خه‌ته‌نه‌كردن به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو كه‌میكردووه‌ … شه‌ماڵ ره‌ئووف

پێویسته‌ گۆڕانكاری له‌ یاساكان بكرێت ، تابتوانرێت به‌ته‌واوی ئه‌و دیارده‌یه‌ بنبڕبكرێت

به‌پێی ئه‌و ئامارانه‌ی به‌رده‌ستن، دیارده‌ی شێواندنی ئه‌ندامی مێینه‌ یان خه‌ته‌نه‌كردنی ژنان به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو له‌كوردستان كه‌میكردووه‌و حكومه‌ت و رێكخراوه‌ مه‌ده‌نییه‌كان هاوشانی یه‌كتر كار بۆ نه‌هێشتنی ئه‌و دیارده‌ خراپ و ناشارستانییه‌ ده‌كه‌ن.
خه‌ته‌نه‌كردنی مێینه‌ دیارده‌یه‌كی له‌مێژینه‌ی كۆمه‌ڵگاكانه‌ ، هه‌ردوو رێكخراوی ته‌ندروستی جیهانیی و رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان بۆ منداڵان (UNISEF) له‌ ساڵی 1997 به‌یاننامه‌یه‌كی هاوبه‌شیان له‌ دژی شێواندنی ئه‌ندامی مێینه‌ی ژنان ده‌ركردوو به‌تاوان دژی مرۆڤ ناساندیان. به‌پێی ئامارێك كه‌ له‌ 2016 دا له‌لایه‌ن رێكخراوی ته‌ندروستی جیهانییه‌وه‌ ئاماده‌ كراوه‌ نزیكه‌ی 200 ملیۆن ژن به‌ده‌ست شێواندنی ئه‌ندامی مێینه‌یانه‌وه‌ ده‌ناڵێنن ،عێراق و هه‌رێمی كوردستانیش له‌م دیارده‌یه‌ بێبه‌ش نییه‌.

له‌ ساڵی 2004 رێكخراوی (وادی ئه‌ڵمانی) له‌ میانه‌ی سه‌ردانی تیمه‌ گه‌ڕۆكه‌كانیان بۆ چه‌ند گوندێكی گه‌رمیان بۆیان ده‌ركه‌وت كه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر ژنانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ ئه‌ندامی مێینه‌یان شێوێندراوه‌. به‌پێی راپۆرتی رێكخراوه‌كه‌ چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ نزیكه‌ی 1500 ژن و كچی ئه‌و ناوچانه‌ كردووه‌، بۆیان ده‌ركه‌وت 907 ژن و كچیان روبه‌ڕوی ئه‌و بارودۆخه‌ ببونه‌وه‌و دواتر له‌به‌دواداچون لێكوڵینه‌وه‌یه‌كی هاوشێوه‌ له‌سه‌ر هه‌مان دیارده‌ له‌ سنوری پارێزگای هه‌ولێر ده‌ركه‌وت له‌ 440 ژن 380 یان خه‌ته‌نه‌كراون! ئه‌مه‌ش رێژه‌یه‌كی ئێجگار به‌رز بوو .
له‌ هه‌رێمی كوردستان ئه‌و زانیاریه‌ مه‌ترسیدارانه‌ كاردانه‌وه‌ی زۆری ده‌سه‌ڵاتداران و رێكخراوه‌ جیهانیی و ناوخۆییه‌كانی به‌دوای خۆیدا هێنا، دوای ماوه‌یه‌ك (ئه‌نجومه‌نی باڵای كاروباری خانمان) و ژماره‌یه‌كی زۆر رێكخراوی ژنان كه‌وتنه‌ جوڵه‌و كاركردن له‌سه‌ر ئه‌و پرسه‌، هه‌رچه‌ند ئاماری نوێ و ورد به‌رده‌ست نییه‌، به‌ڵام به‌قسه‌ی رێكخراوه‌ مه‌ده‌نیه‌كان و چالاكوانان، ئه‌و دیارده‌یه‌ له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایی له‌پاشه‌كشه‌یه‌كی گه‌وره‌دایه‌و كه‌میكردووه‌.

دكتوره‌ سه‌نا ره‌شید پسپۆری نه‌خۆشیه‌كانی ژنان ده‌ڵێت ” خه‌ته‌نه‌كردنی مێینه‌ دیارده‌یه‌كی ناشارستانیه‌و ژیانی ژن ده‌خاته‌ مه‌ترسی گه‌وره‌وه‌ ، وا ده‌كات نه‌توانێت سه‌ركه‌وتوو بێت له‌ ژیانی هاوسه‌ریدا ، چونكه‌ بڕینی به‌شێك له‌ كۆئه‌ندامی زاوزیی ژن راسته‌وخو كار ده‌كاته‌ سه‌ر ژیانی ، له‌ لایه‌ك شیوه‌كه‌ی ناشیرین ده‌كات ، له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ هه‌ستی سێكسی كه‌سه‌كه‌ كه‌م ده‌كاته‌وه‌ ، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی هه‌ر له‌سه‌ره‌تای پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیرییه‌وه‌ په‌یوه‌ندیه‌كانی نیوان ژن و مێرد لاواز بكات، زۆر جار كۆتاییه‌كه‌ی جیابونه‌وه‌ ده‌بێت .
دكتۆره‌ سه‌نا ده‌شڵێت ” به‌داخه‌وه‌ چاره‌سه‌ری ئه‌وتو به‌رده‌ست نیه‌ تا ئه‌وانه‌ی خه‌ته‌ كراون چاره‌سه‌ریان بۆ بكرێت، گرفتی گه‌وره‌ش ئه‌وه‌یه‌ زۆرینه‌ی ئافره‌تان ناتوانن گوزارشت له‌و تاوانه‌ بكه‌ن كه‌ به‌رانبه‌ریان ئه‌نجام دراوه‌”
ن.ع ژنێكی جیابووه‌وه‌ له‌ مێرده‌كه‌ی له‌ سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردوو له‌گه‌ڵ كچانی گه‌ڕه‌كه‌كه‌یان خه‌ته‌نه‌كراوه‌و كاریگه‌ری خراپی خستووه‌ته‌ سه‌ر ژیانی ، ئه‌و به‌م شێوه‌یه‌ دوا ” ته‌مه‌نم نزیگه‌ی 12 ساڵ ده‌بوو له‌ ماڵێك كۆیان كردینه‌وه‌ له‌ بۆنه‌و ئاهه‌نگ ده‌چوو ، هه‌ستمان ده‌كرد له‌ ژورێكی به‌رانبه‌رمان خه‌ڵكی تری لێیه‌، ئێمه‌یان ریز كردبوو هه‌ر جاره‌و یه‌كێكمانیان ده‌كرده‌ ژووره‌وه‌ ، كه‌ چوومه‌ ژوره‌وه‌ بینیم ژنێكی پیر دانیشتووه‌ ، دوان به‌ توندی ده‌یان گرتین و ئه‌ویش كاری خۆی ده‌كرد ، كه‌ ته‌واو ده‌بوین توانای رێكردنمان نه‌بوو ئه‌وه‌نده‌ ماندویان ده‌كردین و ئازاریان ده‌داین “
ئه‌و سه‌باره‌ت به‌ كاریگه‌ریه‌كانی خه‌ته‌نه‌كردنه‌كه‌ له‌سه‌ر ژیانی گوتی ” من له‌و ته‌مه‌نه‌ منداڵیه‌ هه‌ستم به‌ هیچ نه‌ده‌كرد ، به‌ڵام كه‌ گه‌وره‌ بووم و هاوسه‌رگیریم كرد و تێكه‌ڵ به‌ خه‌ڵك بووم زانیم كه‌ من جیاوازترم له‌وان و حه‌زی سیكسیم كه‌مه‌ ، هه‌ر ئه‌وه‌ش وای كرد نێوانی من و مێرده‌كه‌م پر بێت له‌ بۆشایی و هاوسه‌رگیریمان به‌ جیابونه‌وه‌ كۆتایی هات .

س.ع ژنێكی خه‌ته‌نه‌ كراوه‌ ، ته‌مه‌نی له‌ نیوان 50 – 60 ده‌بێت ، ئه‌و به‌ سوعبه‌ته‌وه‌ باسی خه‌ته‌نه‌كردنی خۆی بۆ كردین و سور بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و كلتوره‌ ده‌بێت به‌رده‌وام بێت ، ئه‌و ده‌ڵێت “من له‌ پۆلی 3ی ناوه‌ندی بووم هه‌موومانیان كۆكرده‌وه‌ و نزیكه‌ی چل منداڵ ده‌بووین ، هه‌موومانیان له‌ماڵ دراوسێیه‌ك كوكرده‌وه‌ ، ده‌رگاكه‌شیان داخست تا كه‌س رانه‌كات ، هه‌موومانیان خه‌ته‌ كرد ، زیڕه‌و گریانی منداڵ ئه‌و ناوه‌ی گرتبوو ، هه‌بوو رای ده‌كرد و ده‌یان هێنایه‌وه‌ ، به‌ بیرم دێ خوشكێكم هه‌رچه‌ن هه‌وڵیان له‌گه‌ڵدا نه‌هات ، بابم زۆری لێدا سودی نه‌بوو هه‌ر نه‌هات ”
ئه‌و به‌ سوربونه‌وه‌ له‌سه‌ر دیارده‌كه‌ گوتی ” ئه‌وه‌ عاده‌تێكی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌و شتێكی باشه‌ ده‌بێ هه‌موو كچێك بۆی بكرێت ، من خۆم له‌ ساڵانی نه‌وه‌ده‌كان له‌ نه‌خۆشخانه‌یه‌كی هه‌ولێر كچه‌كه‌ی خۆمم خه‌ته‌نه‌ كرد ، هیوادارم ئه‌و كه‌لتوره‌ هه‌ر بمێنێت و رێزی لێ بگیریت “

له‌یلا ئه‌حمه‌د والی كارمه‌ندی تیمی گه‌ران له‌ رێكخراوی وادی ئه‌ڵمانی وتی ” رێكخراوه‌كه‌مان ساڵی 2004 یه‌كه‌م رێژه‌ی شێواندنی ئه‌ندامی مێینه‌ی بلاو كرده‌وه‌، هه‌ر ئه‌و كات كه‌مپینێكمان راگه‌یاند دژ به‌ دیارده‌كه‌و تا ئێستاش به‌رده‌وامین ” له‌یلا ده‌ڵێت ” خۆشبه‌ختانه‌ ئاماری نوێی ئێمه‌ ئه‌وه‌ روون ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ دیارده‌كه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاو كه‌می كردووه‌، ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ وشیاربونه‌وه‌ی كومه‌ڵگا، كه‌ به‌شێكی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چالاكی رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی له‌ هۆشیاریی ته‌ندروستی تا ده‌گاته‌ هۆشیاریی یاسایی به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی “
له‌یلا باسی ئامارو زانیاریی نوێی رێكخراوه‌كه‌یانی كرد” ئێمه‌ له‌ ساڵی رابردوو بۆ ماوه‌ی 10 مانگ له‌ كوكردنه‌وه‌ی زانیاریی، شێوازێكی نوێمان په‌یره‌و كرد، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ژنانی به‌ته‌مه‌ن یان ئه‌وانه‌ی له‌ رابردوو به‌و دیارده‌یه‌دا تێپه‌ڕێون نه‌مانخسته‌ ناو ئامارو زانیارییه‌وه‌، به‌ڵكو له‌ منداڵی ساواوه‌ تا 14ساڵیمان وه‌رگرت، دوای وه‌رگرتنی زانیارییه‌كان بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌مترین دیارده‌كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زۆر كه‌میكردووه‌، به‌پێی ئه‌وه‌ی بینیمان زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی پێشتر واقعه‌ تاڵه‌ تێپه‌ڕیون نایانه‌وی نه‌وه‌كانیان توندوتیژیان به‌رانبه‌ر بكرێت” ئه‌و ده‌شڵێت ” له‌ ئیداره‌ی گه‌رمیان دیارده‌كه‌ ته‌واو كه‌مبۆته‌وه‌، ئه‌و رێژه‌یه‌ زۆر كه‌مبۆته‌وه‌، به‌پێی ئامارو زانیاریی ئێمه‌ كه‌كراوه‌ له‌ته‌مه‌نی یه‌ك ساڵییه‌وه‌ تا 25 ساڵی ده‌ركه‌وتووه‌ ته‌نها له‌ 5%ی ژنان یان كچان به‌رامبه‌ریان كراوه‌ “

بۆ دڵنیابوون له‌و زانیاریی و به‌راوردكردنی ئامارو زانیارییه‌كان، چوینه‌ لای ئه‌نجومه‌نی باڵای خانمان كه‌ فه‌رمانگه‌یه‌كی تایبه‌ت به‌داكۆكی كردن له‌ژنان-ه‌ له‌حكومه‌تی هه‌رێمی كورستان، ده‌ركه‌وت ئاماره‌كان له‌یه‌كترییه‌وه‌ نزیكن. په‌روین حه‌سه‌ن ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی باڵای كاروباری خانمان پێی وتین ” ئێمه‌ له‌ ساڵی 2015 به‌هاوكاری هه‌ردوو رێكخراوی یونسێف و هارتلاند كه‌ رێكخراوێكی تایبه‌تمه‌نده‌، ئامارو لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی وردمان كرد كه‌ شه‌ش هه‌زار كچ و ژن وه‌رگیران و له‌ 2016 ته‌واو بوو، له‌ كۆتاییدا ده‌ركه‌وت كه‌ رێژه‌ی شێواندنی ئه‌ندامی مێینه‌ی ئافره‌ت زۆر كه‌میكردووه‌ “
ئه‌و لێپرسراوه‌ی ئه‌نجومه‌نی باڵای خانمان وتی “به‌شداربوان له‌ ته‌مه‌نی 4 ساڵ بۆ 14 ساڵی بوون، جگه‌له‌وه‌ی كه‌ روپێوی دایكانیشمان وه‌رده‌گرت تا بزانین جیاوازی نیوان ئه‌وان و كچه‌كانیان چه‌نده‌ تا بۆمان ده‌ركه‌وێت دیارده‌كه‌ زیادی كردووه‌ یان كه‌می كردووه‌. له‌ كۆتاییدا ده‌ركه‌وت دیارده‌كه‌ زۆر كه‌می كردووه‌، واته‌ جیاوازییه‌كی ئێجگار زۆر له‌نێوان ئامارو زانیارییه‌كانی پێشوو ئێستادا هه‌یه‌.

لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی ئه‌نجومه‌نی باڵای خانمان به‌ نامیلكه‌یه‌ك له‌ ژێر ناوی (پوخته‌ی راپۆرتی روپێوی رێژه‌ی بڵاوی خه‌ته‌نه‌كردنی مێینه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان – عێراق 2015-2016 بڵاو كراوه‌ته‌وه‌ ، تێیدا هاتووه‌ له‌نێوان ئه‌و ژنانه‌ی زانیارییان لێوه‌رگیراوه‌44,8 % خه‌ته‌نه‌كراون ، له‌به‌رانبه‌ردا كچ و نه‌وه‌كانیان كه‌ زانیاریان لی وه‌رگیراوه‌ رێژه‌ی خه‌ته‌نه‌كردنیان 10,7 % ه‌ ، ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌مترین رێژه‌ی دیارده‌كه‌ گواستراوه‌ته‌وه‌ بۆ نه‌وه‌كان .
له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا جیا له‌ وه‌رگرتنی داتای دروست، به‌راوردیشكراوه‌ له‌ نێوان دایكان و كچان، واتا له‌به‌دواداچونه‌كه‌دا لێكۆڵینه‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ردوكیاندا كراوه‌، له‌ لایه‌ك ژنانی به‌ته‌مه‌ن، واته‌ ئه‌وانه‌ وه‌رگیراوه‌ كه‌ له‌رابردوو كراون، هاوكات ئه‌و كچانه‌ش كه‌ ته‌مه‌نیان له‌ 4 – 14 ساڵیه‌، به‌م شیوه‌یه‌ی خواره‌وه‌یه‌:
پارێزگای سلێمانی 60,3%ی دایكان و ژنانی به‌ته‌مه‌ن به‌ خه‌ته‌نه‌كردندا تێپه‌ڕیون، به‌ڵام 11,8 %ی نه‌وه‌كانیان خه‌ته‌نه‌ كراون.
پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ 40,0% ی دایكان و ژنانی به‌ته‌مه‌ن خه‌ته‌نه‌كردندا تێپه‌ڕیون به‌ڵام 1,1%ی نه‌وه‌كانیان خه‌ته‌نه‌كراون.
پارێزگای هه‌ولێر 67,6%ی دایكان و ژنانی به‌ته‌مه‌ن خه‌ته‌نه‌كردندا تێپه‌ڕیون ، به‌ڵام 16,7%ی نه‌وه‌كانیان خه‌ته‌نه‌كراون .
له‌ پارێزگای دهۆك 7,4%ی دایكان و ژنانی به‌ته‌مه‌ن خه‌ته‌نه‌كردندا تێپه‌ڕیون به‌ڵام 4,1%ی نه‌وه‌كانیان خه‌ته‌نه‌كراون.

بۆ روبه‌ڕوبونه‌وه‌و هه‌وڵدان بۆ نه‌هێشتنی ئه‌و دیارده‌یه‌ هه‌م حكومه‌ت و هه‌میش رێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان وه‌ك خۆیان ده‌ڵێین نه‌وه‌ستاون، ئه‌نجومه‌نی باڵای خانمان له‌گه‌ڵ رێكخراوی سندوقی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان بۆ دانیشتوان UNFPA كار له‌سه‌ر بنبڕكردنی دیارده‌كه‌ ده‌كه‌ن . پسپۆری تایبه‌تمه‌ندیان هێناوه‌و به‌رده‌وام ده‌بن له‌ هه‌وڵه‌كانیان .
له‌پاڵ گرفتی كۆمه‌ڵایه‌تیدا هاوكات، به‌شێك له‌ ده‌زگاكانی حكومه‌ت و رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی گله‌یان له‌ یاسا و كاراكردنی یاساكان هه‌یه‌، كه‌ نه‌یتوانیوه‌ ببێته‌ رێگرو له‌مپه‌ر له‌به‌رده‌م ئه‌و دیارده‌ خراپه‌.

په‌روین حه‌سه‌ن ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی باڵای كاروباری خانمان گله‌یی هه‌بوو ، ئه‌و گوتی” گرفتی گه‌وره‌ی یاساكه‌ ئه‌وه‌یه‌ تاوانی خه‌ته‌نه‌كردنی نه‌كردووه‌ته‌ مافی گشتیی، بۆیه‌ ده‌بی ئه‌و كه‌سه‌ی تاوانی به‌رانبه‌ر كراوه‌ سكاڵا بكات یاخود كه‌سێك له‌ خێزانه‌كه‌ی سكاڵا بكات، كه‌ ئه‌مه‌ زۆر قورسه‌ كه‌سه‌كه‌ خۆی بتوانی ئه‌و كاره‌ بكات. یاخود زۆر جار خودی خیزانه‌كه‌ خۆی ئه‌و توندوتیژییه‌ كردووه‌و به‌شێكه‌ له‌ تاوانه‌كه‌، ئیتر چۆن ده‌چێته‌ دادگا و سكاڵا تومار ده‌كات؟! بۆیه‌ ئێمه‌ وه‌ك ئه‌نجومه‌نی خانمان داوامان كردووه‌ كه‌ یاساكه‌ هه‌موار بكرێته‌وه‌، یاخود یاسایه‌كی نوێی تایبه‌ت به‌و دیارده‌یه‌ ده‌ربكرێت، بۆ ئه‌مه‌ش دیسان ئێمه‌ به‌ پرۆژه‌ كارمان له‌سه‌ر كردووه‌ “
رازاو محمد چالاكوانی بواری ژنان و ئه‌ندامی پێشوی په‌رله‌مانی كوردستان لیژنه‌ی به‌رگری له‌ مافی ئافره‌ت له‌ خوڵی سێیه‌می په‌رله‌مانی كوردستان، ئه‌و خوله‌ی كه‌ یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانی تیا نوسراوه‌ته‌وه‌ ده‌ڵێت “خه‌ته‌نه‌كردنی مێیینه‌ دیارده‌یه‌كی زه‌ق بوو، ئه‌م دیارده‌یه‌و ته‌واوی دیارده‌كانی تر له‌ پرۆژه‌ یاسای (توندوتیژی دژ به‌ژنان) كۆكرایه‌وه‌، دواتر كه‌ له‌ لایه‌ن لیژنه‌ی به‌رگری له‌ مافی ژنان و لیژنه‌ی كار و باری كۆمه‌ڵایه‌تی په‌رله‌مان كاری تێداكرا ، گه‌شتینه‌ ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی كه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی توندوتیژیه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و خیزانن، پرۆژه‌كه‌ بگۆڕدرێت بۆ (به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانی) و له‌ ساڵی 2011 بوو به‌ یاسا “

رازاو پسپۆره‌ له‌ یاسای باری كه‌سێتی به‌ گله‌ییه‌وه‌ گوتی ” یاساكه‌ كه‌موكورتی زۆری تێدایه‌و ده‌بێ ده‌ستكاری بكرێت، لایه‌ن هه‌یه‌ پێی وایه‌ ده‌بێت ئه‌و یاسایه‌ نه‌مێنێت و یاسایه‌كی نوێ دابنرێت، ئه‌مه‌ش بۆته‌ ترسێكی گه‌وره‌ له‌ به‌رده‌مماندا. ده‌ترسین به‌دیلی باش نه‌بێت، بۆیه‌ له‌ دوڕیاندا ماوینه‌ته‌وه‌ ” . ئه‌و گله‌یی له‌ ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن هه‌بوو ” له‌ سه‌ره‌تاوه‌ لایه‌نی جیبه‌جیكار كه‌مته‌رخه‌مبووه‌ له‌ جیبه‌جێكردنی برگه‌و ماده‌كانی قانونه‌كه‌، به‌ڵام دواتر له‌سه‌ر داوای په‌رله‌مان كارا كرایه‌وه‌”
به‌قسه‌ی زانایانی ئاینی ئیسلام، هیچ پاڵپشتییه‌ك یان ده‌قێكی ئاینی نییه‌ رێ به‌م دیارده‌ خراپه‌ بدات. به‌ڵكو به‌شێكی زۆر له‌ زانایانی ئاینی خۆیان شانبه‌شانی رێكخراوه‌كان به‌شداربوون له‌ رۆشنبیركردنی كۆمه‌ڵگا دژ به‌دیارده‌كه‌، وه‌ك چۆن مامۆستایه‌كی ئاینی ئیسلام پێمان ده‌ڵێت ئه‌وه‌ی زانست ده‌ریبخات زیانی بۆ مرۆڤ هه‌یه‌ ئاین دژی ده‌وه‌ستێته‌وه‌.

مه‌لا ئیدریس ژاڵه‌یی مامۆستای ئاینی و به‌رپرسی ئه‌وقافی گه‌رمیان ده‌ڵێت ” له‌ كاتی خۆیدا عورف و عاده‌ت هه‌بوو بووه‌ له‌ هه‌ندێك له‌ وڵاتانی روژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ، به‌ڵام فه‌توای ئاینی پیروزی ئیسلام به‌پێی سه‌رده‌م و قۆناغه‌كان گۆڕاوه‌، ئاینی ئیسلامیش له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی مروڤ بیناكراوه‌. هه‌رشتیك دژی مروڤ بیت ئه‌وه‌ ئاینی ئیسلام دژی ده‌وه‌ستیته‌وه‌، بۆیه‌ دڵگرانین كه‌ زۆر جار خه‌ته‌نه‌كردنی مێینه‌ دراوه‌ته‌ پاڵ ئاینی ئیسلام، له‌ كاتێكدا جگه‌ له‌ عاده‌تی كۆمه‌ڵگا هیچی دیكه‌ نه‌بووه‌ “