ترس لە مردن یا تۆخکردنەوەی بیری خۆکوشتن لەدنیابینی محمد عومەر عوسمان دا

جمال نوری

, “مردن” _ پانتایەکی فراوانی لەناو ئەدیب و نوسەراندا درووست کردوە و کەم شاعیرو نوسەر هەیە خۆیان لەم مەسەلەیە نەدابێ ، بە گۆشە نیگای جیاوازەوە لە خودی( مردن) ڕاماون .
(شێرکۆ بێ کەس ), بەر لەمردنی بەچەند ساڵێ مردن لە قەسیدە یەکی درێژدا بەناوی ،
(خێراکە مردن واخەریکە بگات ).*۱ ئاماژە بە و حاڵەتە دەکات ، کەمردن وا نزیک بۆتەوە ، موخاتەبەی خۆی پێ دەکات ، واتە لای شێرکۆ مردن وەک ڤیگەرێک حەقیقەتێکی بەڵگە نەویستە ، بەڵام نایەوێ زەمەنی بیرکردنەوەی لە نوسینی شیعر (مردن )پێی ڕابگرێ ، بەڵکو ئەو دەیەوێ خۆی گورجتربکات بۆ ڕاپەراندنی ئەرکەکانی لەبواری ئەدەبدا و پاش تەواوکردنی پرۆژە ئەدەبیەکانی ئیدی گرفتێکی نی یە لەگەڵ پەیدابوونی مردن دا ،
گەر بە وردی لە خودی مردن بکۆڵینەوە ، ئەوا مردن ،ئەو حاڵەتە مەترسی دارە نیە ، بەڵکو جۆرێکە لە کەشفکردنی دیوی ناوەوەی خود ،بۆیە بۆ کەسانی ڕەخنەگری ئەدەبی کە ئیش لەسەر هەڵکۆڵینی ناو دەق دەکەن ، گەر توانیان لەو ڕێگایەوە بتوانن بەر خودی مەرگ خۆی بکەون و خوێندوەیەکی ماریفی بۆ دۆزینەوەی گرێ کوێرەکانی ژیان ، بکەن و توانای وە تەماشاکردنی پرسیارە ماریفیەکانیان هەبێ بۆ دروست بونی گومانخوازی بەمەبەستی کردنەوەی کۆدەکانی ناو دەق ، یا بەدیوێکی تردا کەشڤکردنی ئەو ئەگەرانەی کە دەق نەیووتون. ، ئەوا دەتوانن لەمسی مردن بکەن و ئەو دیوی بخوێننەوە .

(ئەپیکور ),٭۲ فەیلەسوف لەئاست جدی بوون لەبەرامبەر بەمەرگ ، جۆرە دەرچە و دەرکەیەکی گاڵتەجاڕانەیان بۆ قوتار بوون دۆزیوەتەوە ، دەرگەیەک کەڕەنگە هەندێک خستبێتیانه سەر پشت یان لانی کەم ئاشنا بن پێی کەدەڵێ تا ئەوکاتەی من لێرەم مردن بوونی نییە، وەختێکیش من لێرە لەژیان نه مام .، ؟

بۆیە زۆرێ لە شاعرو نوسەران ،توانیویانە بیکەنە کەرەستەیەک بۆ شێوازی نوسین وداهێنان ، هەتا ئامڕازی ڕووبەرووبوونەوه ی دڵڕەقیەکانی نێو جیهان و بوون ، چونکە هەندێ جار دەکرێ( سینیزم) زادەی خودێکی بریندار بێ لانی کەم بەپێی سەرتاکانی مێژووی فەلسەفە و بیرکردنەوە٫ محمد عومەر عوسمان (پرسی مردن ، لەڕێگای بەرکەوتنی خۆکوشتنەوە تاقی دەکاتەوە و دەیەوێ خۆی لێ بدات ، یا لەم ڕێگایەوە بۆ ئەبەد خودی کردەی مردن نەمێنێ. .
محمد عومەر عوسمان لە شیعری (خۆکوشتن) دا , بەوردی لەڕێگای وێنای خەیاڵ و چنینی ووشەو ئیقاعی شیعریەوە ،تەوزیفی حاڵەتە دەرونیەکەی خۆی دەکات و لەڕێگای قەسیدەی خۆکوشتنەوە ،ململانێ لەگەڵ ئەم کردەیە دەکات ، بەردەوام بارە دەرونیەکەی ئاماژەن بۆ ناجێگیری بۆ یەکلایی نەکردنەوەی پرسی (مردن )، بۆیە هەمیشە بەردەوام کردەی خۆکوشتن لای بیری شاعر و لەناو تێکستە شیعریەکانیدا حزوری هەبوە ، وە بەردەوامیش لەدۆخێکدا جێگیر نەبووە ، حاڵەتی خۆکوشتنەکە، بەڵام قۆناغەکانی کردەی خۆکوشتن لای حمە عومەر لە دۆخە جیاوازەکانی ژیاندا گۆڕانی بەسەردا هاتوە ، وەک کردەی ڕۆشنە پێکهاتن ، تیشکی خۆر لە ئاوی دەریا کان دەداو دەبێتە هەڵم ، هەڵمیش بەهەورو ، هەوریش بەباران بارانیش جارێکی تر دەڕژێتەوە نێو دەریا ، بەواتا بەم پێیە میتۆدی( خۆکوشتن) لای ژەنەڕاڵی پایز ، ڕەسەنە و وێڕای گۆڕانە فیزیکیەکان بەسەریدا بەڵام هەر حزوری هەیە لە هزرو ئەندێشەی محمد عومەر عوسمان دا ، ، هەر ئەم (ڤیگەری خۆکوشتن )ە یشە ، دەبێتە کەرەستەیەک بۆ نوسینی شیعر و موبارزەکردنی لەگەڵ خودی مەرگ خۆی لەناو شیعرەکانیدا . ، واتە پرسی (خۆکوشتن ), لای حمەعومەر بە فلتەری مردن خۆیدا ناڕوات ، بەڵکو بەپێچەوانەوە کردەی خۆکوشتن ،ئەو ڤاکتەرەیە بۆ هاتنە ناوەوەی هەستە باڵاکانی شاعر بۆ ناو دەریای پڕ لە ئازارو تەنهایی و ژیانی پڕ لە غوربەتی خۆی ، شاعر لەڕێگای دەستبردنی ، خۆکوشتنەوە ، جۆرێک لە یاری و تەموتومان و دەستبازی دەکات ، تا نوقتەی توڕە کردنی کردەکە و ورژاندنی تایاخی بوون ، واتە توڕەکردنی کردەکە کە خۆکوشتنە بەم هۆیە شاعر توانیویەتی تەوزیفی شعری پێ بکات و کردەی خۆکوشتنەکەش بدوێنێ ، بەڵام کاتێک توڕەی دەکا لەجیاتی نوسینی قەسیدەیەک ئەمجارەیان دەست دەداتە بینی شاعر خۆی ،
، پرسی خۆکوشتن ، چ وەک پرسیارێکی فەلسەفی و فکری بۆ کەشفکردنی خودی مردن ، محمد عومەر عوسمان ، لە قەسیدەی خۆکوشتن دا جوان وێنای ئازارو ناخ و بیر و ئەندێشەی ئاڵۆزاوی، بکات ، شاعر لەقەسیدەی خۆکوشتن دەستی بردوە بۆ پرسی خۆکوشتن ، تاوەکو لە دەرگا داخراوەکانی ناخی خۆی بدات دواتر بەسانایی بتوانێ بیکاتەوە ، یا لەم ڕێگایەوە، هەرچی گرێ و گولی ژیانی وجود و عەدەم هەیە لەتەک پرسە وجودیەکانی تردا بەناویاندا ڕاگوزەربێ ،لەڕێگای نوسینی شیعرەوە داهێنانی پێ بکات..
بۆ نموونە (نیتشە )*۳ , ی فەیلەسوفی ئەڵمانی بەم جۆرە تەماشای مردنی بەشێوەیەکی گاڵتە جاڕیانە گوزارشتی لێکردوەو ڕاشکاوانە بۆ( الیزابێس )ی خوشکی
دەنووسێت :
“ئەوکاتەی مردووم و توانای بەرگری لەخۆکردنم نی یە ، تۆ نابێت ڕێگە بدەیت ، کەشیشێک بێت و لەسەر تەرمەکەم توڕەهاتەکانی تیلاوەت بکات ، یاخود ڕێگەی پێبدەیت جەستەم پیس بکات “
تێڕوانین لەبیروباوەڕو بیرکردنەوە و ئایدیاکان یاخود بەڕوانین لەئەزمونی زیندەگی ئینسان بەگشتی ئەوەندە ڕوون و ئاشکرایە ، کەترس لە مردن هات ئیدی من لە ژیاندا نەماوم ، لەبەر ئەم هۆکارە ترس لەمردن چ مانایەکی نی یە..، بەڵام گەر هاتوو دڕکەکانمان وەک چزووی دووپشک ڕاستکردەوە لەدژی ئەوی دی ئیدی
ئەمەدەبێتە ترسناکترین شتێ لە ئاست مردن دا بەفکتەرێکی سەرەکی دابنرێ ،
ئەو دڕکانە لەمێژە ڕاستیان کردبۆوە و دەینکرد بە هەستە باڵاکانی محمد عومەر عوسماندا تاوەکو بەدرێژای زەمەن ببێتە گرێ و لە هەستەوە بگوازرێتەوە بۆ نەستی و جێگیر ببێ لەوێدا ، تا سەرئەنجام سەر ی بخوات ، بەڵێ هەرئەوەیشیان لەگەڵیدا کرد . .

لەغوربەتا ی محمد عومەر عوسمان بەزمانێک نوسراوە جیاواز لەزمانی شاعیرانی سەردەمەکەی ، بەڵام لەسەر بنەمای ئەدەبی کلاسیک شیعری پێ نوسیوە ، بەڵام بە فیگەر و دنیا بینینی خۆیەوە ، جوانترین داهێنانی شیعری کردوە وخۆی نمایش کردوە ، زمانی شیعریی ،ژەنەڕاڵی پایز لێوان لێوە لەوێناکردنی وێنەی شیعری و زمان و دولیزمی ووشە جورێک لە ( پارادۆکس) ی ووشە هەیە ، کە دژە یەکن شاعر هاتوە لە ناو زمانی شیعریدا گونجاندنێکی ئێستاتیکیانەی پێ بەخشیون ، ئەم حاڵەتە و چونێتی بەکارهێنانی ئەو ووشانە بەئاگایی بوونی شاعر نیشان دەدات لەدنیای ئەدەب . لەلایەکی ترەوە لەغوربەتا لەڕووی دنیای فکرو تەوزیفکردنی پرسیارە وجودیەکانی دەربارەی خودی مرۆڤ و بوونی مەرگ و ژیان و بوون و نەبوون خوداوەندو شەیتان خاچ و مەسیح جەللادو قوربانی بوروژێنێ ، بەزمانی شیعر . بەشێوەیەکی زۆر سەرنج ڕاکێش و سەر سوڕهێنەر توانیویەتی تەوزیفیان بکات ، لەغوربەتا هەر لەسەرەتایەوە سنوری لۆکاڵی بڕی و ئەودیوی سنورە داخراوەکان ببڕێ و بە جیهان خۆی بناسێنێ ، ، واتە کاتێک تاکێکی ئەوروپی یا ئاسیەوی ، ئەمریکی استرالی لەغوربەتا بخوێنێتەوە ، هەست بە مەلەل ناکا ،بەڵکو هەت دەکات کەسێکی ئەوروپی نوسیویەتی
ئەمەش خاڵێکی گەشی سەرکەوتنی دیوانی لەغوربەتایە ، ،کەتوانی بەمیل دەقەکانی تری سەردەمەکەی بەجێ بهێلێ.
محمد عومەر عوسمان زۆر بەئاگایانەوە مامەڵەی لەگەڵ دەقدا کردوە لەڕوی فۆرم وناوەرۆکەوە ، بە جوانترین شێوە توانیویەتی تەوزیفیان بکات .
شاعیر ، بەر لە دەستپێکردنی بۆ نوسینی شیعر ئاستی ڕۆشنبیری و چۆنێتی و چەندێتی نوسینی زانیوە ، کە بۆ کێ ئەنوسێ و بۆچیش ئەنوسێ ، ، پاشان تێر بوونی لە بیری بوون گەرایی و چۆنێتی هاتنەوەوەی شاعیر لەڕێگای زمانی شیعرەوە بۆ بەتاڵکردنەوەی باری دەروونی و ناخ و بیری ،کەبەردەوام دۆخێکی ناجێگیر دایە ،دەیەوێ جورە ئارامیەک دروست بکات بۆبارە سایکۆلۆژیەکەی.

وێناکردنی باری سایکۆلۆژی لەناو دقی شیعری

باری دەرونی شاعرلەڕێگای بیرو فەلسەفەی بونەوە ، سەرچاوە دەگرێت ، پاشان ئەو پرسیارانەی هەمیشە حزوریان هەیە لەلای ئەو و وەڵامیان لای شاعر چنگ ناکەوێ وەک مردن . بۆ نوسینی شیعرەکانی ، پایز دەکاتە ئەو ڤیگۆرەیە بەردەوام لەگۆڕاندایە ئەم شێوازەی محمد عومەر عوسمان بۆ تەوزیفکردنی شیعر ، داهێنانی پێکردوە . ئەمە خاڵی بەهێزی شیعریی محمد عومەر عوسمان نیشان دەدات و لەوانی تری جیادەکاتەوە .شاعیر پایز لە شوناسێکدا نابینێ ، جیاواز لە و پایزەی گورانی شاعر ، پایز لای حمەعومەر عوسمان لە گۆڕانی بەردەوام دایە لە بازنەیەکدا جارێ پایز مناڵە و جارێکی دی دەبێتە باوک و جارێکیتر نیشتمانە ، جارێکی تر ژەنەڕاڵە ، جارێکی ئازیزەکەیەتی ، جارێکی تر ئەو وری ئیلاهی یە لای شاعیر ، جارێکی تر مەسیح و خاچەکەیەتی ئەم ڤیگۆرە لەنوسینی شیعر داهێنانە لەناو دنیای ئەدەبی شیعری ، وە محمد عومەر عوسمان زۆر ورڕیاو ورد و بەئاگا تێکستە شیعرەکانی وێناکردوە ،دەتواام بڵێم دەقەکانی لەغوربەتا شیعری لیریکین ، کت و مت بۆ ئاوازی گۆرانی داڕێژراون بە ئیقاع و ئێستاتیکا یەکی سەردەمیانە.

مۆتەکەی خۆکوشتن لەناو دەقی شیعری لەغوربەتا..

محمد عومەر عوسمان ، وەک خوێنەرێکی بەئاگا ، بەئاگابووە لە نوسینەکانی نوسەری بەناوبانگی جیهانی ئەدگار ئالان پۆ کاریگەرێتی فکری نوسینەکانی ئالان پۆ لەچیرۆکدا ڕەنگدانەوەی لای حمە عومەر جێدەهێلێ وەک ڕەشبینی بەڵام حمە عومەر تەئویلاتی جیاوازی بۆ ڕەشبینی کردوە لەلایەکی ترەوە گرێی مەرگ لای حمە عومەر هەمیشە حزوری هەیە ، لێرەوە ئیتر (بیری خۆکوژی) ئەو (ڤیگۆرەیە) دەبێتە مەدلولی واتا
شیعریەکەی کە بەردەوام لە هەڵبەزین و دابەزیندابێ ، لە نزیک کەوتنەوە و دوورکەوتنەوەدابێ ،واتە گرێ ی خۆکوشتن بەردەوام حزوری هەبوە لای شاعیر ، کاتێک هەوری خۆکوشتن لەلای دەڕەوێتەوە ، کە خودی( مەرگ) خۆی ، (بمرێ ), !!؟
بەواتە شاعیر قەدەری خۆ کوشتن ی دەخاتە بەردەم مەکرەمەی مردنەوە ، کە مردن بمرێ و نەمێنێ ، ئەوکات ئیدی هەوری خۆکوشتن لای شاعر دەڕەوێتەوە نەک کۆتایی هاتبێ و نەمابێ ، شاعر تێگەیشتوە لەوەی خۆکوشتن تازە لای ئەوی شاعر ڕەسانایەتی هەیە ، دەکرێ زەمەنەکەی بگۆڕێ بەڵام خودی خۆکوشتن خۆی لەدەست نادا کەنەیەتەوە بۆ لای شاعر . بەڵکو بە ڕەوینەوەی هەوری (خۆکوشتن ) , تەنها ڕۆشتوە بەڵامجارێکی تر دەگەڕێتەوە، ، کردەی خۆکوشتن لای حمە عومەر عوسمان ئەو کاتە بەکۆتا دەگات کە خودی مردن خۆی (بمرێ ) ! وەک دەزانین کردەی خۆکوشتنەکە دەبەستێتەوە بە مردنی مردن خۆی ەوە ، ئەمەش مەجازیە تە لە فکرو خەیاڵ و فەنتازیا ی شیعر ، کە زمانی نوسینی محمد عومەر عوسمانی پێی جیادەکاتەوە لەشاعرانی سەردەمەکەی خۆی ، شاعر قەدەری خۆکوشتن دەبێ بە فلتەری مردن دا تێ پەڕی بێ ئینجا بە کۆتا دێت چون مردن ، واتە نەمان و لەناو چون ، ئەو کاتێک دەڵێ (مردن )بمرێ ، ، ئینجا هەوریی خۆکوشتن دەڕەوێتەوە.

ڕەواندنەوە بەو مانایە دێت ، کردەی خۆکوشتن بەکۆتا
نەهاتوە و بنەبڕ نەبوە، بەڵکو کاڵ بووتەوە ، ئەمەش تەنها زەمەنی خۆکوشتنی شاعیر دووردەخاتەوە لەسەر ئەرزی واقیع ، وەک کات ، بەڵکو جارێکی ترو لە زەمەنێکی تردا سەرهەڵدەداتەوە.وەک لێرەدا دەڵێ

ئای ئاخۆ کەی بێ
چەقۆی ژێر سەرینەکەتم
لەقوڵپی خۆێنتا گەرم بێتەوە
یا مردن بمرێ
هەوری خۆ کوشتن لەژوورەکەتا بڕەوێتەوە

کردەی خۆ کوشتن لای شاعیر ، ئەم گرێ ئەنتۆلوجی یە ی خۆ کوشتن له ساتە وەختی بڵاو کڕدنەوەی دیوانی لەغوربەتای شاعیرەوە دەست پێدەکات واتە لەساڵی ۱۹۸٥ تا شەوی/ ۲۲/ ۱۰ /۲۰۱۹ بەپراکتیکی کردەی خۆ کوشتن لای محمد عومەر عوسمان ئەنجام دەدرێ،، لەدەقی( خۆکوشتن) دا ئاماژەی پێکردوە ، شاعیر
تەوزیفی کردەی خۆکوشتنەکەی دەکات ، بەڵام لەو قۆناغانەدا
مەدلولی پشت نوسینی شیعرەکانی ئێنرجی پێ دەبەخشن و موخاتەبەی دیوی ناوەوەی شاعیر دەکەن و بەناو دنیا پڕ لە گرێ و گۆڵی فکری شاعیردا دێن و دەچن ، هەربۆیە لەقۆناغی نوسینی شیعرەکانی شاعر هانا بۆ کردەی خۆکوشتن نابات ، چون هەموو نیوە شەوێ کاتێک بیری لای خۆکوشتن بوبێ ، و دەستی بردبێ بۆ چەقۆی ژێر سەرینەکەی ، ویستبێتی خۆی بکوژێ ، لەناکاودا ڕوخسارێکی کاڵ لەدوورەوە دێ … کاڵ هەر ..وەکو تەم
هەتا دێ تۆخ و تۆختریش ئەبێ
لەپڕا ئەڵێم ..ئای خۆ هاتوە ..!
سەری ناوەتە سەر پەنجەرەکەم
زەردە ئەیگرێ .. و
زۆر بەخامۆشی لە سیمای مردوم وورد ئەبێتەوە
منیش چەقۆکە ئەشارمەوە
نەفرەت لە بیری خۆ کوشتن ئەکەم

کاتێکیش شاعیر هەنگاو هەڵدەگرێ تاوەکو بەرەو ڕووی رووخسارە کاڵەکە بچێ ، ئینجا ئەو دوور ئەکەوێتەوە، لێ ، بەدوورکەوتنەوەی جارێکی تر بیری خۆ کوشتن دێتەوە و واتە بیری خۆکوشتن هەمیشە لە دیوی ناوەوەی بیری شاعیردا ئامادەگی هەبووە ، ، هێندە نەبێ لەڕووی زەمەنەوە جارناجارێ دوورکەوتۆتەوە . وەک لێرەدا دەڵێ

پێی ده ڵێم.. گیانه.. ئاگر له گیانی ته زیوم به رده..
با دڵ و سینه ی پڕ له ئازارم له ت و په ت نه که م
زه رده ئه یگرێ و
که هه نگاوێکیش به ره و ڕووی ده نێم..
به جێم ئه،هێڵێ..
سیمای کاڵ.. کاڵتر.. کاڵ ده بێته وه
دیسان ژووره که م که یل ئه بێته وه له زایه ڵه ی گۆڕ..
هه زاران تابووت.. له ناو چاوانما.. ئه خولێته وه
له ته م و مژا.. په ل ده هاوم و
جارێکی تریش هانا بۆ چه قۆ ڕه شه که ئه به م..
چه ند ساتێک نابا.. به ر له مردنم.. ده گه ڕێته وه
سیمای تۆخ.. تۆختر.. تۆخ ئه بێته وه
سه رله نوێ ده ستم سارد ئه کاته وه
کوشتنی خۆمم بیر ده باته وه.
جمال نوری
بۆ نوسینی ئەم نوسیە
سودم لەم سەرچاوانە وەرگرتوە..
۱-دیوانی خێراکە مردن واخەریکە بگات، شێرکۆ بێکەس.
۲-ئەپیکۆر ی فەیلەسوف
٤-زەردەشت وەهای گووت
٥- لەغوربەتا ، محمد عومەر عوسمان