سەردەمەكانی مێژووی فەلسەفە.. ئامادەكردنی كارزان عزیز

دەكرێت مێژووی فەلسەفە بۆئەم سەردەمانەدەست نیشان بكەین.
یەكەم \ سەردەمی گریكی: لەسەرەتای فەلسەفەی گریكەوە تاكۆچیی دوایی ئەرستۆ درێژدەبێتەوە، ئەرستۆ لە ساڵی [384 پ.ز] لە دایك بووە لە سالێ [322 پ.ز] ماڵئاوایی بەیەكجاری لەژیان كردووە.
دووەم \ سەردەمی هێلینی: لە كۆچی دوایی ئەرستۆ وە بەردەوام دەبێت تاوەكو ئەفلاتۆنیزمی نۆێ، واتا لە نێوان سالێ [322پ.ز. – 500 زاینی ] دەگرێتەوە. لەم سەردەمەدا فەلسەفەی سكۆلائیزم [قوتابخانە گەرایی] ڕابردوو خوازی و فەلسەفەی بیرۆ و ئەبیقۆر و زەینون و ئەفیلیۆنین دەركەوتن. فەلسەفەی ئەم چەخە زیادەتر بایەخی بەپرسە مۆڕاڵیەكان و پڕۆسەی میتافیزیكا دەدات ….
سێیەم \ سەردەمی ناوەند: ئەم سەردەمە لەچەرخی قەشە ئۆگستینەوە دەست پێدەكات و تاوەكو سەدەی [11] درێژدەبێتەوە. فەلسەفە لەم سەردەمەدا زۆرتر بایەخی بەپرسەكانی ئایین دەدا، ئەوەش بەهۆی كۆنتڕۆڵكردنی ڕەهای كەنیسەوە بوو لەم قۆناغە… دوواتر، رۆجر بیكۆن [1220- 1292] ڕووبەڕووی ئەو جۆرە فەلسەفەیە وەستایەوە و هێرشی تووندی كردەسەر لاهوتیەتی سەردەمی خۆی، هوڵیدا ئاین و زانست و كار پێكەوە گرێبدات، بەسەر مەشقی زانستی ئەزموونگەرایی هاوچەرخ دادەنرێت.. پاشان بەرپەچدانەوە لاهوتیەت لەسەر دەستی [مارتن لۆسەر] [1483-1546]كۆپرنیكس و[1463- 1534]گالیلۆ [1564-1642] و میكاڤیلی [1469-1527]و جودان برۆنۆ [1548-1600] بەردەوام بوو ….
فەیلەسوفەكانی ئیسلام كە لە كیندی [800-1527] دەست پێدەكات و هەریەك لە فارابی [870-950] ئیبن سینا [980-1037] ئیبن ڕەشید [1126-1198] لەو سەردەمە ژیاون…
چوارەم \ سەردەمی ڕینسانس: لەم سەردەمە فەلسەفەی ڕۆشنگەری لە ئەورووپا پێشكەوت، تاوەكو سەردەمی [18]بەردەوام بوو، لەدایك بوونی ئەم سەردەمە پرۆسەیەكی ئاسان نەبوو، ئەم سەردەمەدەرەنجامی چەندین سەدە لە گۆڕانكاری شۆڕشگێڕانە لە ئابووریی و بازرگانی و كشتوكاڵ و شارەكان هاتە كایەوە …. فەلسەفەی ئەم سەردەمە بەرجەستەكاری ڕێنسانس و بووژانەوەو ڕیفۆرمی ئاینی و ڕۆشنگەری بوو . لەدیارترین فەیلەسوفەكانی ئەم سەردەمە: فرانسیس بیكۆن [1561- 1626]و رینیە دیكارت [1596- 1650]و تۆماس هوبز [1588-1679] لاینتیز [1646-1716]و سپێنۆزا[1632-1677]و جۆن لۆك [1632-1074] كەدوواتر فەیلەسوفەكانی ڕۆشنگەری لە فەرەنسا دەركەوتن… دیارترینیان، شاڕل مۆنتیسكیۆ [1689-1755]و فراسكۆ بیكۆن و ڤۆڵتێر [1694-1778 ]و جۆرج ویڵیم ….
‌لەگەڵ ئەوەشدا لە سەدەی [19] چەندین فەیلەسوفی تر لە ئەڵمانیا و ئەوروپا و ئەمریكا جەركەوتن ئەم سەدەیە بەسەدەی نزیك بوونونەوە لە واقعی بەركەوتووە و هەستپێكراو دادەنرێت، ئەویش لەژێر كاریگەری زانستی سرووشتی . لەم سەردەمەدا بوو فەلسەفەی ماركسیزم [ماركس 1818-1883] دەركەوتوو گەیشتە دەرەنجامی حەتمەیەتی شۆرشی كۆمەڵایەتی و زەرورەتی خۆڕێخستن و یەگرتووی چینی كارگەران و دیارترین فەیلەسوفەكانی سەدەی [19] شۆپینهاوەر [1788-1860] كە جیهان بەلایەوەئیرادەی هێزە. دواتر ئۆگست كۆنت [1798-1857] ئەویش دامەزرێنەری فەلسەفەی پۆزەتیڤزمە. پاشان هێربت سبربت [1820-1903] ئەویش دیسانەوە لەدامەزرێنەرانی پێزەتیڤیزمە، . [1900-1824] هەروەها ڕۆشنبیرترین فەیلەسوف فریدریك نیتچە.
بەپێ زۆرێك لە فەیلەسوف و بیرمەندەكانی زیاتر سەدەی شرۆڤەی لۆژیكی زمانی فەلسەفە و زانست بوو. هەروەها سەدەی بڵاوبوونەوەی فەلسەفەی پراگماتیزم بوو…
گرینگترین فەیلەسوف و بیرمەندەكانی ئەم سەدەیە بریتیە: لە وڵیام جێمس [1842-1910]پاشان جورج سنتیانا [1863-1952]پاشان جۆن دیوی [1859-1952] دامەزرێنەری قوتابخانەی شیكاگۆیە، بەگرینگترین داكۆكیكارەكانی لیبرالیزمی بورجواییەت و تاك گەرایی و ئازادی هەژماردەكرێت .. لەم سەدەیە فەلسەفەی پۆزەتیڤیزمی لۆژیكی چەسپاو بڵاو بوویەوە، ئەویش لەم سەردەیەدا فەلسەفەیی ماركسزم و بوونگەرا..
فەلسەفەی ماركیسزم ملانێی نێوان سۆسیالیزم و سەرماداریی كردووتە تەوەریی سەرەكی خۆی .
ئەوەش ئاشكرایە فەلسەفەی بونگەرا دابەش بووتە سەر دوو جۆر بوون گەرا :
1 \بوونگەرایی باوەڕدار ’ باوەڕیی ئاینی\ ئەو فەیلەسوفەیە زیاتر فەیلەسوفی دانیماركی سۆربۆن كیكە گۆرد [1883-1965 ] گوزارشتیان لێدەكات ..
2 \بوونگەرایی باوەردار كە زیاتر فەیلەسوفی ئەڵمانی مارتن هایدگەر[1889-1976] گوزارشتی لێدەكات. هەندێك پێ وایە هایدگەر كاریگەرترین فەیلەسوفی سەدەی بیستەمە..
هایدگەر لە كتێبی [بوون وكات ] دا هەولێداوە پەیوەندیی بوونی مرۆڤ تەنها بەخۆیەوە گرێبدات . ئەو دانی بەهیچ شتێكدا نەدەنا جگەلە بوون و وەك تاك و هەموو سەرچاوە مرۆییەكانی ئینسان . لەسەردەی (20) جان پۆل ساتەریش (1905-1980) بەشداریی فەلسەفەیی بوونگەرایی دا كرد لەگەڵ هابدگەردا…
لەسەدەیی (20) ژمارەیەكی بەرچاو لە فەیلەسوف و بیرمەندانی ماتریالی دەركەوتن كە بەشداری یەكی پر بایەخیان لە گەشەی پێدان و نوێكردنەوە و رەخنەكردنی فەلسەفەی ماركسیزم و ئەزموونی سۆڤیەت گرت، لە دیارترینیان فەیلەسوفان و بیرمەندانی قوتابخانەی فرانكفۆرت بوو كە خاوەن دێدێكی ڕەخنەگرانە بوون لەبارەیی ماركسیزمەوە، لەوانەش: ماركس هۆركهایمەر [1895- 1973]و ئەدرنۆ [1903-1969]و هێربێرت ماركۆز [1898-1978]و ئەریك فرۆم [1900-1980]… هتد هەروەها جۆرج لۆكاش [1885-1971] ئەنتوان گرامیشی [1891- 1937]و ئەلستۆری و یۆرگن [1929] هابەر ماس.
هەر لەم سەدەیەدا چەندین فەلسەفەی وەك بونیەت و شتڵگەرا و فەلسەفانەی كە بە فەلسەفەی پۆست مۆدێرنیتە و لیبرالیزمی نۆێ دادەنرێت، تاوەكو دەگاتە سەردمی جیهانگیری ..

تاڵیس
تاڵیس لە راستیدا شتێكی ورد لەبارەیی ژیانی نازانین كە ئەرستۆ بە یەكەم فەیلەسوفی داناوە .. (تاڵیس ) بەرایی زۆرینەی مێژوو نووسانی فەلسەفە لە’’ ماڵتیایە ’’ لەكەناریی ئەیونی دەووربەری سالێ [640]پ.ز . لە دایك بووە تالیس بەناوبانگ بووە ئەو پێشیبینی بۆ مانگ گیران كرد ’ لە نزیك سالێ 585 پ. ز.
تاڵیس ئاو بەە ماددەیی یەكەم و تاكە جەوهەر دادەنرێت كە شتەكانی لێ پێك دێت. هەر چەندە ئەم قسەیە لەلای پێشبینیەكانیش باو بووە، وەك (هۆمیڕۆس ) وتویەتی ئۆقیانوس سەرچاوەی یەكەمی شتەكانە . < تاڵیس> وتویەتی ڕووەك و ئاژەڵ لەسەر تەریی یاخود شێ دەژین شتیش لەسەر هەرچی بژی بەزەرورەت لەوە پێكد ێت . ڕووەك و ئاژەڵ لەژینگەیی شێداردا لە دایك دەبن ئەوەمیكرۆبە زیندووەكان شێدارن هەرشتێكیش لەهەرچی لەدایك بێت ئەوا لەوە پێكد ێت ..
هەروەها مێژوو نوسان ئاماژەیان بەوە داوە .< تاڵیس > وتویەتی: خاك لە ئاو پێكد ێت و وردە وردە بەسەریدا زاڵ دەبێت، وەك لە داڵتایی نیلی میصر و ڕووبارە ئەیونییەكان دەبینرنێت، قوڕ ساڵ كەلەَكە دەبێت، ئەوەی لەم دۆخە بەشەكییانەدا دەبینریچت بەسەر زەویشدا بەگشتی پیادە دەبێت، كەلە ئاو دەر چووە بۆتەتەنێكی سەر ئاو كەوتوو، وەك دوورگەیەكی گەورە لە ناو دەریایەكی مەزندا و لەم ئۆقیانووسە بێكۆتایە ئەو توخمە گازیانە وەردەگرێت كە پێویستی پێیانە . كەواتە ئاو ئەصڵی سەرچاوەیی شتەكانە [موصتەفا نەشار ] دەڵێت دەربرینێك لە تاڵیسەوە دەگوازینەوە وەك ” جیهان پڕە لە خواوەند” لەناو بەردیی موگناتیسیدا، ” ڕۆح یان نەفسێی هەیە ئاسن كێش دەكات گوزارەی یەكەم <ئەرستۆ > لەپەرتووكی (نەفس ) دا وێتیە پاڵ تالێس وەك ئەفلاتوون پێش ئەو لە دیالۆگی یاساكاندا هێناوێتی.. دیارە ئەوانەی لەبابەتی مەیلی زانستیانەی تاڵیسدا سەختگیرن وەك – بێرنت – گومان دەخاتەسەر ڕاستی دانەپاڵەكە..هەرچی ئەوانی ترن كە ئێمەش یەكێكیانین لەسەر ئەوەی تاڵیس لەتەفسیركردنی سرووشتی زیاتر لە لاهووتی و میتافیزیكیەكانەوە نزیك بووە، تا لە سرووشتی ڕووت بەهەر حاڵ ئێمە باوەڕمان وایە ئەو گوزرەیەو ئەوانی تریش كە دەڵێت بەردیی موگناتیس ” ڕۆحی هەیە ” لەو روو وەوە بەرد كێش دەكات و ئەرستۆ لە كتێبی (نەفس) داوێتیە پاڵی چەند گوتیەكن دراونەتەپاڵ” تاڵیس” وەك یەكێك لە حەوت حیكمەتەكە . ڕەنگە وەك یەكێك لە سروشتگەرابەراییەكان درابنە پاڵی.. لەو ڕووەوە هەموویان وەك لە هەڵسەنگاندنی كۆتاییمان بۆیان ڕوون دەبێتەوە هێزێكی زیندووی پاڵنەریان لە ماددەدادەبینی. بەم پێیە ناتوانین بەوردی بڕیار بدەین كە ئاخۆ (تاڵیس) توانیوێتی سنوورێكی پەتی لە نێوان ماددە و هێزی خوڵقێنەر لە شێوەی ئولو هییەت یان نەفسی جیهاندا درووست بكات؟ بەو قسەو بۆچونەنەی دراونەتەپاڵی وادەردەكەوێت ماددەیی یەكەمی لەگەڵ نەفسدا تێكەڵ كردووە، هەروەها ڕەنگە ئەوەی لەگەڵ ئولوهییەتیشدا تێكەڵ كردبێت..
مێژووی فەلسەفەیی بۆنان فەیلەسوفانی پێش سوكرات ،
مێژووی فەلسەفەی یۆنان بەسێ قۆناغدا تێپەڕیوە، هەرقۆناخێكیش پەیوەستە بەو كۆسێپتە مێژوویەكی ئەندێشەو شێوازی ژیاری و كۆمەڵایەتی یۆنانیەكان . فەلسەفەی یۆنانی بەقۆناغێ پەیدا بوون دەست پێ دەكات كە قۆناخی یەكەمی فەلسەفەیە، دوواتریش هەنگاو دەنێت بەرەو قۆناخی كامڵبوون كە بە قۆناخی دووەمی فەلسەفەی یۆنانی ناسراوە، كۆتا قۆناغیش قۆناغی پوكانەوەیە كاتیچك ئیمپراتۆریی ڕۆمانیەكان كۆنیاڵیزی شارستانیەتی یۆنان دەكەن، ئەم قۆناغەش هەڵگریی سیماو تایبەتدمەندی جیاوازە، كەبەم شێوەیە ناونراون. قۆناخی قەیدابوون، بەقۆناخی پێش سوكرات ناسراوە،بەوەجیادەكرێتەوە یەكەمین قۆناخە كەمرۆڤـ هەوڵی داوە بەشێوازێكی تیۆریی تەفسیریی جیهان و دیاردەكانی بكات . قۆناغی دووەم فەلسەفەی سوكرات و سۆفستاییەكانە، بەوە دەناسرێتەوە كە فەلسەفە لە تێرییا داڕشتن وتەفسیركردنی جیهانەوە، ڕوویكردە مشتوومڕو (گفتوو گۆ) دیارێكت دەربارەیی بنەماكانی مۆراڵ و چاندنی تۆویی بنەمایی پڕكتیكی ” كرداری لە فەلسەفەدا . دوتریش قوتابیەكانی سوكرات پلاتۆ و ئەرسۆ درێژە بەم ڕێچكەیە دەدەن وداهێنانی درەوشانەوەیان لەفەلسەفەی یۆناندا كردووە، وەكو لێكۆڵینەوەیەكی ئەقلێ پەتی بۆ سرووشت و دیاردەكان و لەتەتەڵە دان و فۆرمۆڵكردنی قۆناغەكانی پێش خۆیان .
قۆناخی سێیەم هیچ داهێنانێكی گەورە لە كۆنسێپیتەدا بەدی ناكرێت، جگە لە سوود وەرگرتن و دووبارە كردنەوەی قۆناغەكانی پێش خۆیان و ئاوێتەكردنی فەلسەفە لەگەڵ ئایین ..

ئەنكسمیندریس
یەكێكە لە خوێنكارەكانی تاڵیس ساڵانی (610-547) پ.ز، لەماڵتایە ژیاوە. شوێن دەستی لەپێشكەوتنی زانستدا زۆر باس دەكرێت، بۆ نموونە، درووستكردنی كاتژمێری هەتاوی (الشمسیی المزولە) هەرچەندە رای زاڵ لە مێژوودا ئەوەیە، ئەو فێركارییە لە بابلیەكانەوە فێلربووە.. فەلسەفەی ئەنكسمیندریس بەڕەغنەگرتنی بیروڕاكانی ” تاڵیس” دەستی پێكرد
ئەو هەمان نەریت و تێڕوانینی مامۆستاكەی درێژە پێدا، بەڵكو ڕەخنەی گرد و بەڵگەی بۆ تێڕوانینیەكانی خۆی دەهێنایەوە. بەڵام ئەو فۆرمەی پاراست كە هەموو شتێك لە شتێك درووست بووە، لێرەدا بۆمان دەرەكەوێت، (هەرچی داهێنانی فەلسەفەیە، لە ڕەخنەگرتنەوە بەرهەم دێنیچت) .. ئەنكسمیندریس ڕەخنەی تێۆری تاڵیسی كرد و بەشێك لە بۆچوونەكانی قبوڵكرد . ئەنكسمیندریس گوتی هەمووشتێك لە ئاپێڕۆن درووست بووە ” واتا بۆشایی یان بێسنوور . ئەو بۆ پشت راستكردنەوەی بیرورایی خۆی بەڵگەی زانستی دەهێنێتەوە دەڵێت:
[ئاو نابێت سەرەتایی یەكەم بێت، چونكە گۆرانی بەستوو ڕووئەدات بە گەرماو سەرما. كەواتە گەرم و سارد پێش ئەو هەبوون ]
ئەنكسمیندریس بۆیە ئاپایڕۆن ( بێ سنوور) بەكاردەهێنێت، بەبڕوایی ئەو هەرشتێكی تایبەتی سنووردار شتێكی تریی تایبەتی سنوردار، لە ململانێدایە وەك: ( گەرم و سارد ) ( ئاو ئاگر ) . واتا جبهان تێكەلەیەكە لەهەموو دژەكان . ئەنكسمیندریس تەفسیرێكی میكانیكی بۆ درووستكربوونی شتەكان داڕشتووە. واتا تەنیا بەكۆبوونە یان جیابوونەوەی هەندێك توخم بەكاریگەری جوڵایەكی هۆیەكی بكەرانەی جیاواز بوونی هیچ ئامانجێك . ئەو دەڵێت: ئەپایڕۆن بەبێ جولە لە گیژاوێكی گەردوونیدا لە خولدا بووە، بەهۆی ڕوودانی كارەساتێك ئەو خولانەوە ئەزەلییە ڕاوەستاوە و لەئەنجامدا، ماددەكان لێك جیاوازن بوونەتەوە. [ئەمەش یاسایەكی هۆ و ئەنجامە پشتی پێ بەستووە، بۆتەڵەڵە كردنی ]. هەروەها دەڵێت درووستبوونی جیهان دەرەنجامێكی هەلەَیەكی گەردوونیە.

ئەناكسیمانس
یەكێك بوو لە قوتابیەكانی ئەنكسمێندریس” لە دەوروبەری ساڵانی [ 588-524]ژیاوە. ئەناكسیمانس، خەیالێ بەرتەسكتر بوو، لە مامۆستاكەی و گەرایە و سەر بیروراكانی ” تاڵیس دەڵێت: ماكی سەرەتا، شتێكی بەرهەستی لێكچووە، ئەوشتە هەوایە، هەوایش ناكۆتایەو دەوریی جیهانی داوە زەوی هەڵدە گرێت … ئەو پێ وایە، هەوا خست دەبێت و دەبێت و دەبێتەباران، دەبێت بەخۆڵ و دەبێتە بەرد . ئەگەر شلیش بێتەوە دەبێتە ئاگر. بە بڕوایی ئەو تاكۆتا ئاوێتەیە كە شتەكان، كە بەیەك شت دەگۆڕێت ئەویش هەوایە . ئەو پێ وایە ەوا چڕبێتەوە یان شل بێتەوە ماددەیی نوێ بەرهەم دێنیت . ئێمە نازانین ئەم تێروانینەی ل كوێ وە هێناوە بەڵام رایی نزیك ئەوەیە، كەئەمەی لە تێرمی (psyche) یۆنانی وەرگرتبێ، كە زمانی یۆنانی (نەمس و نەس ) دێت . هەواش نەفسی جیهان و یەك بوونیەتی . هەواش لە زاراوەی عەرەبیدا [ڕۆح، ریاح ] وەرگیراوە بۆیە دەڵێن ڕۆحی ڕەوان بێت، یان دەڵێن: ڕۆح دەڕوات . ئێمەمە لەڕێگای هەڵمژینی هەواوە زیندووین .

هێركلیتس
لە خێزانێكی خانەدان لە دایك بووە لە دەوورووبەریی سالێ [540-475] پ.ز، لە مەڵیتە ژیاوە . ئەو سەرەرایی ئەوەی لە خێزانێكی خانەدان لەدایك بووە، هەر بەئەرستۆكراتی مایەوە . شانازی بەخۆیەوە كردووە بەچاوی نزم تەماشایی خەڵكی رەشۆك و خاوەن بیروباوەرەكان كلاسكیەكان كردووە. لە هۆمیریۆس و هیزیود نیگەران بووە، بەبڕوایی ئەو، گومرایی خەڵك لە حوكمرانی سیاسی بەڵگەی خوڕافات و گورایی بڵاو كردەوە بۆچوونەكانی هۆمیریۆسە .
پوختەی فەلسەفەكەی لە دوو وێنەدا خستەڕوو::
یەكەم \ شتەكان لە گۆڕنێكی سەرەمردان .. ئەمە پوختەی ڕێبازەكەیەتی كە دوو وێنەیی نموونەیی دەهێنێتەوە ..
ا \ رۆشتنی ئاو هێركلیتس دەڵێت دووجار پێ ناكات ناو ئاوێكەوە چونكە هەمیشە ئاوی نویچ لە دەووریی دەڕوان.
ب \ هەڵگیرساندنی ئاگر: ئەوپێ وایە ئاگر جولەیی خێراترەو باشتر ئاماژە بە گۆڕان دەكات، هەر بۆیە ئاگر بەسەرەتایی ماددەیی یەكەم دەستنیشان دەكات، كە هەموو شتەكان لەوەوە پەیدا ئەبن بۆی ئەگەڕێتەوە.. لەدیدی ئەوەوە گۆڕان پەیوەستە بە بوونەوە، ئەگەر گۆران نەبووایە، بوون نەدەببو، بەشێوازێكی تر، راوەستان واتا نەمان و نەمردن .. گۆڕان میدۆمێكە لە نێوان كێشمە كێشمی شتەكاندا، بۆ نموونە، ئەگەر لەشمان بەسەردا نەیات و نەخۆش نەكەوین، هەرگیز حەزمان لە لەش ساغی نەدەبوون. هێركلیتس” بڕوای بە یەكەیەكی و جودی هەیە، كە بە گۆران جیا دەكرێتەوە .
1\ فەلسەفەی ئەیۆنیەكان
فەیلەسوفە سرووشتیەكان لێكۆلینەویەكی بووە، ماكی سەرەتایی (بنەرەتی ماددە) پیان وابووە هەمووشتێك لە شتێكی تر درووست بووە. لە جیهانی دەورروبەرمان چوار مادەیی سەرەتایی هەیە، لە مێژوویی فكریی مرۆڤدا گوتراوە جیهان بەگشتی لە چوار ماددە درووست بووە. تالیس یەكەمین فەیلەسوفەو بە بەڵگە پشتراستی كردووە جیهان لە ماددەیەكی بنەرەتی درووست بووە كە ئاو .هەروەه تاڵیس پێ وایە [زەویی لەسەر ئاو ڕاوەستاوە]
2 \ ئەنكسمێندریس شوێنی بیروراكانی تاڵیس نەكەوتووە بەڵكو بەهۆی ڕەخنەكردنی تاڵیس تیۆرێكی میكانێكی داڕشتوتەوە بۆ تەفسیر كلردنی جیهان، ئەو پیچ وایە خاك سەرەتایی ئاو نیە بەڵكو ئەپایرۆنە” واتا بێ سنوورە. هەروەها بەپێچەوانەی تاڵیسەوە، پێ وایە زەوی بەشێوەیەكی (معلق ) هەڵواسراوە، زەوی چەقی گەردوونە.
3\ ئەناكسیمانس گەڕاوەتەوە سەر میتۆدەكەی تاڵیس و لەبنەرەتی ماددەی سەرەتایی دەكۆڵێتەوە ئەو نەچۆیەوە سەر بیروڕایی تاڵیس، بەڵكو لە دیدی ئەوەوە، ماددەی سەرەتایی بریتیە لە [ هەوا ] .
4 \ هێركلیتس ئەو پێ وایە هەموو شتەكان لە ناو سوڕێكدا پەیدا بوون، ئەویش گۆڕانە. بنەڕەتی ماددەیە سەرەتایی ئاگرەو دەگۆڕێت بۆ ماددەی تر، بەڵام هەمووان پێ وایە بۆی دەگەڕێتەوە . ئەو پێ وایە زەویی لە تۆپەڵێك ئاگر درووست بووە وردە وردە ئەم گەرمییە دەبێتە شێ و هەوا، دواتریش دەبێتە ئاو . هەموو شتێك لە بنەرەتا لە ئاگر درووست بووە و لە ئەنجامی دیالەكتێك و گۆڕاندا لە ناو سوڕیكدا دەسووڕێتەوە .

سەرچاوە ئەلیكترۆنیەكان
د. ڕاهبەری محمود زادە: كۆرسی مێژووی فەلسەفەی رۆژئاوا بەشی دووەم
ڕێبوار سیوەیلی: فەلسەفەی پێش سوكرات چاپی یەكەم، چاپخانەی هاوسەر
د. جعفر ال یاسین: فلاسفە یۆنانیون من گالیس الی سوكرات . دار ومكتبە الیصائر بیروت- لبنان گبعە الاولی 2012
سەرچاوە: حوار المتمدن
نووسینی \ غازی الصورانی
وەرگێران لە عربیەوە \ شوان جەلال

ئامادەكردنی كارزان عزیز \ خوێنكاری زانكۆ

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.