‌ربگێڕێت، هێنده به‌لایه‌وه گرنگ نه‌بووه ئاخۆ وه‌رگێڕانه‌كه‌ی له‌چ ئاستێكدایه. ئه‌م ڕۆمانه جۆرێك له‌په‌له‌ی پێوه‌دیاره. هه‌روه‌ك خۆشی له‌پێشه‌كی ئاماژه‌ی پێكردووه كه‌به‌هه‌شت مانگ ئه‌و ڕۆمانه‌ی وه‌رگێڕاوه. له‌كاتێكدا، وه‌رگێڕانی ئه‌و ڕۆمانه ڕه‌نگه پڕۆژه‌یه‌ك بێت چه‌ند ساڵێك بخایه‌نێت.به‌ده‌گمه‌ن ڵاپه‌ڕه‌یه‌كی ئه‌وڕۆمانه هه‌یه، هه‌ڵه‌یه‌كی تێدا نه‌بێت. چ له‌ڕووی چاپ، چ له‌ڕووی زمان. به‌ڕاده‌یه‌ك خوێنه‌ر به‌ر چه‌نده‌ها هه‌ڵه‌ده‌كه‌وێت. ئه‌وهه‌ڵانه‌ش به‌شێكییان هه‌ڵه‌ی چاپ و ڕێنووسن. به‌شێكییان په‌یوه‌ندی به‌شێوه‌ی وه‌رگێڕانه‌كه‌وه هه‌یه، كه پێده‌چێ وه‌رگێڕ وشه‌به‌وشه‌ی وه‌رگێڕابێت. بۆیه هه‌ست به‌له‌نگی وناهونه‌رییه‌كی زۆر ده‌كه‌ین له‌ئاستی ده‌ربڕینه‌كاندا. لێره‌دا بۆ به‌رچاو ڕوونی خوێنه‌ر ئه‌و هه‌ڵانه دیاری ده‌كه‌ین.
یه‌كه‌م:_ هه‌ڵه‌ی ده‌ربڕین و زمان:_
بێگومان زمان به‌گشتی و زمانی كوردیش به‌تایبه‌تی، بونیادێكی زمانه‌وانی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه، كه تیایدا بكه‌رو فرمان و ئاوه‌ڵناوو پێشگرو چه‌ندین نیشانه‌ی زمانه‌وانی تر، به‌گشتی به‌سه‌ریه‌كه‌وه مانا ده‌گه‌یه‌نن. هه‌رجۆره لادانێك له‌وبونیاده زمانه‌وانییه، ده‌بێته هۆی تێكدانی ماناكانی ڕسته. كه‌چی وه‌رگێڕی ئه‌وڕۆمانه، ئه‌مه‌ی ڕه‌چاو نه‌كردووه. بۆیه چه‌ندین ده‌ربڕینی ناڕێزمانی ده‌بینین. وه‌ك ئه‌مانه‌ی خواره‌وه:_
*(منی فریشته ئاسا هه‌رگیز باس له‌و ئاژه‌ڵه نووستووه‌ی ناخی ناكات_ڵا22).
*(له‌سه‌ر جۆلانیه‌كه له‌یلام پاڵاده‌نا_ڵا21).
*(كارپێكه‌ری یاره‌یه‌كه_ڵا23).
*(وه‌ك مۆته‌كه‌یه‌كی قوڕس به‌بیریدا تێده‌په‌ڕ ده‌بێت_ڵا26).
*(هه‌ندێك لایه‌ن سكاڵایان له‌ئێستگه تۆماركرد_ڵا30) ئایا سكاڵا له ئێستگه تۆمار ده‌كرێت؟.
*(كه‌وته هه‌ڵدانه‌وه‌ی ڵاپه‌ڕه‌ی تێنووسه‌كه بچووكه‌كه_ڵا43).
*(له‌ژێركاریگه‌ری توندوتیژی هه‌ستی به‌ونبوونی قیبله‌نامه‌و گه‌ره‌ڵاوژێ ده‌ستی به‌خوێندنه‌وه كرد_ڵا51).
*(به‌بێ ئاگا هاواری ده‌ركرد-ڵا51). له‌ڕۆمانه‌كه‌دا مه‌به‌ست هاوار كردنه.كه‌چی ده‌بینین چۆن ته‌نها به مۆرفیمێكی ساده، ته‌واوی مانای ڕسته‌كه گۆڕاوه. له‌خۆوه نییه ده‌ڵێن: وه‌رگێڕ خائینه.
*(ماوه‌ی زیانزه ساڵه_ڵا51).
*(له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ناسك و قرچۆك بوو به‌چركه‌ساته شیعریه‌كان-ڵا60). خوێنه‌ری به‌ڕێز، هیچ چێژو جوانییه‌ك له‌وده‌ربڕینه دایه؟.
*(به‌تامایه كاری خوودكوژی بكات_ڵا62).
*(تژیه له‌نه‌خۆشی پیری_ڵا66).
*(ده‌چووه نماشی شانۆگه‌ری_ڵا72).
*(ئه‌مه‌خۆشحاڵی ده‌كات له‌به‌رقوڕسی ئاماده‌بوونی لێره_ڵا74).
*(ئه‌م پرسیاره‌ی لێ ده‌رپه‌ڕی_75). پرسیار ده‌رده‌په‌ڕی، یان ده‌كرێت؟
*(هه‌موو بۆچوونه ڕۆمانسییه‌كان له‌به‌های ڕه‌وتی تایبه‌تی وبۆچوونه نه‌بوونیه‌كانه‌وه_ڵا83).
*(ده‌ركه‌وت بڕیاری ئازادی عێڕاق له‌كۆنگریسی ئه‌مریكی بێ گرێگۆڵه، ئاسمان به‌چاودێری تاوی سه‌ندووه._ڵا85).
*(ئازادی گشتی بۆ زیندانییه‌كان ده‌ركردووه_ڵا85).مه‌به‌ست لێره لێبووردنی گشتییه. به‌ڵام ئایا ئازادی گشتی و لێبووردنی گشتی هه‌مان واتایان هه‌یه؟.
*(ساڵی 2010سه‌دام ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌ڵات بوو-ڵا90).
*(له‌وێنه‌یان زۆركه‌م بوو له‌دۆخێكی نێو ده‌وڵه‌تی له‌و شێوه‌یه‌دا_ڵا92).
*(شوویان به كووڕی خێله گه‌وره‌كان كردووه_ڵا94).وه‌رگێڕی ڕۆمانه‌كه واده‌زانێ(كوڕ)و(كووڕ)هاوشێوه‌و هاومانای یه‌كترین.كووڕ به‌مانای قه‌زه‌م ده‌ێت. به‌ڵام كوڕ به‌مانای كوڕدێت.
*(هاوڵایه‌تیانی شار_ڵا95).
*(هیچ بنه‌مایه‌كی ڕاگه‌یاندنی نییه‌جگه له‌زمانی فه‌وجی پاراستنی میلیشیای به‌هێزله‌كه‌سانی هۆزه‌كه‌ی و ئامۆزاكانی پێكدێن_ڵا100). مه‌گه‌روه‌رگێڕی ڕۆمانه‌كه بزانێت مه‌به‌ست له‌ناوه‌ڕۆكی ئه‌وڕسته‌یه چییه؟.
*(روخساری له‌نێوتۆزوخۆڵدا جووتێك چاوی گه‌وره شه‌به‌قی داوه_ڵا123).
*(گوێنه‌دان به‌ڕێكخستنی گرنگ له‌ته‌ندروستی_ڵا138).
*(له‌علی وریاتر له‌جوڵه‌ی شه‌قامه‌وه ده‌توانێت به‌ئاسانی مه‌له‌ی تێدا بكات_ڵا143).
*(خراپه‌كاری زاوزێ ده‌كات_ڵا144).
*(خاوه‌نی ئێستگه‌كه تۆی به‌مه‌ن ڕایسپاردبوو_ڵا166).
*(عه‌لی له‌نووسینگه‌كه‌ی داده‌نیشت بوو_ڵا179).
*له‌یلا به‌نهێنی ده‌زگیرانی به‌عه‌بدولعه‌زیم بوو_ڵا183).
*(ته‌نها هه‌نگاوێك بۆسه‌رقه‌نه‌فه‌ی هۆڵه‌كه ئه‌م زه‌خیره‌یه به‌شی دوو هه‌فته‌ده‌كات_ڵا273). كێ ده‌زانێ وه‌رگێڕ مه‌به‌ستی چییه؟.
*(رافد بووبه‌ده‌سه‌ڵات-ڵا234).
*(له‌ناوبه‌فرگره‌كه‌ی خواردنه‌وه‌ی ده‌ركرد_ڵا307).
*(به‌یانی زووبیری په‌یمانی له‌یلای بیرهاته‌وه_ڵا313).
*(یه‌كێك له‌منداڵه‌كانی تای لێ نیشتبوو_ڵا316). ئایا منداڵا تای ده‌یگرێت، یا ده‌نیشێت؟.
*(دانیشتنی سڕینه‌وه‌ی خودی یاخی كه ئه‌وبه‌ڕێوه‌ی ده‌برد_ڵا317).
*(ڕۆژێك جلێكی ڕێك و پێكه‌م له‌به‌ركردبێت_ڵا324). سه‌یری داڕشتنی ئه‌و ڕسته‌یه بكه‌ن له‌ڕووی ڕێزمانییه‌وه!.
*(گوێت له‌م قسه‌كانم بێت_ڵا336).
*(ماوه‌ی چه‌ند مانگێك به‌زه‌مه‌نێكی لووسدا تێپه‌ڕێ_ڵا350). تۆ بڵێی شتێك هه‌بێت به‌ناوی زه‌مه‌نی لووس و زه‌مه‌نی زبر؟.
*(خۆی كرد به‌خه‌و_ڵا413).
ئه‌مانه به‌شێك بوون له‌وده‌ربڕینانه‌ی له‌ڕووی زمانه‌وه، چه‌ند كه‌مو كورتییان هه‌یه، كه‌ده‌یانی تریشمان بواردووه‌و نه‌مان نووسیون.
دووه‌م:_نووسینی وشه به ڕێنووسی جیاواز:_
وه‌رگێڕی ئه‌وڕۆمانه، ڕه‌چاوی هیچ ڕێسایه‌كی زمانه‌وانی و ڕێنووسی نه‌كردووه له‌كاتی وه‌رگێڕاندا. بۆیه له‌چه‌ندین شوێندا، چه‌ندین وشه به‌ڕێنووسی جیاواز ده‌بینین. ته‌نانه‌ت وشه هه‌یه به‌پێنج جۆری جیاوازی ڕێنووسی نووسیوه.وه‌ك:(تلفۆن ڵا130/ته‌له‌فۆن ڵا139/ته‌لیفۆن ڵا142/تلیفۆن ڵا30/تیلفۆن ڵا31).وێرای ئه‌مه‌ش ده‌یان وشه‌ی تری به ڕێنووسی جیا نووسیوه.وه‌ك:_(سكس_سیكس/ده‌یگووت_ده‌یگوت/بانق_بانك/خوود_خود/شووقه_شوقه/په‌سپۆرت_پاسپۆرت/روخسار_رووخسار/كۆچه به‌ر_كۆچبه‌ر/ساخته_سه‌خته/عه‌بدولعه‌زیم_عه‌بدوله‌عه‌زیم/ره‌شید_ره‌شیدد/ سه‌ره‌ده‌م_سه‌رده‌م). ئه‌مانه‌و چه‌ندان وشه‌ی تر، كه ده‌كرێ خوێنه‌ران له كاتی خوێنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌كه‌دا خۆیان تێبینی بكه‌ن.
سێیه‌م:_ هه‌ڵه‌ی چاپ:_
بڕواناكه‌م هیچ ڵاپه‌ڕه‌یه‌كی ئه‌و ڕۆمانه هه‌بێت، هه‌ڵه‌یه‌كی چاپ و تایپكردنی تێدا نه‌بێت.هه‌ربۆ ئاماژه‌كردن ته‌نها له‌پێشه‌كی ڕۆمانه‌كه‌دا كه خودی وه‌رگێڕ نووسیویه‌تی،نزیكه‌ی ده‌هه‌ڵه‌ی چاپ هه‌یه. ئه‌م هه‌موو هه‌ڵانه ده‌لاله‌تن له‌وه‌ی كه‌ڕۆمانه‌كه هیچ پێداچوونه‌وه‌یه‌كی بۆنه‌كراوه‌و وه‌رگێڕه‌كه‌ی هه‌رمه‌به‌ستی بووه زوو وه‌ریبگێڕێت. ئه‌گه‌رچی كه‌م بڵاوكراوه‌هه‌یه هه‌ڵه‌ی تێدا نه‌بێت، به‌ڵام به‌وشێوه‌یه نا. لێره‌دا ئاماژه‌به‌هه‌ندێكییان ده‌كه‌ین.بۆنموونه:_(نامه‌ی كاغزی ڵا18/خالێ پشكن _ڵا20/توانه‌ی گوێگرتن_ڵا88/ هاولایه‌تیانی شار_ 95/كۆچه‌به‌ر _ڵا276/ته‌نگه نه‌فاسی_ڵا144/بورار_ڵا142/ ناسنامه‌ی سه‌خته_ڵا109/ گه‌ڵته‌ت له‌گه‌ڵا ده‌كه‌م_/له‌وكه‌ته‌ی_ڵا144/ ناخۆ_ڵا277/به‌جێهێت_ڵا200/ دارامان_ كه‌مه‌به‌ست داڕمانه). ئه‌مانه‌وده‌یان هه‌ڵه‌ی چاپی تركه‌ده‌كرێ بۆدڵنیایی زیاترخوێنه‌ران خۆیان ڕۆمانه‌كه بخوێننه‌وه. دواجار ده‌مه‌وێ ئاماژه به‌وه بده‌م، كه‌كاتێ له‌خوێنه‌وه‌ی ئه‌م ڕۆمانه بوومه‌وه، گه‌یشتمه ئه‌وده‌ره‌نجامه‌ی كه‌وه‌رگێڕی ڕۆمانه‌كه، هیچ سه‌روكاری له‌گه‌ڵ وه‌رگێڕان نییه. له‌وانه‌یه عه‌ره‌بی بزانێت و زۆرباش قسه‌شی پێ بكات، به‌ڵام زمانه‌كه‌ی زمانی وه‌رگێڕان نییه.ئه‌مه له‌لایه‌ك، له‌لایه‌كی تره‌وه ده‌رگای ته‌باشیر ئه‌و ڕۆمانه جوان و به‌چێژو گرنگه نییه وه‌ك ئه‌وه‌ی وه‌رگێڕه‌كه‌ی له ده‌یان شوێن بانگه‌شه‌ی بۆكردووه، كه‌دیاره هۆكاره‌كه‌ی چییه.به‌پێچه‌وانه‌وه، ڕۆمانێكه ڕووداوه‌كانی تێكه‌ڵ و پێكه‌ڵن، هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی ئۆرگانیكی و بابه‌تی له‌نێوانیاندا نییه. كه‌ڕه‌نگه ئه‌مه په‌یوه‌ندی به‌وه‌رگێڕانه‌كه‌یه‌وه هه‌بێت.ده‌رگای ته‌باشیر، نه‌له‌ڕۆمانی شه‌ماعیه، نه‌له‌ڕۆمانی كوژرانی كابرای كتێب فرۆش، نه‌له‌ڕۆمانی فیتنه، كه‌هه‌رسێكییان هی سێ نووسه‌ری عێراقین، جوانترو به‌چێژتر نییه. هه‌رخوێنه‌رێكیش گومانی له‌وبۆچوونه‌ی من هه‌یه، بابچێت ده‌رگای ته‌باشیر بخوێنێته‌وه!!…
*په‌راوێز_ ده‌رگای ته‌باشیر/ ڕۆمان-نووسینی ئه‌حمه‌د سه‌عداوی/ وه‌گێڕانی/ دانا عه‌سكه‌ر/ بڵاوكراوه‌ی دیالۆگ 2018.
سه‌دیق سه‌عیدڕواندزی
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
