شانۆی پۆڵەندی لەسەردەمی یەکێتی سۆڤیەتدا.. نیهاد جامی

کاتێک بمانەوێت لەبارەی شانۆی پۆڵەندی بدوێین ناکرێت بابەتیداگیرکاری و شەر لەم وڵاتەدا فەرامۆش بکەین، کۆتایی هاتنی جەنگیجیهانی یەکەم چەندە دەبێتە مژدەی سەربەخۆیی ئەم وڵاتە، بەڵام ئەومژدەیە ئاسۆیەکی نوێ لەبەردەم ئەو کۆمەڵگایەدا ناکاتەوە بەهۆیئەوەی لە ١٩٣٩ دوای ڕێکەوتنەکەی ئەلمانیا و ڕووسیا وپاشگەزبوونەوەی هیتلەر لەڕێکەوتنەکە، شەش ملیۆن پۆڵەندی دەبنەقوربانی جەنگ، دیسان پۆڵەندا دەکەوێتەوە بەر شاڵاوی جەنگ، ئیدیهەریەکە لەیەکێتی سۆڤیەت وئەلمانیا هێرشیان لەدژی یەکتریهێرشکردن دەبێت بۆ سەر پۆڵەندا، لە ١٩٤٤ سەرلەنوێ سۆڤیەت ئەووڵاتە داگیر دەکاتەوەو ئەڵمانیا دەکاتە دەرەوە، ساڵی دواتر حکومەتیپۆڵەندی سەر لەنوێ درووست دەکرێتەوە، حکومەتێک لەژێر چاودێرییەکێتی سۆڤیەت بەڕێوە دەچێت تا ڕووخانی کۆمۆنیزم پۆڵەندا لەژێرسایەی سۆڤیەتدا دەژیێت.

چەند ساڵێک بوو پۆڵەندا لەژێر حوکمی یەکێتی سۆڤیەتدا بوو، کاتێکجەنگی دووەمی جیهانی کۆتایی دەهات، ، بەتایبەت لە ١٩٥٢ لەگەڵراگەیاندنی دەستوور، ئەو کۆمەڵگایە لەبەردەم خەونی ژیاندا بوو، بەلامبەدرێژایی ساڵەکان گرفتی سیاسی و ئابوری زیانی گەورەی لەوکۆمەلگایە دەدا، نەیدەهێشت بەرەو پێش چوون بەخۆیەوە ببینێت، بەلاملەگەڵ ڕووخانی یەکیتی سۆڤیەت، سەرکەوتنی سەندیکای کرێکارانیپۆڵەندی لەهەڵبژاردنەکانی ١٩٨٩ توانیان یەکەم حکومەتی دوایکۆمۆنیزم درووست بکەن، ساڵی دواتر دەست لەکارکێشانەوەیسەرۆک کۆمار، دەرگایەکی نوێتری لەبەردەم ژیانی ئەو کۆمەڵگایەداکردەوە، بەڵام شانۆ بەدرێژایی ساڵانی ١٩٤٥-١٩٨٨ئەو ساڵانە دەبوولەژێرهەیمەنەی یەکێتی سۆڤیەتدا کار بکات، کاتێک پاڵەوان لەو وێنەکۆمۆنیستیە یاخی دەبێت، ئەوا سزایەک هەیە و ڕووبەرووی دەبێتەوە.

ناوەراستی دەیەی چلەکانی سەدەی بیستەم تەواوی شارەکان هۆڵیشانۆیان تێدابوو، ئەوەش وایکرد مرۆڤی پۆڵەندی تەواو بەشانۆ ئاشناببێت، لەڕووی دروستکردنی بیناسازی هۆڵی شانۆ گەشە سەندنێک لەووڵاتەدا لەئارادا بوو ، شاری ئوچ لە ١٩٤٥ وەک ناوەندێکی شانۆییزۆربەی کارە شانۆییەکانی دەگرتە خۆی، لەماوەی پێنج ساڵی یەکەمداواتە تاوەکو پەنجاکان، سێ شانۆ گرنگی خۆیان وەدەستهێنابوو، شانۆی سەربازی کەوا لەلایان شیللەر (١) بەڕێوە دەچوو، شانۆیشیعریی لەلایان هەردوو شانۆکار ڤیرچینیسکی و کۆژێنیڤسکیبەڕیوە دەبردرا، هەروەها شانۆی ژوور کە لەلایان ئێرڤین ئەکسێر (٢)وم. مێلینا سەرپەرشتی دەکرا.

تەنیا ئەو سێ شانۆیە نەبوو کە دەرکەوتن، بەنمونە هەندێک شانۆ هەبووکەزیاتر کۆمیدیا بوو، بەڵام لەناو ئەو سێ شانۆیەشدا کارەکانیشیللەر گرنگی و تایبەتی خۆی هەبوو، وەک تێبینی دەکەین لەلایەکواقعی بوونی شانۆکەی بەشێک بووە لەتینوویەتی مرۆڤەکانی کۆمەڵگاکەخۆیانی تیا بینیوەتەوە، لەلایەکیتریش شانۆیەکی سەربازیپێویستیەکیتری ژیانی کولتووریی بوو کە سوپا بەگرنگەوە تەماشادەکرا بۆ ئەوەی مرۆڤەکان بپارێزێت، ئەو دوو هۆکارە وایکردبووشانۆکانی شیللەر لەنەخشەی ئەم شانۆیەدا بەگرنگیەوە لێیبڕواندرێت.

لەپاڵ ئەو دەرهێنەرە کارە دەرهێنانیەکانی ئێرڤین ئەکسیریش ببووەسەرنجی بەشێکی دیاری بینەرانی شانۆ کەشانۆیەکیان دامەزراندبووبەناوی ژوور، بەتایبەت لەیەکەم سەرکەوتنی لەنمایشێکی نووسەرشانیاڤسکی، دواتر شانۆگەری “ئەڵمانەکان” ی کروچکۆڤسکیێ، هەرلەو کاتانەدا بوو گاڵا شانۆیەکی ڕاگەیاند بەناوی کەنار دەریا، شاریوارشۆش بەدوای هەڵمەتی چاککردنەوەو بنیاتنان لە١٩٤٦ ژیانیشانۆیی بۆ دەگەڕێتەوە لەیەکەم کاری دەر‌هینەر ئۆستێرڤی.

شانۆنامە ڕووسیەکان تائاستێکی دیار توانای ئەوەیان هەبووشانۆکانی پۆڵەندا داگیر بکەن، بۆیە بەشیوەیەکی فراوان ئەو شانۆنامەڕووسیانەی نمایش دەکران، زیاتر بەرهەمی شانۆنووسانی وەکوچێخۆڤ و گۆگۆڵ و تۆڵستۆی ومەکسیم گۆرکی وئیڤانۆڤاوئۆسترۆڤسکی، بۆیە شتێکی سەیر نیە کەوا لە ١٩٤٩ پۆڵەندافێستڤاڵی هونەری ڕووسی ساز بکات، کەوا ٣٠ نمایشی شانۆیی لەمڤێستڤاڵە نیشان دەدرێت، هەر لەو ساڵەدا وەزارەتی کولتور یەکەمکۆنفرانسی شانۆکارانی ساز کردووە، ئەم کۆنفرانسە دەبێتە هۆییەکەم مەترسیەکانی کۆمۆنیزم بۆ سەر شانۆ، کەدەبێت شانۆ لەخزمەتیواقعی سۆسیالیستیدا دەربکەوێت، بۆیە زۆر شانۆنامەی شانۆنووسانئیدی دەکەونە ناو هێلی سوورەوە، لەوانە شانۆنامەکانی میتسکیێڤیچاو کراشینیسکی وڤیسپیانیسکی.

بڕیارەکانی کۆنفرانس هەر بەوەندە ناوەستێت، بەڵکو کۆمەڵێک گریمانەدەسەپێننە سەر شانۆکاران لەوانە دەبێت پابەندی شانۆی واقعی ببن، هەر شتێک بەناوی هونەری نوێیە نابێت بۆ فریودان لێی نزیک ببنەوە، هەروەها ستانسلاڤسکی دەبێتە شێوازی سەپێنراو لەشانۆی پۆڵەندیئەو ڕۆژگارە، داوا لەئەکتەرەکانیش دەکەن کەوا لەجوتیارو کرێکارەکاننزیک ببنەوە تا هەست بەشێوازی ژیانیان بکەن و لەسەر شانۆکانژیانی ئەوان ڕەنگ بداتەوە، ئەوە سەرباری ئەوەی لەسەرەتایپەنجاکان شانۆیەکی نوێ لە شاری ئوچ دەکەنەوە، کەوابەستەیجوانیناسی واقعی سۆسیالیستی بێت، وەک دەزگایەکی کولتورییشانۆیی بۆ کۆمۆنیزم.

ئەو سەپاندنە لەشانۆدا هۆکارەکەی ئەوە بوو دەیانزانی شانۆ دەتوانێتبەرەنگاری دەسەڵاتەکەیان ببێتەوە، بۆیە دەیانوویست ئاراستەی شانۆبۆ ئەو شوێنە بێت کەخۆیان دەیانەوێت، بۆ ئەوەی مەترسی نەخاتە سەرژیانی دەسەڵاتەوە، بۆیە بەگژ لیستێک شانۆنامەی پۆڵەندی و جیهانیدادەچنەوە و دەیانەوێت لەو رۆژگارەدا ئەو کارانە نمایش بکرێن کەواقعی سۆسیالیستین، ئەو بریارانە ڕەنگدانەوەکەی تەواو فراواندەبێت، بەتایبەت ئەو دەرهێنەرانەی گۆڕانکاریان لەئاستی هۆشیاریسیاسی و کولتوریی بۆ کۆمەڵگا خوڵقاندووە لەکاری شانۆییاندووریان دەخەنەوە لەوانە شیللەر و گال و شییفمان، دوای چەند ساڵێکدەستیان لەو بریارانە هەڵگرت، بەڵام هەولیان دەدا ئەو ترسە نیشانبدەن، پاشگەزبوونەوە لەو بڕیارانە شکستی دەسەلات نیە بەقەد ئەوەیسزایەکە بۆ ئەوەی بزانن لادان لەو دەسەلاتە دوورخستنەوەیانەلەشانۆدا، هەڵبەت بەجۆرێکیتر ترساندنی دەرهێنەروئەکتەرەکانیتریشە.

ئەو دۆخە بەردەوامی هەیە تا کۆتایی جەنگ و ئاسایی بوونەوەی دۆخیپۆڵەندا، لە١٩٥٥ یەکەم نمایشی دوای جەنگ لەشاری وارشۆپێشکەشکرا لەژێر ناوی “باپیران” لە دەرهێنانی ئەلێکساندێرباردینی، ئەو سەرەتایە دەرگا لەکۆمەڵە شانۆنامەیەکی نوێ دەکاتەوەبەتایبەت شانۆنامەکانی برێخت وسارتەرو دورێنمات، لەپاڵ کاریشانۆنووسانی پۆڵەندی وەکو مرۆژێک وبرۆشکچێڤیچا وروژێڤیچا، ئەومێژووە سەرەتایەکی گرنگی شانۆی پۆڵەندی پێک دێنێت، بەوەی دەرگالەدنیای جیاوازی شانۆنووسان دەکرێتەوە، دەتوانن کارلەتێکستەکانیاندا بکەن، بەتایبەت لەشانۆنامەکانی ژان ژینیە و یۆژینیۆنسکۆ و سامۆئێل بیکیت، بەدوای ئەوە بۆ یەکەمجار لە ١٩٥٧ شانۆگەری “لەچاوەروانی گۆدۆ” نمایشکرا، بەرهەمی ئەو نووسەرانەچەندە لەدوای جەنگ ڕێگای نمایشکردنیان درا، بەڵام کۆمەڵەنووسەرێکی پۆڵەندی بەر لەجەنگەوە کەوتبوونە ژێر کاریگەری ئەوان، لەشانۆنامەکانیان ڕەنگی دابۆوە لەنموونەی ئەبرامۆڤ نێڤێرلی وبریلیودرۆزدۆڤسکی وگرۆخۆڤیکا وئیردینیسکی کراشنیسکی ریمکیێڤیج وسیتۆ.

چەندە لەو شانۆ نوێیەی جەنگدا نووسەرانی پۆڵەندی رۆڵی گرنگیاندەرکەوت، لەپاڵ ئەوەدا کۆمەڵە دەرهێنەرێکیش بەهۆی نمایشەکانیانناوبانگێکی دیاریان پەیدا کرد، کارەکانیان بوونە جێی سەرنجیبینەران وناوەندە شانۆییەکە، لەوانە ئەکسێر ودۆزینەوەی شێوازەشانۆییە نوێێەکەی لەشاری ئوچ بەناوی ژوور، ئەو لەو شانۆیەدا زیاد لەدەساڵ بوو کاری تیادەکرد، بەلام لەو دۆخەی دوای جەنگ کاریگەریلەسەر مرۆڤی پۆڵەندی بەتەواوی دەرکەوتبوو، هەوڵی دەدا لەنێوانشانۆی کۆنی پۆڵەندی و شانۆی سونەتی پەیوەندیەک ڕێکبخاتەوە، بەتایبەت لەنمایشەکانی “شارەکەمان ١٩٥٧، کاروان-برێخت ١٩٦٢، تانگۆ ١٩٦٥”
لەوەی دواییان “تانگۆ” وێنەیەكی كۆمەڵایەتی ئەو كۆمەڵگایە دەخاتەڕوو، ئەوە ڕەخنەیەكی كۆمەڵایەتیە، هاوبەشیكردنی دنیای نووسراوینوسەر و دروستكردنەوەی پەیوەندیی ئەكتەرە وەك كۆمەڵگای سەرشانۆ بۆ كۆمەڵگای بینەر، كە كۆمەڵگای ڕاستەقینەی پۆڵەندیە، بەڵامنایەت لەوێنەی كۆمیدیەوە ئەو ڕەخنەیە بخاتە ڕوو، هێندەی ئەوكۆمیدیایە دەگۆڕێتە سەر وێنەیەكی گاڵتەجار، لێرەوە دنیای واقعی وسوریالیەتی ئەو دەرهێنەرە بۆ شانۆ دەردەكەوێت.

گەڕانەوەش بۆ ناو شانۆی تۆماری پیتەر فایس و بەتایبەت لەكاركردنیلەتەك شانۆگەری (لێكۆڵینەوە) لەبنەڕەتدا لێكۆڵینەوەیە لەیادەوەریكۆمەڵگایەك كە فاشیزم جەنگی بۆ هێناوە، ئەگەر پیتەر فایس پرسیاریئەخلاقی ڕووبەرووی مرۆڤگەلێك بكاتەوە كە لەكۆمەڵگای ئەڵمانیدا بەپۆشاكێكی قەشەنگەوە دەردەكەون و تاوان دەكەن، ئەوە دەبێتەوەپرسیاری ئەكسێریش، كە لێرەدا چەمكی قوربانی بوون لەناو شانۆكانسەر لەنوێ‌ خۆیان دەخەنەوە ڕوو.

بەتایبەت بۆ ئەو ڕۆژگارە بەشداریكردنی سەرۆكی دادگا لەناو بینەران، لەپاڵ پشت نەبەستنی ئەكتەرەكان بە ئارایشت، وا دەكات نمایشەشانۆییەكە وەك وێنەیەكی ڕاستەقینەی ناو ئەو كۆمەڵگایە خۆی بخاتەڕوو، ئەو وێنەیە پەیوەندیەكی كۆمەڵناسیانە دەبەخشێتە كارەكانی ئەودەرهێنەرە، ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی “ئەو نمایشە شانۆییە بەهەمووپێوەرەكان جۆرێك بێت لە ئەزموونی شانۆیی، چ لەكاركردنی دەرهێنەرلەگەڵ بابەتێكی درامی/ بەڵگەنامەیی، چ لەگەڵ موفرەدەكانی نمایشیشانۆییدا” (٣)

ئەو پەیوەندیە لەشوێنێكدا ناوەستێنێت، بەڵكو دەیەوێت لەگەڵتێكستیتردا ئەزموونی بكات، بەڵام نەك بەفۆڕمی شانۆی تۆماری، بەڵكو ئەوەی بەلایەوە گرنگە، چۆنیەتی بنیاتنانەوەی كۆمەڵگای دوایجەنگە، بۆیە دەیەوێت دیدێكیتر بە دنیای یۆژین یۆنسكۆ ببەخشێت.

بۆ قسەكردن لەخوێن وكوشتار وكۆمەڵگایەك كە دەبێت لەو دۆخەدەربازی بێت ئەمجارەیان شانۆگەری (ماكبێس) ی شكسپیردەردەهێنێت، ئەوەش سەرباری ئەوەی نزیكبوونەوەیە لەچەمكی ناپاكیوكوشتن، بۆ ئەوەی لەو زەمینەیەوە پەیوەندیی كۆمەڵایەتی سەردەمیجەنگ بنوسێتەوە، بەدوای كاركردن لە یۆژین یۆنسكۆ و ئیشكردنلەسەر ماكبێسی شكسپیر، ئەو دیدە ڕەخنەییەی یۆنسكۆ بەتەواویدەخاتە ڕوو، كاتێ‌ باس لە شكسپیر دەكات وەك باوكی شەرعیشانۆی ئەبسێرد.

ئەوەش وەك پرۆژەیەك لەتەك شكسپیر درێژ دەبێتەوە، ئەمجارەیانڕووبەرووی تێكستی شالیر دەبێتەوە، پەیوەندیی ئەو وەك دەرهێنەرلەتەك شكسپیر بەرجەستەكردنی وێنەیەكی شالیر نیە بەپێی گریمانەیتێكست، بەڵكو لەشیكردنەوەی بۆ تێكست كۆمەڵێك جیاوازیی خۆیدەخاتە ڕوو، هۆكارەكەشی ئەو دیدە كۆمەڵناسیانەییە كە بۆ كۆمەڵگایپۆڵەندی لەشالیر دەیخاتە ڕوو.

ئێرڤین ئەكسێر بەپێی كاركردنی كۆمەڵناسیانەی بۆ شانۆ دیدێكیڕەخنەیی بۆ یادەوەری جەنگ و چۆنیەتی بنیاتنانەوەی مرۆڤەكانلەكۆمەڵگادا دەخاتە ڕوو، كە ئەزموونكردنی لەتەك كۆمەڵگا لەناوتێكست دەبێتەوە دەرهێنەرێك كە سەر لەنوێ‌ بەشداری لەنووسینەوەیتێكست دەكات.

لەلایەکیتر شانۆی شارەکانی ڤرۆسواڤ و وارشۆ و کراکۆڤتوانیبوویان بەهایەکی گرنگ بەهونەری شانۆ بدەن، شانۆنامەجیهانیەکان لەسەر شانۆکان نمایش دەکران، سارتەر ودۆرینمات ولەپاڵ رۆمانەکانی دستۆڤسکی دەخرانە سەر شانۆ(٤)، تەواوی ئەوبزووتنەوە شانۆییە بنەمایەکی بۆ دامەزراندنی شانۆکە دەخوڵقاند، کەلەگەڵ هەفتاکانی سەدەی بیستەم ببێتە دەرگایەک بۆ لەدایکبوونیچەندین شانۆی ئەزموونی ئەوە لەپاڵ ئەوەی هۆشیاری شانۆییلەهەفتاکان دەگاتە ئاستێک ئەو شانۆیە بەهیچ شانۆنووسێک نامۆنەبێت بەتەختەی شانۆکانی، دیارترین لەو کارانەی لەسەرەتایهەفتاکان نمایش دەکرێت شالیری شکسپیر و تاوانی کوشتنیئەلیۆت، ئەوە لەپاڵ ئەو گەشە سەندنە دەرهێنانیەی بەشانۆی پۆڵەندیلەهەفتاکان دەردەکەوێت وەک لەکارکردنی ئاندژێی ڤایدا لەڕۆمانەکانیدستۆڤسکی لەوانە” شەیتانەکان، تاوان وسزا” هەروەها لەنمایشیشاکارە گرنگەکەی بەناوی “شەوی نۆڤێمبێر” دواتریش لەگەڵکارەکانی شکسپیر لەوانە هاملێت و ماکبێس.

ڤایدا کەناوبانگیمان زیاتر لەسینەمادا بیستووە وکەمتر وەکشانۆکارێک باسی کراوە، بەڵام ئەو نەک تەنیا لەسەرەتادا بەشانۆدەستی بەکاری هونەری کرد، بەڵکو لەپاڵ سینەماش هەردەستبەرداری شانۆ نەبوو، لێرەدا هەوڵ دەدەین ڕوانینێکی گشتیلەسەر شانۆگەریەکانی بخەینە ڕوو.

ئاندژێی ڤایدا لەدایکبوی ١٩٢٦ و لەتەمەنی ٩٠ ساڵیدا واتە لە ٢٠١٦ ماڵئاوایی لەژیان کردووە، سەرەتا وەک نیگار کێشێک دێتە بواریهونەری دواتر لەنێوان شانۆ و سینەمادا دەمێنێتەوە، ئەو كارانەی بۆشانۆ دەریدەهێنێت زۆربەی جار رۆمانە دیارەكانە لەجۆریڕۆمانەكانی دستۆفسكی و ئەلبێر كامۆ، ئەوە ڕوانینی سینەماییانەیەبۆ چۆنیەتی كاركردن، چونكە بەتایبەت دستۆفسكی بۆخۆی سەركێشیكاركردنە لەشانۆدا، بەوەی چۆن ئەتوانین وێنەیەكی دستۆفسكیلەئاستێكی هونەری دوور کە لەڕەگەزی گێڕانەوە دەیگۆڕین بۆ ڕەگەزیدەیالۆگ بەرهەم بێنین؟

ئێمە كاتێك لەبارەی كەسێكی وەكو ڤایدا قسە دەكەین، مانای وایەلەسەر دەرهێنەرێك دەوەستین كە هەر لەسەرەتاوە دیدی بۆ شانۆلەوانیتر ناچێت، زۆرجار لەگفتووگۆکاندا ئاماژەی بۆ ئەوە کردووەبەوەی ئەو کارانەی نمایشی دەکات دەبێت وێنای بکات لەسەر شانۆئەوسا بیر لەدەرهێنانی دەکاتەوە، ئەو هەر لەسەرەتاوە خەیاڵیسینەمایی وای لێدەكات دەبێت ئەو تێكستانەی دەیەوێ‌ بۆ شانۆدەریبهێنێت، تەواوی دیمەنەكە و پێكهاتەكانی وێنە بەبەرچاوی خۆیببینێت، ئەوە تێگەیشتنێكی فیلمسازە بۆ وێنە، كە دەرهێنەری شانۆییبەدەگمەن بەم شێوەیە بیر لەوێنەی شانۆیی و نمایشەكەی دەكاتەوە، ئەوەش وای لێدەكات سەرسامی خۆی بەرامبەر ئەو دەرهێنەرانە بخاتەڕوو، كە كەسانیتر كاری سینۆگرافیایان بۆ ئەنجام دەدەن، چونکە هەرخۆشی کاری سینۆگرافیای دەکرد.

ئەو ئەگەر بۆ سینۆگرافیا و دیمەنەكان پێویستی بەوە بێت لەسەرەتاوەهەموو شتێك ببینێت، بەڵام تاكە شتێك كە نایەوێ‌ لەسەرەتاوە بیخاتەڕوو، تەواوی ووردەكاری نواندن و كەسایەتیەكانە بۆ ئەكتەر، دەیەوێتلەئەتمۆسفێری شانۆكەدا ئەكتەرەكان بەدوای بونیادی كەسایەتیەكان وئەو دیدگایە بگەڕێن كە ڤایدا دەیەوێت بیخاتە ڕوو، بۆیە كاتێ‌ بەمشێوەیە لەتەك ڕۆمانی (سەگەكان) ی دستۆفسكی كار بكات، ئەوگریمانە سەرەتاییانەی خۆی ناسەپێنێت، هێندەی دەیەوێت ئەكتەرلەپرۆژەیەكی هاوبەشی مەشقدا بتوانێ‌ بگات بە بونیادی كەسێتیكارەكتەر.

ئەو هەندێكجار ئەو دەقانە هەڵدەبژێرێت كە هەر لەناونیشانەوە هەڵگریتانوپۆیەكی شیعرین، وەكو شانۆگەریەكەی میشێل ڤینست گازۆبەناوی (شەبقەیەكی پڕ لەئاوی باران) سەیر نیە لەكۆتایی پەنجاكانیسەدەی بیستەم ئەوە یەكەم كاری شانۆیی ئەو بوو بێت، ئەوەی گرنگەئەوەیە هەر لەسەرەتاوە ئەو ڕوانینە شیعریە لەناونیشانەوە دەبێتەجێگای سەرنجی، وەك چۆن ئەوەی بۆ ئێمە دەبێتە جێگای تێڕامانسەركێشی و كاركردنە لەگەڵ ئەو تێكستانەی سەختن بۆ كاركردن، یاخود بونیادی پێكهاتەكانیان گوتاری فەلسەفی و ئاستی بەرزیهونەرین، ئەوانە دەبنە پڕۆژەی دەرهێنانی ڤایدا لەشانۆدا، وەكشانۆگەریەكانی (هاملێت) ی شكسپیر و (با تەمسیل بكەینسترەندبێری) دۆرینمات.

ئەو زانیویەتی كەشانۆ دەردەهێنێت.. ئەوە شانۆیە سینەما نیە، دەبێتهەڵگری سیستم و گوتاری شانۆیی بێت، بەڵام لەهەمان كاتدا ئەوەشینەشاردۆتەوە، كە شانۆ پێویستی بەزمانێكی سینەمایی هەیە، ئەوە وادەكات شانۆكەی لەئاستێكی بەرزی هونەری بێت، بۆ خۆشی ببێت بەیەكێك لەناوە گرنگەكانی شانۆی پۆڵەندی، لەهەمانكاتدا ویستویەتیپەیوەندیەك لەنێوان دیدی سینەمایی و شانۆیی بەرجەستە بكات وەككاتێ‌ یەكێك لە ڕۆمانەكانی ئەلبێر كامۆ بۆ شانۆ دەردەهێنێت، لەجلوبەرگی ئەكتەر و پێڵاوەكانیان كە قوڕاوین، پەیوەندیەكی لەگەڵدیمەنەكە درووست كردووە كە دیمەنێكی قوڕاویی بێت، ئەوەش تەنانەتپەیوەندیی بەئاسمانی شانۆكەشەوە هەیە، ئەو دیمەنە ئەگەر زیاترلەسینەماوە نزیك بێت، بەڵام لەهەمان كاتدا بۆ ئەو دیمەنە ویستویەتیلەشانۆی بونراكی ژاپۆنی نزیك ببێتەوە.
لەڕووی تەكنیكیەوە دەشێت شانۆگەریەكانی ڤایدا لەشانۆی شێوەكاریپۆڵەندی نزیك بێت، بەتایبەت لەبوونی شیعریەتی شانۆكەی و دابەشبوونی بەسەر خەون لەشانۆگەری (ٍشە‌وی نۆڤێمبەر)، بەڵام ئەو وێنەشانۆییە نابێتە شانۆیەكی شێوەكاری، بەقەد ئەوەی ئەزموونێكیتایبەتمەند دەخوڵقێنێت، ئێمە لەگەڕانەوەمان بۆ ڤیدیۆ تۆماركراوەكەیئەم شانۆگەریە بۆ تەلەڤزیۆنی پۆڵەندی كە ساڵی ١٩٧٨ تۆمار كراوە، وێنەی ڕوونی دنیا شانۆییەكەی ڤایدا دەبینین، شانۆگەریەكە باسلەشەوی ٢٩ ی نۆڤێمبەر دەكات، ئەو شەوەی لە ١٨٣٠ بە شەویڕاپەرین ناسراوە، تێكستەكەی ستانیسواڤ ڤیسپیانیسكی دەبێتەپڕۆژە خەونی ڤایدا بۆ ماوەیەكی درێژ تاوەكو لەدنیابینیەكی سینەماییشانۆیی بەرجەستەی دەكات، شیعریەتی ئەو نمایشە چەندە وێنەیەكیسینەماییە هێندەش شیعرییە، بەو پێیەی دەیەوێت دیمەن بۆ گێڕانەوەیڕووداو لەسەرەتاوە چڕ بكاتەوە لەشێوە كۆرسی شانۆی كلاسیك، بەڵاموەزیفەی كۆرس دەگۆڕێتە سەر شێوەیەكی ڕیتواڵی تایبەت، لەنێوانشانۆی گۆرانی و ئۆپیرا ئاوێتە بوونێك بەرجەستە دەكات، كە دیمەنیشانۆیی ببێتە ئاهەنگێكی شانۆیی، بۆیە گێڕانەوەی ڕووداو لەشێوەیكۆڕس دەردەكەون، بەلام گۆرانی ئۆپیرایی و فۆڕمی شانۆی گۆرانیبەرجەستە دەكەن، تا دەگاتە سەر دیمەنی شا وشاژن، لەوێوە ململانێیدرامی و ترس و توندوتیژی جەستەیی شا لەگەل ئەفسەر و دەستوپێوەندەكان لەلایەك و لەلەیەكیتر لەپەیوەندی جەستەی لەگەڵ شاژن، دەست وپێوەند شورەیەك درووست دەكەن بۆ پارێزگاری لەكۆشك، كەپڕە لەتوندو تیژیی وسەركوتكردنەوە لەپێناو تاكە مرۆڤێك كە نوێنەرایەتیدەسەڵات دەكات.

دیمەنی چاودێریكردن لەشەودا بیری شكسپیرمان دەخاتەوەلەدەركەوتنی تارمایی لەنیوە شەودا، هەروەها بوونی تارماییەكلەشێوەیەكی باڵا لەساتی دەربڕینی دەنگی ئۆپیراییلەئاگاداركردنەوەی كارەكتەرەكان لەوەی ڕوو دەدات، دەرخەریحەقیقەتێكیتری شكسپیریە لەكاریگەری شانۆنامەی هاملێت بەسەر ئەونمایشەوە.

ئەگەر لەهاملێتدا دیمەنێكی نمایشی شانۆیی هەیە كەشانۆ لەناوشانۆیە و چۆنیەتی كوشتنی چیرۆكی تارمایی دەگێڕێتەوە، ئەوا لێرەدانمایشێك لەناو نمایشەكە هەیە ڕووتی دەسەڵاتی شا دەگێڕێتەوە، دەست وپێوەندەكان ڕووتن، هەرچەندە ئەو ڕووتیە دەرخەری وێنەیەكیهۆمۆسێكسوالێتی ئەو دەسەڵاتەش دەردەخات، كە شا ئارەزوویدەكات، بەبەڵگەی ئەوەی لەدیمەنی پێش ئەو نواندنە لەئامادەبوونیشاژنیش لەخۆشی هەواڵی سەركوتكردنی خۆپیشاندەران یەكێكلەدەستە ڕاستەكانی خۆی چەند جارێك ماچ دەكات.

سەرەنجام ترسێك كە بوونی هەیە دەبێت ڕوو بدات، پارێزگاریكردنلەشا بەپارچە قوماشێكی سپی نیمچە ڕووتەوە دەریدەخات، دەسەڵاتچەند ڕووت و چەندە ئامادەبوونی وابەستەی دەنگیەتی نەوەكپەیوەندیەكانی هێز، ئەگەرچی ئەوە خۆ ڕووتكردنەوەیە لەپلەسەربازیەكەی تا نەناسرێتەوە، بەڵام تا كوێ شاژن (پۆلكا) دەتوانێتپارێزگاری لەدەسەڵاتی شا بكات؟

كاتێك دوو شۆڕشگێرەكان دەخاتە ژوورێكەوە، بەبیانوویشاردنەوەیان، بەڵام ئەوە بەس نیە بۆ ئەوەی دەسەلاتێكی بەتاڵیتۆقێنەر بتوانێت درێژە بەزەبروزەنگ بدات، دەسەڵاتێك بوونی تەنیاوابەستەی ساتی ئارامیە، دەنا لەبنەڕەتدا ترسێكی پتەو بەدی دەكات.

ئەو شانۆ لەناو شانۆیە بەشێكی دیاری نمایشەكەی دەكەوێتە ئەستۆ وڤایدا تەواو پشتی پێ بەستووە، لەو ڕووەدا چەندە سوودی لەودیمەنەی شكسپیر وەرگرتووە، بەهەمان شێوە ئەو فۆڕمە براندیللۆیەقوڵ دەكاتەوە، كاتێك براندیللۆ لەشانۆگەری “شەش كارەكتەر بەدواینووسەرەكەیان دەگەڕێن” لێرەدا گەڕان پڕۆسەی توێژینەوەیەلەدەسەڵات وتێگەیشتنەكان، تاوەكو دوو ئاراستە لەنمایش بەدەسەڵاتببەخشێت، ئاراستەی یەكەم وابەستەی سیستمی ئۆپیڕایی وەكگێڕانەوە و بوونی شاو شاژنە لەكۆشك، ئاراستەی دووەم وابەستەینمایشە شانۆییەكەی ناو شانۆگەریەكەیە، ئەوەی ئەو دوو ئاراستەبەیەكەوە دەگەیەنێتەوە، یەكێك لەو ژنە گۆرانیبێژە ئۆپیرایانەیە كە دەنگیئاگایی مێژووییە لەئێستای ڕووداوەكاندا، بینەران لەمەترسی دۆخەكەئاگادار دەكاتەوە كەبڕۆنەوە ماڵەوە، سەرەنجام ئەو ژنە دەمێنێتەوەلەگەڵ ئەو پیاوەی كە لەپشت ڕووداوی خۆپیشاندانە، ئەو پیاوەیبەدرێژی شانۆنامەكە كاغەزی قوماری بەدەستەوەیە، سەرەنجام كەدەدۆڕێت كاغەزەكان فڕێ دەدات وهۆڵەكە بەجێ دێلێت.

ئەو وێنەیە كە كۆتا وێنەی نمایشەكەیە لەشانۆگەریەكەدا ئاماژەیەكیگرنگی كۆتایی ڕاپەڕین وشكستێكە كە لەڕۆژەكانی دواتر ڕوو دەدەن، وێنەیەكیتری شۆڕش بەرجەستە دەكات، كە هیچ نیە جگە لەقوماریقوماربازەكان كە دەدۆڕێن هەڵدێن و ئەوێ جێدێلن، بەڵام ئەوەی لەناوشانۆ لەناو شانۆ خستۆتە ڕوو، كاتێك دەگەڕێینەوە ناو ڕووداوەكانهێشتا مردن لەناو شەقامەكاندایە، هەندێك گەیشتنە كۆشكیپاشایەتی و لەوێدا مردن و خەڵكانێكیشیان كووشت، لەولاوەشەقامەكان هەر توێژێك دەیەوێت داكۆكی لەدەسەلاتی خۆی بكات، قەشە پیاوانی دەسەڵاتیان پێ دەناسێنێت تا خۆپیشاندەران بیانكوژن، لەولاوە خۆشی چارەنووسی لەكوژراوەكان باشتر نابێت و پەتیسێدارە چاوەروانیەتی.

لەكۆتاییدا ڕاپەڕین سەركوت دەكرێت و شاری وارشۆ دەبێتە شوێنیگۆڕستانی مرۆڤەكان بەدەستی دەسەڵاتی خۆیانەوە، دەسەلاتسەردەكەوێت بەسەر هاوڵاتیەكانی، ئەوەش بۆخۆی سەركەوتندەگۆڕێت بەشكست، شاژن وەك ئۆڤیلیای هاملێت پاكیزەیی بەرەوشێتی دەبات، شا لەگەڵ كۆمەڵێك پاسەوان لەدەرەوەی كۆشكە ودەیەوێت عەرشەكەی بەجێ بێلێت، بڕیاری بەدەستی جەنگ بەرپرسدەكات، وەك چۆن جێبەجێكارێكیتر بۆ كوشتنی هاوڵاتیەكان بۆ خۆیكەلەپچە دەكاتە دەستی خۆی و دەچێتە بەردەم لوولەی تۆپەكە، ئەووێنەیە لەڕێگەی گۆرانیەكی ئۆپیرایی لوتكەی ئاستی درامی شكستیدەسەڵات و كۆتایی هاتنە لەڕێگەی مەرگی خۆیەوە، كە لەكوشتنیهاوڵاتیەكانی بەرجەستە بووە.

لەئەزموونێكیتری ڤایدا لەگەڵ هەمان نووسەر ئەمجارە وەك خۆیمامەلەی لەگەڵ تێكستەكە كردووە تەنانەت یەك دێر چیە لای نەبردووەلەتێكستی “ئاهەنگی ژنهێنانی” ستانیسواڤ ڤیسپیانیسكی، كەچیلەهەمان كاتدا وێنە لەنێوان خەون وشیعر و مۆسیقاوە نزیكە لەتەكنیكیشانۆی شێوەكاریی، ئەو نزیك بوونەش زادەی دیدی سینەماییە بۆوێنە، بەتایبەت لەدیمەنە بێدەنگەكان، مۆسیقا كاریگەری تەواو بەسەروێنە جێدێلێت.

ئەو تێگەیشتنە هونەریانەی وای كردووە دوو لەكارەكانی بۆ شانۆبتوانێ‌ دیدگای شانۆكاران بەتەواوی بۆ لای خۆی ڕابكێشێت، شانۆگەری (كاتێ‌ تێگەیشتن دەخەوێت) ئەوە زیاتر لەتەكنیكی شانۆیشێوەكاری نزیك دەبێتەوە، كە دەتوانین بەشانۆیەكی وێنەیی زیاتربیبینین، بەهۆی بوونی وێنە وەك پێكهاتێكی سەرەكی ناو سینەما وشێوەكاری كە مۆسیقا بەشداری ئەو هونەرانە دەكات و لەنمایشێكیشانۆییدا چڕ بونەتەوە، كارەكەش لەبارەی كارە شێوەكاریەكانی(گۆیا) یە، ڤایدا بەم نمایشە توانی خەڵاتی كۆنڕاد سڤینارسكیبباتەوە كە گۆڤاری شانۆی پۆڵەندی ئامادەی كردبوو، بەهۆی ئەوەیئەم نمایشە بە باشترین شانۆگەری ساڵی 1976 ی پۆڵەندا ناو براوە.

هەروەها شانۆگەری (دوو كۆچەر) ی مرۆژێك، كە بە بروای توێژەرانباشترین كاری دەرهێنانە بۆ ئەو تێكستە كرابێت لەسەرانسەریجیهان، ئەو دەرهێنانەیە كە لەهۆڵێكی سینەمایی نمایشكراوە، تەختەیشانۆكە و شاشەی سینەماییەكەی داپۆشیوە، شێوە كادرێكیسینەمایی درووست كردووە، ئەكتەر و كەسایەتیەكان لەهۆڵی بینەراننزیك دەبنەوە، ڕووداوەكانی شانۆگەریەكە لەناو كادرە سینەماییەكەوەڕوو دەدەن.

ئەو هەوڵانەی ئاندژێی ڤایدا لەشانۆدا وایكردووە ڕۆڵی ئەو هێندە گرنگبێت لەشانۆی نوێی پۆڵەندی كە بەهیچ شێوەیەك دەركردنی ناوی ئەولەو شانۆیە وێنەیەكی تەواومان پێ‌ نەبەخشبێت لەو شانۆیە، لەڕاستیدادەتوانین ڤایدا بۆ شانۆی هەفتاکانی پۆڵەندی بەتابلۆی ئەو ژنەیمۆدیلیانی ناوی بەرین كە ڕووخساری ژنێكە تەواوی فیگورەكەیكێشراوە، بەڵام نیگای چاوەكانی بە بەتاڵی جێهێشتووە، ئەوە شێتینیە دیدگای هونەریە وا دەكات بەبێ‌ ڤایدا نەتوانین نیگاكان و دیدگاهونەریەكانی ئەو شانۆیە ببینین.

ئەگەر لەسەردەمی یەکێتی سۆڤیەتدا ڤایدا دەنگێکی گرنگی ناو شانۆیپۆڵەندی بێت، ئەوا بەدوای ڕووخانی سۆڤیەتیش دیسان دەرکەوتنەوەیلەشانۆدا بەهێزێکی نوێی خەون بینەوە لەم دۆخە نوێیەی مرۆڤیپۆڵەندی تیای دەژیا کاری دەکرد، بەتایبەت دوای مەرگی زیگمونتهوبنێر، لە ١٩٨٩ کاتێک لەشوێنی ئەو کرا بە بەڕێوبەری شانۆیگشتی لەوارشۆ، کە بۆ ماوەی ساڵێک بەڕێوبەری ئەو شانۆیە بوو، گڕوچالاکی بۆ شانۆ زیاتر پەڕەی سەند و تا ساڵی ٢٠٠٤ کۆمەڵێکشانۆگەری نمایشکرد لەوانە “سۆناتای تارمایی” سترێندبێری، “نەفرەت” ی ستانیسواڤ ڤیسپیانیسکی، “میشیما” ی یۆکیۆمیشیما، “کلاوی حەسیری” یوگینیا لابیخی، “ڕاگوزەرێک لە وارشۆ” و”گۆرانیەک لەگەشانەوەی ئاودا” و “چۆنت ئەوێ” ی شکسپیر و”ئەهریمەن جارێکیتر” دوا شانۆنامەش کە پێشکەشی کرد، شانۆگەری”ماکبێس” ی شکسپیر بووە.
بانگەشەکردنی گرۆتۆڤسکی (٥) بۆ لابۆرە شانۆییەکەی لە١٩٦٨ بەشێکیتری ئەو گەشە سەندنە دەرهێنانیە بوو لەشانۆدا، کە چەندهەوڵێکیتری هەمان شێوە هەبوو بۆ شانۆ لەوانە شانۆی ستۆدیۆییۆزیف شاینا، بەتایبەت لەنمایشەکانی “ریبیلکا، دانتی” کە چەندەلەڕووی هونەریەوە ئاستێکی بالایان دەبێت لەهەمان کاتدا لەسەرساتەوەختی مەرگی مرۆڤی ئەو کۆمەڵگایە دەوەستێت، کە چۆن مەرگلەهەموو شوێنێک یەخەی دەگرێت، بەبێ گوناهباری گوناهبار دەکرێتو سزای مەرگ بەسەریدا دەسەپێنرێت، هەر لەدرێژەی ئەو هەوڵانەنمایشە بانتۆمیمەکانی تۆماشێڤسکی (٦) دەرخەری جەستەی مرۆڤیپۆڵەندی بوو جەستەیەک کە ڕووبەرووی لەناوچوون ببۆوە لەشانۆدادەیویست ئازادی بکات، بەتایبەت لەنمایشەکانی “پێچاو پێچ، کراس، نۆڤێمبەر شەوی خەون”

دۆزینەوەی میكانیزمی نوێ‌ بۆ شانۆیەك كە تایبەت بێت بەجەستەوە، بەتەنیا بنیاتنانەوەی ئەزموونێك نیە تایبەت بێت بە پانتۆمایمەوە، بەڵكوبەلای تۆماشێڤسكی ئەوە ئەزموونكردنی جەستەیە لەتەك سەماودرامادا، بۆیە شانۆكەی ئەو ئەگەر لەپڕۆسەی ناونان پانتۆمایم بێت، بەڵام لەجەوهەردا پانتۆمایمێكە كە هەڵگری سەما و درامایە، جۆرێكینزیكە لەسەمای بالێ‌، ئەوەش سەرەتا ناكۆكی بۆ درووستكرد لەگەڵیەكێك لەپێشەنگەكانی شانۆی پۆڵەندی كە مامۆستای خۆشی بووئەویش ئیفۆ كاڵ بوو، كەپێی وابوو تۆماشێڤسكی بەم نزیكبوونەوەیپانتۆمایم لەسەمای بالێ‌ لەڕاستیدا ناپاكی لەشانۆ كردووە، هەڵبەتتۆماشێڤسكی بەهۆی ئەوەی ئەكتەرێكی بەتوانا بوو هەروەها خەریكیخوێندنی سەمای بالێش بوو، ئەوە وایكردبوو لەشانۆكەیدا تەوزیفیبكاتەوە.

ئەم شانۆیە بووە كۆڵەگەی پانتۆمایمی هاوچەرخی پۆڵەندی، بەهۆیئەوەی ئاراستەیەكیتری لە پانتۆمایمی شانۆی پۆلەندی دۆزیەوە، كەپانتۆمایم لەم شانۆیەدا هونەرێكی گوزارشتی بوو، كە نەیدەتوانیسنورەكانی خۆی تێپەڕێنێت، بەلام بەكاركردنی تۆماشێڤسكیئاراستەیەكیتر و رووبەرێكی فراوانتری ئەم شانۆیە دەركەوت، كە بووەسەرەتایەك بۆ خوێندنەوەی جەستە لەشانۆدا.

هەڵبەت لەڕووی ستراتیژی پرسیارە شانۆییەكان و هەندێكلەچەمكەكانی كاركردن ئەو لە گرۆتۆفسكی نزیكە، بەتایبەت لەبوونیجولەكردن كە دیدێكی هونەری ڕووت نیە بۆ شانۆ، بەقەد ئەوەیگوتارێكە بۆ مرۆڤ وبایەخدانیانە بە مرۆڤ وبینەری ئامادەبوو، ئەوەشكاركردنێكی جیاوازە لەگەڵ بینەر، هەوڵدانە بۆ گوتارێكی هاودژ كەپێشتر بایەخدان بە بینەر پەیوەست نەبووە بە جەستەوە، بەڵكوبایەخدان بە ووشە بووە، زۆربەی جار ووشە ڕۆڵی كاریگەری بینیووە لەفریوودان وسەرگەرمكردنی.

هەڵبەت نزیكی نێوانیان بەو مانایە نیە، بونیادەكانی ئەم دوو شانۆیەلەیەكەوە نزیك بن، وەك ئەندرە هازبرانت لەتوێژینەوە فراوانەكەیلەبارەی شانۆی تۆماشێڤسكی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات و دەنووسێت”شانۆی پانتۆمایمی تۆماشێڤسكی وشانۆی لابۆریی گرۆتۆفسكی دووشێوەی لەیەكچوو نین لەشانۆدا، بەقەد ئەوەی بەرەو نزیكبوونەوەیەكیڕوون دەچن یاخود دەیانەوێ‌ یەكتری تەواو بكەن، لەمیتۆد و هەڵوێستداهەریەك لەم دوو هونەرمەندە خاڵی تایبەت بەخۆی هەیە” (٧)

هەوڵە سەرەتاییەكانی شانۆی تۆماشێڤسكی هەوڵی تاكگەرایانە بوونلەشێوەی شانۆی مۆنۆدرامی نمایشی دەكرد، یەكەم كاریشی بەناوی(پیانۆژەن) بوو كە مۆنۆدرامایەكی بێدەنگ بوو لە چارەگێكتێنەدەپەڕی، بڕوای وابوو لەڕابردوودا پۆڵەندا شانۆی وەك هونەرنەناسیووە، ئەو تێگەیشتنە پەیوەست بوو بەسووربوونی لەسەرشانۆیەكی هونەری كە لەتەك خەونی ئەو نەوە شانۆكار یەكبگرێتەوە.

بەدوای ئەوە هەنگاوەكانی بردە ناو شانۆیەك كە پەیوەست بێت بەخەیاڵەوە، كاتێك هەوڵەكانی لەشانۆیەكی تاك ئەكتەری گواستەوە بۆشانۆیەكی فراوان، پرۆژەكەی فراوان كرد، ئەوە وایكرد بایەخدانیشیبە پێكهاتە هونەریەكانیتری وەكو جل و بەرگ ومۆسیقا گرنگی خۆیهەبێت لەشانۆكەیدا، دەنگ ئامادەبوونێكی پتەوی هەبوو وەكبونیادێكی سەرەكی ئەم شانۆیە، هەروەها بۆ پەیوەندیی نێوان جەستەو گوزارشتەكانی زۆربەی كات پشت دەبەستێت بەمۆسیقایكلاسیكی..
سەرباری پابەست بوونی بەخەیاڵی هونەری بۆ شانۆكەی، كە هەمیشەجەختی لەسەر خەیاڵی هونەری وفراوانبوونی رەهەندەكانی خەیاڵكردنو پەیوەندیی نێوان ئارەزوو وعەقڵ بەیەكەوە كۆ دەكاتەوە، بۆ ئەوەیبتوانێ‌ رووبەری فراوان بۆ شانۆكەی تەرخان بكات، بەڵام ئەوەبەفەرامۆشكردنی نەبوو بۆ تێكستی ئەدەبی، بەڵكو تێكستی ئەدەبیدەكردە زەمینەیەك بۆ ئەوەی سەرلەنوێ‌ كاری تیا بكاتەوە و بەپێیپێداویستی شانۆكەی بەكاری بێنێتەوە، وەك لەكاركردنی لەتەك فیكتۆرهۆگۆ یاخود لە (پاڵتۆ) ی گۆگۆڵ، هەروەها كاری لەتەك ئەفسانەیگلگامش كردووە، ئەو دەمەی ڕووبەرووی فاوستی گۆتە دەبێتەوە، دەیەوێ‌ بەپێی ویستی هونەری و پێداویستی شانۆكەی كارێكی لێ‌ درووست بكات، بۆ ئەوەش شانۆیەك نمایش دەكات بەناوی (رۆیشتنیفاوست)

لە شانۆكانیدا جگە لەخۆی كەس ئامادەكار و نوسەر و دەرهێنەر نەبوو، تەواوی بەشداران ئەكتەر بوون، ئەوەش وای كردبوو بیركەرەوەی ناوكارەكان خۆی بێت، چونكە دەیزانی پڕۆژەیەكی هەیە لەم شانۆیەدادەبێت هەنگاوەكانی بەپێی هەوڵەكان تێپەرێَنێت.

ئاوێتە بوون چەمكێكی سەرەكی شانۆكەیەتی كە شانۆیەكی سەمایدرامیە، ئەم شانۆیە لەڕێگەی ئاوێتە بوون سەما و پانتۆمایم لەگوتارێكیدرامیدا چڕ دەكاتەوە، ئەوەش جولە دەكاتە سێنتراڵی پانتایی و زەمەن، تیایدا جولە وێنای ماتریالەكان دەكات، پانتۆمایم لەهونەرێكیگوزارشتی ناهێلێتەوە، وەك چۆن سەماش بەتەنیا هونەرێك نیە لەناوكاری ئیرۆتیكی و جەستەیی، بەقەد ئەوەی جولە پانتایی و زەمەنیكارەكە چڕ دەكاتەوە لەناو یەكتری و یەكگرتنێكی هونەری پێك دێنێت، كە گوتاری شانۆكەیە، ئەوەش بوو بە سیما تایبەتمەندیەكانیپانتومایمی هاوچەرخ لەشانۆی پۆڵەندیدا.

لەباشترین ئەو دەرهێنەرانە بوون کەلەسەر شانۆکان دەنگیان دایەوە، باردینی لەو قۆناغەدا یەکێک لەباشترین کارەکانی شانۆنامەی “یانگابرێل بۆرکمان” ی هینریک ئەپسن بوو، هەروەها کارەکانی ز. هوبنێر (١٠) لەسەر شانۆکانی کراکۆڤ هیچی لەڕۆلێ باردینی کەمترنەبوو گەر زیاتریش نەبووبێت.

لێرەدا پێویست دەکات لەسەر سڤینارسکی بووەستین، هەڵبەت بەشێكی دیاری شانۆكارانی پۆڵەندی پێشتر لەبواری هونەریشێوەكاریدا كاریان كردووە، ئەویش كەسێك بووە لەوانەی لەو بوارەداكاری كردووە، ئەو كاركردنە دیدێكی شێوەكاری بەكارە شانۆییەكانیبەخشیووە، كە وای كردووە ئامادەبوونی مرۆیی لەپاڵ ئەو هونەرە، دیدێكی هاوبەش دەخاتە ڕوو لەپەیوەندیی نێوان هونەر و ژیان، كەخۆی بەدیدی پۆلیڤۆنی ناوی دەبات، ڕەنگە ئەوەیان ڕووبەروویوەستانمان بكاتەوە، كە بۆچی دیدی شێوەكاری و ئامادەبوونی مرۆییدەبنە دیدی پۆلیڤۆنی؟

ئەو فرە دەنگیە (پۆلیڤۆنیەت) لەكاری شانۆییدا پەیوەستەبەتێكشكاندنی فۆڕم لەمانای باودا، بەتایبەت لەبڕوا بوونی فۆڕملەوێنەی شانۆیی، وێنە دیدێكی تەكعیبی بەخۆیەوە دەگرێت، ئەوەشپەیوەستە بەیادەوەری كاركردنی لەبواری هونەری شێوەكاریدا، ئەوەشلەو سۆنگەیەوە كاری تیا دەكرد، كە فۆڕم بەرەنجامی ئەو بابەتەیە كەتێكست خوازیاریەتی.

هەڵبەت پێویستە ئەوەمان لەیاد بێت كە ئەو لەژێر دەستی دووهونەرمەند كاری كردووە، دەتوانین ڕوانینی ئەوان وەك جۆرەكاریگەریەك لەسەر كارە هونەریەكانیدا ببینین، ئەو كاتەی وەكشێوەكارێك كاری دەكرد لەژێر دەستی ستگیمینسكی خەریكینیگاركێشان بوو، كاتێ‌ شانۆشی خوێند لەسەر دەستی یەكێك لەناوەدیارەكانی شانۆی پۆڵەندی ئەو هونەرەی دەخوێند كە ئێرڤین ئەكسێربوو، ئەو دوو هونەرمەندە كاریگەریان لەسەر پێكهاتی عەقڵیەتی شانۆیئەودا هەبوو.

كاتێ‌ بەرەو ئەڵمانیاش رۆیشت و ڕاستەوخۆ ویستی نزیك بێتلەشێوازە شانۆییەكەی شانۆی داستانی برێخت، لەنزیكەوە برێختببینیت، تەنانەت چەند شانۆنامەیەکی برێختی بۆ شانۆ دەرهێنا، لەیەكێك لەنمایشەكانیدا برێخت خۆشی ئامادە بووە، جگە لەوە هەوڵیداهەندێك تێكست كە بنەمای ئەرستۆیی بەتەواوی تیا بەرجەستە كراوە، یابەدەقی نا برێختی ناسراون، وەك دیدی داستانی برێخت بۆ شانۆیاندەربهێنێت، لەوانە شانۆگەری (فریشتەیەك لە بابل دادەبەزێت) یدۆرینمات.

كاتێ‌ لەناوەراستی شەستەكان لەو سەفەرەی بۆ ئەڵمانیا و بەتایبەت لەبەرلین كە شانۆگەری (مارا- صاد) نمایش دەكات، ئەو كارە دەبێتەجێگای سەرنجی نێوەندە شانۆییەكە و دەتوانێت بەم نمایشە خەڵاتیرەخنەی شانۆی ئەڵمانی بەرێتەوە.

شوناسی شانۆ لەلای ئەو دەرهێنەرە پێكهاتووە لە ئامادەبوونێكیمرۆیی، ئەو تێگەیشتنە بۆ شانۆ، گەڕانەوەی بەهایە كە بەبیانویكۆمۆنیزم، نەك بەتەنیا كۆمەڵگای پۆڵەندی بەرەو جۆرێك لەتوند وتیژییبردراوە، تەنانەت بۆتە گوتارێك بەدژی فەلسەفەی ماركسیزمیش، بۆیەشانۆی سڤینارسكی گەڕانەوەی حورمەتە بۆ چەمكی مرۆیی، مرۆڤبوون خاڵی جەوهەری تێگەیشتنە لەشانۆ، ئەوەش دەرفەتیجۆرێكیتری كاركردنی بۆ كردۆتەوە، لەلایەك وا دەكات ڕوو بكاتەدەرهێنانی شانۆگەری (بالكۆن) ی ژان ژینیە، لەلایەكیتر گەڕانەوەی بۆرۆمانتیك لەشانۆدا، ئەو ڕۆمانتیكی بوونە جۆرێكیتری گەڕانەوەیماناكانی بوونە بۆ مرۆڤ، لەو سۆنگەیەوە ڕاستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆشكسپیر و چەندین تێكستی شكسپیریی دەردەهێنێت لەوانە (خەونینیوە شەوی هاوین، هاملێت) دیارە لوتكەی ئەو تێگەیشتنەی بۆ شانۆ لەدواهەمین كاریدا دەخرێتە ڕوو، كە بەناوی (مێشوولە) تێكستێكە لەنوسینی مایكۆفسكی.

دیارە ئەو كارەی دوایی كە دواهەمین كاری بوو، تەنیا دوو هەفتە بووشانۆگەریەكە نمایش دەكرا، ئەو دەمەی لە ئابی 1975 دەچوو بۆفێستڤاڵێكی شانۆیی لە شاری شیرازی ئێران، لە ئاسمانی دیمەشقفرۆكەكەیان دەكەوێتە خوارەوە، تەمەنی تەنها 46 ساڵ دەبێت كۆتاییبە بەژیانی دێت، بۆیە بەلای توێژەرانی شانۆ ئەوە ڕۆژێكیمەرگەساتاویە بۆ شانۆی پۆڵەندی هاوچەرخ، كە دیارە دوای مردنیشیشانۆگەریەكەی بەردەوام دەبێت لەنمایشكردن، چونكە ئەو كارە وەكڕەخنەگران ئاماژەی بۆ دەكەن، دەركەوتنی تەواوی سیمائەفڕێنەرەكانی شانۆی سڤینارسكی بوو.

ئەو دۆخە لەبەردەم شانۆیەکی سیاسیدا خۆی دەبینیەوە، بەڵام دەبووشانۆیەک بێت بزانێت چۆن چارەسەریەکانی دەخاتە ڕوو، بۆیە کاتێکكاژیمیێژ دێیمێك (١١) شانۆیەكی سیاسی شیعریی بنیات دەنێت، ئەوە وەستانە لەسەر ئەو میراتە كولتووریەی شانۆی پۆڵەندی، كەوادەكات بتوانێ‌ ئەو میراتە بەرەو كرانەوە و دیدی جیاواز بۆ شانۆبەرێت، ئەو كە پێشتر وەك ئەكتەر لەژێر دەستی شیللەر كاری كردبوو، لەهەمان كاتدا وەك هەر شانۆكارێكی سەردەمی خۆی سەرسام بوو بەستانسلافسكی، ئەو دوو شێوازە شانۆییە جۆرە دەرباز بوونێكی بۆهێنادی، بەڵام نەك لەسەر بنەمای دژایەتیكردنی میتۆد و فیكر، بەقەدئەوەی ئاراستەیەكیتر لەناو تیۆر بدۆزێتەوە، لەپێناو ئەوەی جیاوازبوونبێنێتە كایەوە، ئەو كە شانۆكەی شانۆیەكی سیاسی شیعریی بوو، بڕواشی بە واقعی سۆسیالیستی هەبوو، ئەوەش وایدەکرد لەلایاندەوڵەتەوە دژایەتی نەکرێت، چونکە ئەوان خۆیان پشتگیریان لەشانۆیواقعی سۆسیالیستی دەکرد، ئەو ئاراستە و ڕەوتانە دەبنە گوتاریپێكهاتەی شانۆی دێیمێك.

یەكێك لەكارە دیارەكانی كەوایكرد بە بایەخەوە لەم شانۆیە سەیربكرێت، هەوڵدانی بوو لەتەك میكوای فیلكۆ فیتسك كە نوسەرێكیچاخی ناوەڕاست بوو، ئەو دەمەی شانۆگەریەكی ئەو نووسەرەیدەرهێنا، بەناونیشانی (چیرۆكی هەڵسانەوەی حەزرەتی مەسیحیپیرۆز)، بەم شانۆگەریە دەرگای بەڕوو كرایەوە وەك دەرهێنەرێكیشانۆیی خاوەن توانایەكی بەرز، بەتایبەت بەدوای ئەوەی ئەوشانۆگەریەی لەچەندین ووڵاتی دنیا پێشكەش كرد، لەوانە (فەڕەنساوبەریتانیا وئیتاڵیا وچیكسلۆفاكیا) هەر بەم نمایشە ساڵی 1964 لەچوارچێوەی فێستڤاڵی نەتەوەكان لە پاریس خەڵاتی ڕەخنەگرانیشانۆی فەڕەنسی وەرگرت، ئەگەرچی دە ساڵ بەر لەو كارەشانۆگەریەكیتری گرنگی نمایش كردبوو بەناوی (كۆترەكان) كەلەنوسینی مایكۆفسكی شاعیر بوو، كە بەیەكێك لەكارە هەرەگرنگەكانی لە شانۆ دادەنرێت.

بنەمای كاری دەرهێنانی شانۆیی لای دێیمێك پەیوەستە بە ڕاڤەكردن وتەئویل، ئەوەش پەیوەندیی نێوان تێكستی شانۆیی و تەختەی شانۆیە، ڕاڤەكردن بنەمای سەرەكی پرۆسەی دەرهێنانە، لەو سەرەتایەوەپەیوەست دەبێت بە ڕاڤەكردنی تێكستەوە، ڕاڤەكردنێك ناوی دەنێتدڵسۆزی بۆ تێكست، بەواتای دەیەوێت بگاتە ئەو بنەمایانەی دیدینووسەر، ئەوانە ڕاڤە بكات، پرۆسەی تەئویلكردنیش لەسەر تەختەیشانۆ ئەنجام دەدرێت، كە بەدوای ڕاڤەكردنەوە دێتە دی، بەمانای دیدیدەرهێنانی لەوێوە دەگاتە لوتكە، ئەوەش پەیوەستە بە پەیوەندییدەرهێنەر بە ئەكتەر و سینۆگرافیای شانۆوە.

لەڕووی میتۆدیەوە بۆ تەئویل ئەو ڕوانینەی دەرهێنەر ناتوانین بە دووئاراستەی كاركردن ناوی بەرین، چونكە ڕاڤەكردن پرۆسەیتاكرەهەندی لێكدانەوەیە، تەئویلیش بەشداریكردنی ئاگاییە، ئەوەشئامادەبوونی سێ‌ ئاراستەیە لە ئاگایی كە جوانكاری و مێژوویی وزمانەوانین، بۆیە لێرەدا تەئویل و ڕاڤەكردن بۆ خۆی بەگژداچوونەوەییەكتریە، چونكە گەر ڕاڤەكردن دڵسۆزبوون بێت بۆ تێكست، ئەوا تەئویلبۆ خۆی بەگژداچوونەوەی ئەو دڵسۆزییە.

بۆیە ئەوەی لەتەئویلدا ئەنجامی دەدات پەیوەندیی نیە، بەدنیای تێكستو كارەكتەرەكانیەوە، بەقەد ئەوەی پەیوەستە بەدیدی شێوەكاریانەی لەسینۆگرافیا و پێكهاتی جولەی ئەكتەر، سەرەنجام ئەو ئاگاییە لەتەكڕاڤەكردنی بۆ دەق وێنای كردەی دەرهێنان دەكات لەشانۆیەكیشیعریی و سیاسی، شیعریەت بەرەنجامی ئەو مۆركە شێوەكاری وزمانەوانییە، كە تا ئاستی ئەوەی بەرەو ئۆپەرێت وهەندێكجار دیدیدنیای نوسەرانی وەكو چێخۆڤ دەچێت، وەك لەشانۆگەری (لالۆ فانیا) كە تەئویل شتێك نیە، جگە لەوەی دەیەوێ‌ ڕاڤەی سایكۆلۆژی بۆكارەكتەر بخاتە ڕوو، ئەوانەش لەناو دوو ئاراستەی گرنگی گوتارەشانۆییەكەیدا چڕی دەكاتەوە، كە سیاسەت وشیعرە، ڕەنگە ئەو دوانەلەبنەماوە جۆرە ناكۆكیەك بخوڵقێنن، بەڵام دێیمێك هەوڵ دەدات شانۆسیاسیەكەی لەدیدی شانۆیەكی شیعریەوە بخاتە ڕوو، شیعریەتبەتەنیا بەرەنجامی شیعر نیە، هێندەی شیعریەت لەناو سینۆگرافیا ودیدی دەرهێنانی بەرجەستە دەكات.

ئەو شانۆ واقعیە پۆڵەندیە پێویستی بەکودەتایەک هەبوو، کە بەبروایئێمە دەتوانین دوو شانۆکار بەهەڵسێنەری ئەو کودەتایە ناو بەرین (١٢) ئەوانیش تادیۆش روژێڤیچ (١٣) و یێژی یارۆچکی (١٤)

شانۆی واقعی نوێی پۆڵەندی، شانۆیەک بوو لەساتەوەختی خۆیداتوانی ئاراستەیەکی نوێ لەنەخشەی شانۆی پۆڵەندی بخوڵقێنێت، ئەوشانۆیە کاریگەری بەسەر ئێستادا ڕەنگە تەنیا وەک زەمینەیەکیشانۆیەکی واقعی بێت، بەڵام شانۆیەک بوو توانی لەو گوتارە بەردەوامەبێتە دەرەوە، تادیۆش روژێڤیچ بەشداریەکی کاریگەری لەوگۆڕانکاریەدا کردووە، رۆژێڤیچ لە ٩ ی ئۆکتۆبەری ١٩٢١ لەشاریڕادۆمسکۆ لەدایکبووە و لە ٢٤ ی نیسانی ٢٠١٤ لە ڤرۆتسواڤماڵئاوایی لەژیانک کردووە، جگە لەکاری شانۆکاریی وەک نووسەر وشاعیریش لەئەدەبی پۆڵەندی ناسراوە، دووەم مناڵی خانەوادەکەیەتی، ئەوان سێ برا بوون هەرسێکیان لەکولتووری پۆڵەندی ناسراون، براگەورەکەی ستانیسلاڤ دەرهێنەری بواری سینەما وشانۆیە و برابچووکەکەشی یانوش شاعیر بوو.

یانوش یەکەم کەسی خانەوادەکە بوو کە شیعری بلاوکردۆتەوە، لەقۆناغی ناوەندی لەخوێندن دەردەکرێت بەهۆی بۆچوونەسیاسیەکانی، دواتر دەتوانێت خەڵاتی شیعری گۆڤارێکی پۆڵەندیبەرێتەوە.

سەرباری ئەوەی خۆشی یەکێک بوو لەشاعیرە دیارەکانی پۆڵەندی، بەتایبەت سەرەتای دەست کردن بە کارەکانی، بە نووسینی شیعردەستی پێکرد، لەگەڵ برا گەورەکەی لەچلەکانی سەدەی بیستەمبەشداریان کردووە لە سوپای نیشتمانی پۆڵەندیی، لە ١٩٤٤ لەلایانپۆلیسی نهێنی ئەلمانی “گیستابۆ”، ستانیسلاڤی برای کە دەرهێنەریسینەماو شانۆ بوو لەسێدارە دەدرێت، بە لەسێدارەدانی براکەیئازارێکی زۆر دەچێژێت و دیوانێکی تایبەتی بۆ دەنووسێت، هەلبەتچلەکانی سەدەی بیستەم بۆ ئەو دەرکەوتنی بوو وەک شاعیرو چەندیندیوانە شیعریی بڵاوکردەوە لەوانە “دەنگدانەوەی دارستان، دڵەڕاوکە، پەنجەوانەی سوور، قەسیدە نوێیەکان”

هەندێک لەڕەخنەگران بڕوایان وایە ئەدەبی روژێڤیچ خاڵی نیەلەکاریگەری، بۆیە گەر لەشانۆدا کەوتبێتە ژێر کاریگەری شانۆیئەبسێرد و شانۆنامەکانی بیکیت و یۆنسکۆ، ئەوا لەشیعریشداکاریگەری ئیلیۆت و ئەزرا پاوند زۆر بەڕوونی بەسەریەوە دەبینرێت.

هاوکاری “ستانیسلاڤ” ی برای کردووە بۆ نووسینی سیناریۆیفیلمەکانی لەو بارەیەوە پێنج فیلمنامەی بە هاوبەشی براکەینووسیووە، دواتر بۆ خۆشی سیناریۆی بۆ چوار فیلمیترنووسیوە “سێژن، شوێنێک لەسەر زەوی، دەنگێک لەم جیهانە، دۆزەخ و ئاسمان”

لەکارە شانۆییەکانی “دۆسیە، فەرهەنگی ناسنامە، گروپی لاکۆنا، شاهیدەکان، دەرچوون لەماڵ، پیرەمێردێکی پێکەنیناوی، ڕەتکردنەوەیپیرەژنێک، سپاگێتی و شمشێر، نمایشێکی ناتەواو، باخچەیبەهەشت، لەسەر چوار، هاوسەرگیریی سپی، رۆیشتنی برسێتی، زیادکردنی سرووشتی، مردن لە زەخرەفە کۆنەکان، بۆ لم، بۆسە، دوکەڵکێش”

سالێ ١٩٩٨ بە شانۆنامەی دۆسیە خەڵاتی نایکی ئەدەبی وەرگرتووە، هەلبەت ئەوەش پانزەهەمین خەڵات بوو کە لەژیانی ئەدەبی و شانۆییوەریگرتبێت، یەکەم خەڵاتی لە ١٩٥٥ بوو کاتێک خەلاتی پلە دوویدەوڵەتی وەرگرت، لە ١٩٦٦ ئەمجارە خەڵاتی پلە یەکی پێبەخشرا، دکتۆرای شانازی لەچەندین زانکۆی پۆڵەندی پێبەخشراوە، هەروەهانازناوی شانازی لەئەکادیمیای هونەرە جوانەکانی فرۆتسواڤ

ئەو پەیوەندیە چیە کە ئەو لەنێوان شیعر وشانۆ درووستی دەکات؟ شیعر بۆ ئەو ململانێیە لەگەڵ ژیار و کولتوور، ئەوەش فۆڕمێکی درامیدەگرێتە خۆی، لێرەوە بونیادی وێنەی شیعری دەبێتە ڕووبەری درامی، ئەوەش دەرگا دەکاتەوە بۆ پەیوەندی نێوان شیعر وشانۆ، لەو بارەیەوەلە کتێبی” شانۆی حوکمە پێشینەییەکان” کە ساڵی ١٩٧٠ لە وارشۆچاپی کردووە. دەنووسێت “چی من بە شانۆوە دەبەستێتەوە؟ لەگەڵشانۆدا لەیەک کاتدا ئارەزویەکم هەیە لەنووسینی واقیع وهونەریشیعردا، ئەوە بابەتێکی ئاسان نییە، لەبەر ئەوەی نازانم جیاوازی چیەلەنێوان شانۆی شیعریی و واقعیدا، ئایا پێویستە هونەری شیعر مەزنبێت لەگەڵ ڕەسەنایەتی واقیعدا؟ یاخود پێویستە درامای ڕاستەقینەلەگەڵ رەسەنایەتی شیعردا مەزن بێت؟”

ئەو ململانێیەی بۆ مرۆڤی هاوچەرخ لەناو شانۆنامەکانیدا دەیەوێتبیخاتە ڕوو، لەبنەرەتدا بەرەنجامی گومانێکی بەردەوامە کە بەرەوپرسیاری دەبات لەپەیوەندی نێوان شیعر و واقیعدا، بۆیە بۆ خۆیدەبێتە ناوەندی نێوان ئەو پەیوەندییە، کێشەی کولتوور بۆ مرۆڤیپۆڵەندی کێشەیەکی سەرەکی ئەو شاعیر وشانۆکارەیە، کە هەمیشەوەک پرۆژەیەکی بەردەوام لەسەری دەوەستێت، بۆ ئەوەی بیگەیەنێت بەشێوەیەک بۆ درامای نوێ، بۆیە لەبەرگی یەکەمی کۆبەرهەمەکانیبەناوی شانۆ کە ساڵی ١٩٨٨ لە کراکۆڤ چاپکراوە دەنووسێت “ئەوەهەولیکی باوەڕپێکراوە بۆ یەکگرتنی جیهانی مرۆیی، هەندێکگێڕانەوەی خودی، چارەنوسی نەوەیەک کە شارەزاییەکی گەورەتریهەیە بەشیوەیەکی کارەساتاوی، کە ئەمڕۆ تەنیا گروپێکن، گروپێکلەشتێک بۆمان دەردەکەون، لەحالەتێکی ئاژاوەگێریدان، کە ئاوێتەیەکینێوان بابەت و زنجیرەی هەڕەمین بۆ بایەخ و بەها”

کەوتنی بەها مرۆڤەکان ڕووبەرووی جۆرێک لەترس وشێتی دەکاتەوە، وەک لەشانۆنامەی “بۆ لم” تێبینی دەکەین، بەتایبەت لەو نمایشەی کەوەک ئەرشیفێکی تۆمارکراو پارێزراوە، دەبینین مۆسیقا و گۆرانیدەیانەوێت زالبن بەسەر ئەو پانتاییە ڕەشە، کە ئامێرێکی مۆسیقیتایبەت بەو کۆمەلگایە وا دەکات، جۆرە پەیوەندیەک بە یادەوەریمرۆڤەکانەوە بخوڵقێنێتەوە، لەم نمایشەدا وەک هەر شانۆنامەیەکی تریهەست بەو کاریگەرە زاڵەی بیکیت دەکەین، لێرەدا دیمەنی بوزۆ و لکینێو شانۆنامەی “لەچاوەروانی گۆدۆ” لەفۆڕمێکیتردا دەبینینەوە.

یەکێک لەدیارترین ئەو وتارانەی لەبارەی کارەکانیەوە نووسرابێتنووسینێکی میخاو بویانۆڤیچ ساڵی ٢٠٠٤ لە سایتی کولتوور بڵاویکردۆتەوە، هەر لەسەرەتاوە نووسەر باس لەوە دەکات کە درامایپۆڵەندی لەشانۆنامەکانی رۆژێڤیچ سەری هەڵداوە، ئەوە ناشارێتەوە کەچێخەف و بیکیت کاریگەریان بەسەر شانۆنامەکانیەوە هەبووە.

لەدەرەوەی ئەو کاریگەرێتیە کە بویانۆڤیچ ئاماژەی بۆ دەکات، بەڵامسیمای شانۆیی رۆژێڤیچ ئاستێکی ڕوونی بەخۆی بەخشیووە، بەوپێیەی لەبونیادی درامی رووداو لای چێخەف و زمانی کارەکتەر لایبیکیت، دەیەوێت وێنەیەکیتری شانۆیی بخولقێنێتەوە، ئەوەلەشانۆنامەی “دۆسیە” زۆر بەڕوونی هەستی پێدەکەین، بۆیەواقعیەتێکی ئەبسێردیانە دەخوڵقێنێت، کە توانای هێلێکی درامیسەربەخۆی هەبێت، ئەوەش لەهەردوو ئاستی نووسین و دەرهێنان وەکسیمایەکی ڕوونی شانۆنامەکانی دەردەکەوێت.

لەلایەکیتر یارۆچکی دەیویست کودەتا بەسەر شانۆی واقعیدا بکات، پەیوەندیی نێوان شانۆ و واقیع لەكۆمەڵگای پۆڵەندی، پەیوەندیەكی نوێ‌ بوو بۆ گوزارشت كردنی ئەم كۆمەڵگایە لەڕێگەی شانۆوە، شانۆ بۆئەوان زمانێك بوو دەیویست واقیع بەشێوەیەكیتر بخاتە ڕوو، ئەوەشچەندە پەیوەست بوو بەدۆخی تراژیدیای جەنگەوە، لەهەمان كاتداگەڕان بوو بەدوای زمانێكی شانۆیی ئەلتەرناتیڤ، هەڵبەت جەنگیادەوەری ئەو شانۆیەی بنیات دەنا، بەڵام یادەوەریەك هێزی كاركردنیدەگۆڕی بۆ چۆنیەتی داڕشتنەوەی واقیع و شانۆ، بۆیە ئەوداڕشتنەوەیە لەسەرەتادا ناوبرا بە شانۆی واقعی نوێ‌، كەچییارۆچكی لەشەستەكانی سەدەی بیستەمەوە كاتێ‌ دەستی بەكاركردنكرد، ویستی كودەتا بەسەر ئەو واقعیەتە نوێیەشدا بێنێت.

گۆڕین و كودەتا بەسەر واقعی نوێ‌، گەڕانەوە نەبوو بەرەو شانۆیەكیسوونەتی، بەقەد ئەوەی خوێندنەوەیەكی ڕەخنەیی بوو بۆ مێژووی ئەوشانۆیە، بۆ ئەوەی لەنێوان یادەوەری شانۆی پۆڵەندی وشانۆی واقعینوێی پۆڵەندی، بەرەو ئاراستەیەكیتر هەنگاو بنێت، كە جۆرێك لە ئاوێتەبوون دەخوڵقێنێت لەنێوان واقیع و واقیعی خەیاڵی، ئەوە لەڕۆماندا بەواقعی سیحری ناسیومانە، بۆیە ئەو جۆرە خەیاڵە یارمەتی دەدات، كەستراتیژیی شانۆكەی بخاتە ڕوو. هەرچەندە زۆربەی ڕەخنەگران لەسەرئەوە كۆكن كە سەختە دید و ڕووخساری شانۆكەی بە ئاسانیبناسرێتەوە، بەڵام ئەو خەیاڵكردنەوەیە لەناو واقیع، گەڕانەوەیە بۆ ناوتێكست، بە تەئویلی جیاوازەوە، تەئویلكردنەوە بۆ تێكست، پەیوەندیەكیترە، كە وێناكردنەوەكانی لەڕێگەی تێكستەوە سەر لەنوێ‌ دەیەوێت دنیای تێكست بەرەو خەیاڵكردنەوەی واقیعی بەرێت.

بۆیە بەلای یارۆچكی نوێبوون لەشانۆدا بەتەنیا فۆڕم نیە، بەڵكو فۆڕملەناو تێكستەوە بنیات دەنێت، بەواتای نایەوێ‌ ئەو واقیعە نوێیەیدەخرێتە ڕوو، دیدێكی فۆڕمالیستی بێت، بەقەد ئەوەی فۆڕمەكانبەرەنجامی دنیای كارەكتەر و بابەتی ناو تێكستەكان بن، ئەوەشهەژاندنی بونیادی دەقە، گەڕانە بۆ هەژاندنی ئەو بونیادە كە بەكۆمەڵێكڕووبەند داپۆشراوە، دەرهێنەر دەبێت بیهەژێنێت و زەمەنی كاركردنیخۆی تیا بدۆزێتەوە، ئەوەش پرۆژەی چۆنیەتی كاركردنەوەیە لەتەكتێكست.

مرۆڤ و پەیوەندیە مرۆییەكان ئەو دوو چەمكە گرنگەی بایەخدانیەتیلەشانۆدا، ئەوەش كارێكە وەك خۆی جەختی لەسەر دەكاتەوە پەیوەستەبە ئەكتەرەوە، بەواتای ئەكتەر ئەو مرۆڤەیە كە چۆن لەشانۆدا ئاماژەیبوونی لەپەیوەندیە مرۆییەكانی بەكار دێنێت، ئەوەش ئەكتەر و ئاماژەوەك دوانەیەك لەبەرهەمهێنانی گوتار دەبنە خوڵقێنەری دەلالەت، چونكەبە بڕوای ئەو ئەكتەر كەناڵی پەیوەندیی نێوان ئاماژە و دەلالەتەكانیەتی.

یارۆچكی كە دەرهێنەری حەفتا تێكستی شانۆیی بووە، لەنێوانتێكستی پۆڵەندی و جیهانیدا، لەوانە كاركردن لەتەك نووسەرانی وەكوبرۆنر یاشنسكی و ژۆن ئۆزبۆرن و دۆرینمات و ئەنتوان چێخۆڤویۆژین یۆنسكۆ ولیامز و یۆژین ئۆنێڵ وكرۆتشكۆفسكی و مرۆژێكوكافكا.
لەسەفەر و گەڕانێكی بەردەوامی ناو دنیای جیاواز بووە، جۆرەئینتیمایەكی بۆ نووسەر هەبووە، ئەو ئینتیمایە بەجۆرێكیتر بیریلەكاركردنی تێكست كردۆتەوە، ویستویەتی بەرەو دیدی شیعرییهەنگاو بنێت، چونكە زانیویەتی ئەوە كۆمەكێكی زۆری دەكات بۆپەیوەندی نێوان خەیاڵ وواقیع، شیعریەتی وەك رووبەرێكی سەرەكی بۆخەون بینینی واقیع سەیر كردووە، ئەوە وایكردووە شانۆكەی ئەمرۆ بۆئێمە وەك ناوەندێكی پێكگەیشتنی دوو تیۆریتر بكەوێتە ڕوو، ئەوانیشلەڕووی ئەكتەرەوە بمانگەڕێنێتەوە بۆ گرۆتۆفسكی، هەرچەندەگرۆتۆفسكی زیاتر لەڕێگەی جولە و دەنگەوە توانا شاراوەكانیئەكتەری خستۆتە ڕوو، لەئاستی جوانكاریشەوە زیاتر لەشانۆیشێوەكاری گژیگۆژیڤسكی نزیكمان دەكاتەوە، ئەو دوو ئاراستە تیۆریەوایان كردووە شانۆكەی ببێتە ناوەندی پێكگەیشتن، ئەو دوو شانۆیەببنە میراتێك بۆ چۆنیەتی لەدایك بوونی شانۆیەكیتر، كە وەك پێشترئەوەمان خستە ڕوو، ئەو زیاتر لەئەنجامی ڕەخنەگرتنی لەیادەوەریشانۆكە و هەوڵە نوێیەكانی شانۆكەدا ویستویەتی هەنگاوەكانی بەرەودیدێكیتر بەرێت.

لاسۆ ئادەمیک یەکێکیترە لەو دەر‌هینەرانەی پۆڵەندی کە لەو نەخشەیەداجێ پەنجەی دیارە، بەتایبەت لەنمایشی “دادگا” ی کافکا، گواستنەوەی فەزای ڕۆمانەكانی كافكا بۆ شانۆ، دنیایەكە توانایهەڵگرتنی پرسیارو هەلوەستە كردنی هەیە، بەتایبەت گەرلەهەڵبژاردنەوە تاچۆنیەتی خوڵقاندنی نمایش توانرا بزانرێت چیلەپشت ئەو ئیشكردنەوە دەوەستێت كەدەهێنرێتە ناو شانۆ.

ڕۆمانی “دادگا” ی كافكا، یەكێكە لەو رۆمانانەی ساڵی١٩٨٠لەشانۆی پۆڵەندی نمایشكراوە، دواتر بۆ تەلەفزیۆنی پۆڵەندیشتۆماركراوە، كارەكە بەهاوبەشی لەلایان هەردوو دەرهێنەر خاتووئاگنیێشكا هۆڵەند (١٥)و هاوسەرەكەی لاسۆ ئادەمیك (١٦) بۆ شانۆدەرهێنراوە، كاتێك ڕووبەرووی ئەو پرسیارە دەبینەوە، چی لەپشتكاركردنە لەدنیای كافكاوە؟ ئاخۆ ڕۆمانی دادگا پەیوەندیەكی هەیە بەوكۆمەڵگایەوە؟ یاخود مەبەست لە سەركێشیەكی ئەدەبیە لەدنیایڕۆمانووسێكی ناسراو بۆ كاری شانۆیی؟

ئەو نمایشە توانای ئەوەی هەیە وەڵام بەتەواوی پرسیارەكانمانبداتەوە، ئاسۆیەكی ڕوونمان لەهەڵبژاردن بۆ تێكست بۆ بكاتەوە، دنیایڕۆمانەكە لەدنیای كۆمەڵگای پۆڵەندی دوای جەنگ دەچێت، كۆمەڵگایەكبەبێ ئەوەی بەخۆی بزانێت ڕووبەرووی دادگایی كردن دەبێتەوە، ئەوتۆمەتباركردنەی كۆمەڵگای پۆڵەندی بەوەی دەستی لەگەڵ نازیەتتێكەڵكردووە و بەشدارە لەهۆلۆكۆست (١٧)، هەمان وێنەی دادگاییكردنی كارەكتەرە سەرەكیەكەی ڕۆمانەكەی كافكایە، لەناو ماڵەكەیخۆیدا بەخەبەردێت و دەبینێت هاتوون دادگایی بكەن.

لەو سەرەتایەوە تا كۆتایی بەناو ڕۆمانی دادگا دەچینە خوارەوە، بەشێوەیەك هەست دەكەین تێكستەكە لەبنەرەتدا تێكستێكی شانۆییەنەك ڕۆمانێك بێت، پەیوەندی تێكست (نمایش) لەگەڵ بینەر، نووسینەوەی دنیای بینەرە، ئەوەش هۆكارێكی گرنگی پشتهەڵبژاردنی تێكستە بۆ شانۆ، ئەو دوو دەرهێنەرە هێندەی چارەسەریشانۆیی لەڕووی دیمەن و پێكهاتەكان دەكەن، نەهاتوون ئیزافەكاریبەڕۆمانەكە ببەخشن یاخود بەشێوەیەكی ئەوتۆ ڕووداو لابەرن كە كاربكاتە سەر چنینی درامی تێكستی ڕۆمانەكە.

ئەگەرچی كاریان لەسەر ئەوە كردووە كەوا هەندێك ڕووداو چڕ بكەنەوە، ئەوەش پەیوەستە بەگۆڕینی ئاستی ڕەگەزی تێكست لەگێڕانەوە(ڕۆمان) بۆ دەیالۆگ (شانۆنامە) لەلایەك لەلایەكیتر نەیانویستووەهەندێك چیرۆك كە پەیوەست نیە بەژیانی كارەكتەرو كاریگەریەكانی بۆسەر ڕووداوەكان، لەجۆری ئەوەی چیرۆكێكی كۆن لەلایان قەشەدەگێڕدرێتەوە ویوزیف پێشبینی خۆی لەناو چیرۆكەكە دەخاتە ڕوو.

هەروەها تاكە كارەكتەرێك كە لادەبردرێت، پۆرستنەرە ئەو كچەیلەشانۆدا كار دەكات، ڕەنگە ئەو كارەكتەرەش كاریگەریەكی ئەوتۆبەجێ نەهێلێت، بەبەڵگەی ئەوەی جگە لەچوونە ژوورەكەی و تێكدانیكەل وپەلەكانی و گۆڕینی دۆستەكانی شتێكی ئەوتۆ نیە كە كاربكاتەسەر ڕووداو.

ئەوەی ئەو دوو دەرهێنەرە بە ڕووداوەكانی دەبەخشن، پەیوەستەبەكردەی دەرهێنانەوە، ئەوەش چەندە لەسەر بنەمای تێكست ڕۆنراوە، هێندەش پەیوەستە بەخوێندنەوەی مرۆڤی پۆڵەندی لەڕوانینی بۆئەویتری ئەڵمان و ڕووس، بۆیە ئەوانەی هاتوونەتە ماڵەكەیەوە بۆ ئەوەیلەو بەیانیەدا لێكۆڵینەوەی لەگەڵ بكەن، دەبینین كاتێك ئەو خۆیدەگۆڕێت ئەوانیش كراسەكانی بەبەرچاویەوە دەدزن، لەكاتیداكۆكیردن لەخۆی تەنانەت پێخەفی نوێنەكەشی دەبەن، ئەوەشئاماژەیەكی ڕوونی ڕوانینە بۆ سەیركردنی ئەویتر كەچۆن بەناویدادوەری هاتوون تاڵانیان بكەن.

دادگا ئاماژەی دەسەڵاتە، دەسەلاتێك بۆ مەعریفەی سزا، بەڵام ئەوەیوونە تاوانەكەیە، گەرچی دەیانەوێت ڕەوایەتی بەو سزایە بدەن، لێرەداسێگۆشەی ئەو هێلكاریەی ڕووداوەكان بەرزو نزم دەكاتەوە، بریتین لە”دەسەڵات، فاشیزم، سێكس” هەڵبەت ئەو سێگۆشەیە كەمێك نامۆدەكەوێتەوە، بەڵام سێگۆشەیەكە دژبوون بۆ یۆزیفی كارەكتەریسەرەكی دەخوڵقێنن، هەرنەبێت ململانێی نێوان قوربانی و جەللاددەكەن بە منی قوربانی لەبەردەم ئەوانی جەللاددا، دادگا كەنوێنەریڕاستەوخۆی دەسەڵاتە، لەڕێگەی سەپاندنی بریار دەتوانێت ڕەوایەتیبەو فاشیزمەی خۆی بدات، هەر نەبێت ئەو هێلە فاشیستە بۆ دادگالەپشت بانگهێشت و ڕووداوەكان و سزادانی دوو پاسەوانەكەی شەوبەڕوونی دەردەكەوێت، لەلایەكیتر ئامادەبوونی ژن لەناو نمایشەكەدائامادەبوونێكی جەستەییە بۆ پتەوكردنی دەسەڵات.

لەهەمانكاتدا وێنەیەكی تری قوربانی نیشان دەدەن، دەتوانین بەڕوویدووەمی یۆزیف بیان بینین، ئەو ژنەی لەگەڵ مێردەكەی لەوێ دەژین ولەبەردەمی ژووری دادگا كار دەكات، تەنانەت ئەو ڕۆژەی دەوامیدادگا نیە یۆزیف دەباتە ژوورەوە، كەمێك دەستبازی لەگەڵ دەكات وڕێی دەدات دەستكاری ئەو كتێبەش بكات، كە وێنەی ڕووتی لەسەرە، لێرەدا وێنەی سەر بەرگی كتێبەكەی دادوەر و ئەو ژنە دەبنە ڕووی یەكدراو.

ئەوە لەنمایشە شانۆییەكەدا شتێك نیە ڕێكەوت بێت، ئاماژەیەكیلەخۆڕا بێت و فڕێ درابێت، بەڵكو پەیوەستە بەستراتیژی ئەو دەسەڵاتە، كە ئەخلاقی فاشیزم بوونی لەڕێی جەستەی ئەویترەوە دەیەوێت بوونیئەوانیتر بسڕێتەوە، وەك چۆن پارێزەرە پیرەكە كەبەردەواملەئۆفیسەكەیدا لەناو نوێنە كە دۆستی دادوەرەو هاوڕیی دێرینی مامییۆزیفە، ئەویش كچە خزماتكارەكەی هێندەی وەك ژنێك بۆ مەیلیسێكسی بەكار دێت، یۆزیف بەئاسانی لێی نزیك دەبێتەوە، شتێكیترنیە جگە لەوەی دەسەلاتەكە بەدەوری سێگۆشەكەدا هێلەكانی خۆیاندەبڕن.

دیمەنی خەونەكە دیمەنێكە پڕ لەپرسیار، كە لەئاگاییدا وادەكات كۆتاییڕۆمانەكە كراوە بێت و دادگاییەكە وەك كافكا ئاماژەی بۆ دەكاتدۆخێكی بەردەوام بێت، بەڵام نمایشە شانۆییەكە پرسیارەكاندادەخات، وەك كۆتایی درامایەكی ئەرستۆیی نمایش تەواو دەكات، ئەگەرچی كۆتاییەكی ئەرستۆییە لەناو دیدگایەكی كافكاییدا، بۆیەكاتێك ڕووداو لە ڕۆمانەكەدا زەمەنێكی بەردەوام و كراوەیە، لەنمایشەشانۆییەكە ڕووداو گەیشتۆتە وێنەی باڵاو بە لەسێدارەدانی یۆزیفكۆتایی دێت، ئەو دوو ئاستە زەمەنیە لەڕاستیدا دژ بەیەكن، چونكەكافكا دادگاییەكە وەك بەردەوامی دەخاتە ڕوو، بەڵام لەنمایشەكەدابەلەسێدارەدانی یۆزیف دادگاكە كۆتایی دێت، ئەگەرچی ئاستیدووەم، ئاستێكی كافكاییە، بەوەی دادگایی كردنەكە كەوتۆتە پێشبڕیاری دادگایی دادگا، واتە فرمانەكە پێش تەواو بوونی دادگاییكردنە.

ئەو نمایشە چەندە هەوڵێكی گرنگی ناو ڕووبەری نمایشی شانۆیپۆڵەندیە، كە بۆتە جێی سەرنجی ڕەخنەگران لەساتەوەختی نمایش، بەڵام ئەوە ڕێی ئەوەمان لێ ناگرێت، سەرنجێكی ڕەخنەیی لەبارەوەتۆمار بكەین، بەهۆی ئەوەی سیمای تازەگەری و دەرچوون لەدرامایئەرستۆیی لەو ڕۆژگارەدا بەتەواوی بەشانۆی پۆڵەندی دەركەوتبوو، بەڵام ئەو دوو دەرهێنەرە بە مەبەستەوە لەناو نمایش دەیانەوێت داكۆكیلەو بنەما ئەرستۆییانە بكەن، ئەوەش لەدوو ئاستدا زۆر بەڕوونیهەستی پێدەكەین.

لەئاستێكدا كە پەیوەستە بەكۆتایی نمایشەكە وەك ئاماژەمان بۆیكرد كەچۆن لەڕێگەی دیاریكردنی چارەنووسی پاڵەوان، وێنە سونەتگەراكەداكۆكی لێ دەكات، لەئاستی دووەمیشدا پەیوەستە بە لابردنیكارەكتەری پۆرستنەر، چونكە ئامادەبوونی ئەو كارەكتەرە نزیكیدەكردەوە لەدرامایەكی دژە ئەرستۆیی بەو پێیەی دەبووە وێنەیەك بۆچۆنیەتی دەرچوون و چوونەوە ناو شانۆ، لەڕێگەی ئەو كارەكتەرەوە كەلەشانۆ كار دەكات، بۆیە بەلابردنی ئەو كارەكتەرە كە لەبنەرەتداكاریگەریەكی ئەوتۆی بەسەر ڕووداوەكان نیە، لابردنی داكۆكیكردنە لەوگوتارەی نمایشەكە هەڵگریەتی.

هەڵبەت دەرهێنەرێکیتر کە تا ئەمڕۆ بەگرنگەوە لەنەخشەی ئەم شانۆیەجێگەی دەیالۆگە، کارە شانۆییەکانی ئادام هانوشکیێڤیچ (١٨) سەرەتای کارکردنی بۆ شانۆ دەگەڕێتەوە ساڵی ١٩٤٥ بەشداریشانۆگەریەکی کرد لەدەرهێنانی ستیڤانیا دۆمانیسکا، لەهیچقوتابخانەیەکی شانۆیی نەیخوێندووە، پێنج سالێ کارکردنی رۆڵیکۆمەڵێک کەسایەتی گرنگی لەشانۆ بینیووە کەدیارترینیان ڕۆلیهاملێت بووە، لە ١٩٥١ بۆ یەکەمجار وەک دەرهێنەر لەشانۆداولەشاری پۆزنان کاری کردووە، شانۆنامەی “پیری بەناچاری” نووسینی لێۆنیدا ڕاخمانۆڤای بۆ شانۆ دەرهێناوە، شانۆنامەکەتێکستێکی واقعی سۆسیالیستی بووە، دواتر لەشاری وارشۆ دەستیبەکاری شانۆیی کردووە، لە ١٩٥٥ ئەزمونێکی نوێ تاقی دەکاتەوە، ئەویش شانۆی تەلەڤزیۆنیە (١٩)

شانۆی تەلەڤزیۆنی هۆکارێکی گرنگی بە کولتوورکردنی شانۆیەلەکۆمەڵگادا، بۆ ئەوەی ڕەگێكی پۆڵاین بۆ داهاتووی ئەو كۆمەڵگایەبنیات بنێت، بۆ ئەوەش دەستكرا بە تۆماركردنی شانۆ بۆ كەناڵیتەلەفزیۆنی پۆڵەندی، ئەوەش بەمەبەستی ناسینی شانۆ بە كۆمەڵگاوەك كولتوورێك، هەڵبەت لەو كارەشدا كێشەكانی مرۆڤی هاوچەرخیپۆڵەندی تەوەری سەرەكی ئەو شانۆیانە بوو.

بۆ ئەو مەبەستە ئادام هانوشکیێڤیچ هەوڵێكی زۆریدا كە وێنەیەكیڕوونی ئەو شانۆیە بخاتە ڕوو، ئەو شانۆیە كە بەشانۆی تەلەفزیۆندەركەوت، بەڵام شانۆیەك بوو لەهەناوی كۆمەڵگاوە دەهاتە بوون، بۆیەكۆمەڵگا پێشوازیەكی بەربڵاوی لێكرد، ئەو شانۆیە چەندە لەهونەریسینەما و شێوەكاری نزیك دەبۆوە، لەهەمان كاتدا دەربڕین شێوەیەكیڕوون و ڕاستەوخۆی هەبوو، چونكە مەبەست لێی تێگەیشتنی ڕەوانیبینەر بوو لە شانۆكە، وەك چۆن بۆ ئاشنابوون بە مێژووی ئەو شانۆیەهەوڵیدەدا لەدیدێكی هاوچەرخانەوە شانۆی كلاسیكی پۆڵەندی بەوكۆمەڵگایە ئاشنا بكات، بۆ ئەو كارەش شانۆی گشتی و شانۆینەتەوەیی ڕێبەرتوارێكی ڕێكخەریان هەبوو، بۆیە سەرەتای هەوڵەكانمیراتی كولتووریی كۆمەڵگا تەوزیف دەكرا لەكارە شانۆییەكان، وەكهانوشکیێڤیچ شانۆگەری (ئاهەنگی ژنهێنان) پشتی پێبەستبوو، دواترلەشانۆگەری (كۆردیان) درێژەی بەو شێوازەدا، ئەو سەرەتایە دەرگاكردنەوە بوو بۆ ئاشنابوون بە كولتووری شانۆ، بۆ ئەوەی هەنگاوەكانیداهاتوو بتوانن شانۆگەریەكانی مۆلێر و شكسپیر نمایش بكەن، لەپاڵئەوەدا هەندێك هەوڵیتری ئەنجامدا لەبواری ئەدەبی جیهانی لەوانەرۆمانی (تاوان و سزای) دستۆفسكی بۆ شانۆ دەرهێنا، كە ئەوشانۆگەریە بەیەکێک لەدیارترین كارەكانی هەفتاكانی شانۆی پۆڵەندیدادەنرێت، كە بۆتە جێگای سەرنجی زۆرینە، بەدوای شانۆگەری(هاملێت) ڕوو دەكاتە شاكارەكانیتری ئەدەبی ڕوسی بەتایبەتتۆرگینیف و چێخۆڤ، لەپاڵ ئەوەدا ئەدەبی پۆڵەندی بەشێكی دیارلەنەخشەی كارەكانی داگیر دەكات، بۆیە ئادام هانوشکیێڤیچ هەوڵیدالەتەواوی كارەكانی شانۆی تەلەفزیۆن بكاتە ڕووبەرێك بۆ كۆبونەوەیشانۆ وەك كولتوور و كێشەكانی مرۆڤی هاوچەرخی پۆڵەندی وەككێشەیەكی بوونگەرایی ئینسان، كە زەمینەیەكی پتەو بۆ داهاتوو بنیاتبنێت لەڕێگەی پرۆژە ستراتیژیەكەی بۆ شانۆ، كە ڕەگی ئەو شانۆیەبەهەناوی كۆمەڵگادا بەرێتە خوارەوە، ئەو دەرهێنەرە ڕۆڵێکی گرنگیبینیووە لەناساندنی شاکارەکانی شانۆی جتیهانی بەشانۆی پۆڵەندی، بەتایبەت کاتێک کارەکانی وەک شانۆی تەلەڤزیۆنی تۆمار کردووەلەوانە “خاتوو ژۆلیا” ی سترێندبێری و “هێدا گابلەر” ی ئەپسن.
یەکێک لەونمایشانە شانۆگەری “ئەپۆڵۆ لەگەڵ بێڵاچ” نووسینی ژێاناگیڕاودۆ بوو کە بەرهەمی ساڵی ١٩٥٨ دواتر لە ١٩٦١ بۆ تەلەڤزیۆنتۆمار کراوە، تائێستا وەک شانۆیەکی تۆمارکراو لەسایتی تەلەڤزیۆنیپۆڵەندی پارێزراوە، کارەکتەری سەرەکی شانۆنامەکە کچێکی شەرمنبەدوای کاردا دەگەڕێت دێت بۆ ئۆفیس، بەڵام لەپرسگەی بەڕێوبەریکارەکە ئەو کەسەی لەوێیە زۆر بەخراپ مامەلەی لەگەڵدا دەکات، لەوشوێنەدا تووشی گەنجێکی قۆز ئەبێت و ئامۆژگاری دەکات پێویستەسوود لەجوانیەکەی خۆی وەربگرێت وبتوانێت دڵی ئەو پیاوەو بەڕێوبەرڕازی بکات تا بگات بە کارەکە، بەڕێوبەری کارەکە لەوەدا سەری سووڕدەمێنێت کەوا کێ ڕاوێژکاری بووە، پێی وایە ڕەنگە ئەپۆلۆی خوایجوانی کۆمەکی کردبێت، بەڵام بەدوای ئەوەی دەتوانێت تەواوی ئەوپیاوانەی شوێنی کار کۆنترۆڵ بکات، کاتێک باسی جوانی هەموویاندەکات، ئەوانیش هێمن دەبنەوە .. عاشقی دەبن، بەلام کاتێک لەپێشبورجی ئیڤڵ کۆتایی بەناسینی ئەو پیاوە دێت کە ڕێنوینی کرد، ئەوپیاوەی ئەو بەڕاستی سەرسام بوو عاشق بوو پێی کاتێک جێیدەهێلێت و بەڕێوبەرو هەموو پیاوەکانی تر دێن، ئەو پێیانڕادەگەیەنێت کە رۆیشتنی ئەپۆلۆ خەمباری کردووە هەمووان بۆ ئەپۆلۆدەگەڕین، ئەو دەزانێت ئیدی ئەپۆلۆکەی ئەو وەک ئەفسانەکە وایەو ئیدینایبینێتەوە، بۆیە ئەویش تەواوی پیاوەکان جێ دێلێت، ئەو گوڵە دەبینینکە بەدەستی بەڕێوبەرەوەیە هاتبوو تا کچەکە لێی وەربگرێت، ئەوبیرۆکەیە ناونیشانی نمایشەکەی لەسەر درووست کراوە کەدواترڕووداوەکانی لەسەردا چنراوە.

لە ١٩٦٨ کاتێک کاژیمێژ دێیمک لەبەڕێوبەری شانۆی نیشتمانیلابردرا، ئەویان خستە شوێنی، بەهۆی ئەوەی نمایشە شانۆییەکانیوەک پشتگیریی بۆ یەکێتی سۆڤیەت سەیردەکرا، لەبارەی کارەکانیەوەڕۆمان پۆلانسکی (٢٠)دەڵێت “شانۆ بەبێ من و ئادام هانوشکیێڤیچبێزارو ماندووکەرە”(٢١) هەڵبەت ئەو بۆچوونە چەندە پەیوەندی بەکاریئەوان هەیە لەشانۆی تەلەڤزیۆنی هێندەش پەیوەستە بەکارەکانیانلەسەر تەختەی شانۆوە، تا رۆژی مردنی ئەو لەشانۆدا کاری کردووەبۆیە لەئێستاشدا بوونی وەک پێگەیەکی گرنگی ئەو شانۆیە دادەنرێت.

بەقسەکردنمان لەشانۆی پۆڵەندی لەسەردەمی یەکێتی سۆڤیەت، ئەوەدەردەکەوێت کەوا نیو سەدەی تەمەنی ئەو شانۆیە چۆن گەشەیکردووەو ئاستی پێشڤەچوونەکانی چۆن بوونە، گەرچی لەو ڕۆژگارداکۆمەڵێک دەرهێنەریتر هەبوونە، بەڵام نەدەکرا لەسەر کاری هەمووانبووەستین و قسە بکەین، بەڵکو مەبەستمان لەم قسەکردنە دەرخستنیسیمای ئەو شانۆیە بوو لەسەردەمی کۆمۆنیزمدا.

هەڵبەت یەکێک لەگرنگترین ئەو کتێبانەی باس لەو قۆناغە دەکات، بەوردی تیشک دەخاتە سەر گۆڕانکاریەکانی شانۆی پۆڵەندی کتێبی”شانۆی ئۆکتۆبەری پۆڵەندی” (٢٢)ماریا ناپیۆنتکۆڤا باس لەپۆڵەندایسەردەمی یەکێتی سۆڤیەت و پەنجاکانی سەدەی بیستەم دەکات، کەتیایدا شانۆ سەرەتای گەشەسەندنی لەو کۆمەڵگایەدا بۆ ئەو کاتەدەگەڕیتەوە، بۆیە ئەو کتێبە زۆر بەدواداچوونی بەدوای خۆیدا هێناوە، لەوانە بەدواداچوونێکی سایتی پەیمانگای شانۆ باس لەوە دەکاتکەهەندێک زانیاری لەو کتێبەدا هەیە ڕاست نین و لەجێگەی خۆیدا نیە.

کاتێک وەک توێژەرێک خۆمان بێلایەن لەبەرامبەر ئەو بۆچوونانەدەبینینەوە، تێبینی ئەوە دەکەین نووسەری ئەو کتێبە کە وەک تێزیدکتۆرا کتێبەکەی نووسیوە باس لەو دۆخە سیاسیە دەکات کەوا شانۆلەو سەردەمەدا کەوتبووە ناوی، بەتایبەت لە پەنجاکان و شەستەکان، هەڵبەت ئێمە هەوڵماندا لەسەر چەندین ئاستی نمایش و کارەکانلێرەدا هەڵوەستە بکەین، کەوا هەموومان بتوانین وێنەیەکی ڕوونمان بۆئەو شانۆیە و سەردەمەکەی هەبێت، لێرەدا بۆ ئەوەی تەواویتێگەیشتنەکان ڕوون بن، هەوڵ دەدەین باس لەو کتێبە و هەندێکڕوانینی توێژەرێک بکەین کە بڕوامان وایە گرنگی تایبەتی خۆی دەبێت.

کتێبەکەی ناپیۆنتکۆڤا بریتیە لە سێ بەش، بەشی یەکەمی باسلەئاراستە سیاسی وکولتووریەکانی پۆڵەندای چلەکان و پەنجاکاندەکات، هەروەها هەڵوەستە لەسەر ئەو داڕووخانی بەڕێوبردنەی پۆڵەندابەهۆکارێکی دۆخەکە ناو دەبات، لەبەشی دووەمیشدا دێتە سەر ڕۆڵیدامەزراو وڕێکخراوەکان، لەوانە باس لەوەزارەتی کولتووروسانسۆرەکانی دەکات لەسەر شانۆ، هەروەها ڕۆڵی حزبی کۆمۆنیستلەسەر ئەو بارودۆخە، جگە لەوە لەسەر کۆمەلەی سینەماکاروشانۆکاراندەوەستێت، بەشی سێیەم دەکرێت وەک گرنگی گەشەسەندنەکانسەیری بکەین بەهۆی ئەوەی باس لەئەنجومەنە هونەریەکانی شانۆ ، هەروەها پێشێلکاریەکانی سیاسەت و دەستتێوردان لەشانۆ، جگە لەوەلەتەوەرێکدا باس لەکرانەوە بەسەر جیهان دەکات لەڕێی ڤێستڤاڵینەتەوەکان.

بەلای توێژەری شانۆیی پاڤێو پوۆسکی ئەو کتێبە گرنبگیەکی تایبەتیهەیە، چونکە باس لەگەشە سەندنی شانۆی پۆڵەندی دەکات بەتایبەتلەپەنجاکان، ئەو هەوڵ دەدات لەڕوانگەی کتێبەکەوە کۆی ئەو مێژووەبخوێنێتەوە، باس لەو گەشەسەندنە، لەپاڵ ئەو ڕۆڵە خراپەی دەسەلاتیسۆڤیەت بکات، بەڵام چاپکردنی بلاوکراوەی شانۆیی و درووستکردنی هۆڵی شانۆ و دواتر دەرگا کردنەوە لەشانۆی جیهانی بەو بنەماگرنگانەی گەشەسەندن ناو دەبات، لەهەمان کاتدا باس لەو شیوازەسەپێنراوەی ستانسلاڤسکی دەکات بەسەر شانۆی پۆڵەندی، کەپێویست بوو ئەو شێوازە ئاگاییەکی نوێ بۆ ئەکتەر بخوڵقێنێت، شۆڕشێک لەمیتۆدە ئەکادیمیە شانۆییەکان بخوڵقێنێت، کەچی”واقعیەتی سۆسیالیستی جۆرێک بوو لەکەرەنتینەی تەندرووستیلەسەر نواندنی پۆڵەندی” (٢٣) لەڕێی پشت بەستنەوە بەکتێبەکەیماریا ناپیۆنتکۆڤا کە باس لە وەزارەتی کولتوور دەکات کارەساتی ئەوڕۆژگارە دەکات و دەنووسێت “سیاسەتی کارەساتاوی کولتووریی لەوسەردەمدا خۆی خستبووە ژێر مەترسیەوە، بەهۆی ڕێگایەکی گەمژانەو ناپیشەیی بۆ بەڕێوەبردنی” (٢٤)

ئاماژەکان

(١) لیۆن شیلەر “١٨٨٧-١٩٥٤” رەخنەگرو دەرهێنەری شانۆیی بوو، ناوێکی گرنگی شانۆیی پۆڵەندی بوو بەتایبەت وەک دەرهێنەرسەرباری ئەوەی وەک رەخنەگرێک بەوە ناوبانگی دەرکرد کەتوانیویەتیشیکردنەوەی وورد بکات بۆ شانۆنامەکانی میچکیێڤیچا ، لەساڵی١٩١٧ وەک دەرهێنەر دەستی بەکارکردن کردووە، سالێ ١٩٣٣ کراوەبە سەرۆکی بەشی دەرهێنان لەپەیمانگای حکومی بۆ هونەری شانۆ، لە١٩٣٥ خەڵاتی ئەکادیمیای پۆڵەندی بۆ ئەدەب وەرگرتووە بەهۆیبایەخدانی بە ئەدەبی شانۆ، ماوەیەک لای ئەڵمانەکان دیلکراوە، لە١٩٤٦- ١٩٤٩ لەشاری ئوچ کراوە بەبەڕێوبەری خوێندنگای بالایشانۆ، لە ١٩٤٧- ١٩٤٩ بووە بەسەرنوسەری گۆڤاری شانۆ، لەژیانیدابەهۆی شانۆوە چەندین مەدالیای ڕێزلێنانی لەلایان دەوڵەتەوە پێبەخشراوە.

(٢) ئێرڤین ئەکسێر”١٩١٧-٢٠١٢” دەرهێنەری شانۆییودامەزرێنەری شانۆی ژووری پۆڵەندی بووە، ١٩٣٩ پەیمانگای شانۆیتەواو کردووە، لە١٩٦٠ لەبەرامبەر هەوڵەکانی بۆ نوێکردنەوەی شانۆیپۆڵەندی خەڵاتی تادێوش بۆی پێدراوە، سەرباری کاری دەرهێنانچەندین وتاری لەبارەی شانۆو ئەدەب نووسیوە، لەگۆڤارەکانی دەیالۆگو شانۆ بەرهەمەکانی بڵاو کردۆتەوە.

(٣) حركة التجديد في المسرح العالمي.. أوجست جرودجيتسكى، ترجمة: د. هناء عبدالفتاح، الهيئة المصرية العامة للكتاب (القاهرة) 2010، ص29

(٤) سەبارەت بە مێژووی ئەو سالانە لەسەردەمی یەکێتی سۆڤیەتوناوی نمایش و دەرهێنەرەکان بۆ تەواوی زانیاریەکانی ئەو مێژووەپشتمان بەستووە بە توێژینەوەیەکی ماڵپەری ئینسکلۆپێدیای شانۆیپۆلەندی لەژێر ناونیشانی “

Polska. Teatr. Okres 1944–89 i lata 90″

بەواتای “شانۆی پۆڵەندی لەنێوان ١٩٤٤-١٩٨٩ و ٩٠ ساڵدا” کەتوێژینەوەیەکی بیبلیۆگرافیە تیشک دەخاتە سەر شانۆی دوایکۆمۆنیزم و تا دەگات بەنمایشەکانی ساڵی ٢٠٠٠

(٥) یێژی ماریان گرۆتۆڤسکی (١٩٣٣-١٩٩٩) دەرهێنەرو راهێنەریشانۆییە، شانۆیەکی ئەزموونی کردۆتەوە بەناوی شانۆی هەژار، لەسەرانسەری جیهان ناسراوە، لەو کتێبەدا بەدرێژی لەسەر کۆیپڕۆژەو چالاکیە سانۆییەکانی دەوەستین.

(٦) هێنریک تۆماشێڤسکی (١٩١٩-٢٠٠١) کیریۆگراف و دەرهێنەریشانۆییە، گروپێکی شانۆیی تایبەت بەشانۆی پانتۆمایمی لەپۆڵەندادامەزراند، بەناوی شانۆی جولە.

(٧) مسرح توماشفسكي.. أندرة هازبراندت.. ترجمة (يحيى صاحب) دار الشؤون الثقافية (بغداد) 2006، ص36

(٨) کۆنراد سڤینارسکی (١٩٢٩-١٩٧٥) دەرهێنەرێکی شانۆییوتەلەڤزیۆنی بووە لەبواری ئۆپێراشدا کاری کردووە، کاریگەریجێهێشتووە لەسەر دەرهێنەرانی پۆڵەندی بەتایبەت گرۆتۆڤسکی وکریستیانا لوپیۆم و یێژێگۆ یارۆچکێگۆ

(٩) ئەلێکساندێر باردینی (١٩١٣-١٩٩٥) ئەکتەرو دەرهێنەرێکیشانۆییە، سەرەتا لەژێر دەستی شیللەر شانۆی خوێندووە، دواتر وەکدەرهێنەرێکی شانۆیی پێگەی خۆی دیاری کردووە، بەتایبەتلەشانۆنامەکانی چێخۆڤ کە سیمای تایبەتی بەکردە دەرهێنانیەکەیبەخشیووە وەک ئەوەی پێویست دەکات کە چۆن ووشەی نووسەردەگۆڕێت بە مرۆڤ.

(١٠) زیگمونت هوبنێر (١٩٣٠-١٩٨٩) ئەکتەرو دەرهێنەری شانۆییبووە، لە١٩٥٢ بەشی نواندنی لەوارشۆ تەواو کردووە، لە ١٩٥٦ بەشیدەرهێنان لەپەیمانگای شانۆ تەواو دەکات.

(١١) كاژیمیێژ دێیمێك (١٩٢٤-٢٠٠٢) ئەکتەرو دەرهێنەری شانۆیی، لەماوەی ساڵانی ١٩٩٣-١٩٩٦ وەزیری کولتوور بووە.

(١٢) گرۆجیچکی باوەری وایە ئەوە یارۆچکی بوو کودەتای بەسەر ئەوشانۆ واقعیە بەرپا کرد

(١٣) تادیۆش روژێڤیچ (١٩٢١-٢٠١٤) نووسەرو شاعیروشانۆکاربووە

(١٤) یێژی یارۆچکی (١٩٢٩-٢٠٠٨) دەرهێنەری شانۆیی

(١٥) ئاگنیێشكا هۆڵەند ئێستا یەكێكە لەسینەماكارە ناسراوەكانیپۆڵەندی، لەسالی ١٩٤٨ لە وارشۆ لەدایك بووە، كچی كۆمەڵناسیپۆڵەندی هنری هۆڵەندە، ساڵی ١٩٧١ كۆلێژی هونەری شانۆی لە براگتەواو كردووە، بەو پێیەی دەرچووی بەشی سینەماو تەلەفزیۆن بووە، بۆیە لەو ڕۆژگارەو تا ساڵانی هەشتاكانی سەدەی بیستەم، وەك ئەكتەربەشداری كردووە لەفیلمەكانی هەردوو دەرهێنەری پۆڵەندی ئاندژێیڤایدا و كژی شتۆڤ زانووسی، سێ جار كاندید كراوە بۆ خەڵاتیئۆسكار، جگە لەوەی ئێستا وەك سینارێست و دەرهێنەر ناوێكیگرنگی سینەمای پۆڵەندیە.

١٦) لاسۆ ئادەمیك لە ١٩٤٢ لە چیكسلۆڤاكیا لەدایك بووە، ساڵی١٩٧٢ سینەمای لە براگ تەواو كردووە، لەسەرەتای هەشتاكانیسەدەی بیستەم تا سەرەتای نەوەتەكان دەرهێنەری گروپێكی شانۆییناسراوی وارشۆ بووە، لەبیست ساڵی ڕابردووش كراوە بە بەرێوبەریئۆپیرای كراكۆڤ، جگە لەكاری شانۆیی بەبەردەوام وەك دەرهێنەرێكیسینەمایی لەسینەمای پۆڵەندی كاری كردووە، لەپاڵ دەرهێنەری بەشێكلەكارە شانۆییەكان بۆ تەلەفزیۆن، ئەوەش هەر لەو كاتەوەی كە لە١٩٧٣ شانۆگەری “پەتا سپیكەی” بۆ تەلەفزیۆن تۆمار كرد، بەدوایئەوەی وەك كارێكی سینەمایی پێشكەشی كردبوو، وەك كاریشانۆیش تۆماری كردەوە، لەكارەكانی دواتری “پیلیاس و مێلیساندا” ی مۆریس مەتەرلینگ و “بۆریس گۆدۆنۆڤ” ی پوشكێن و هەروەهابەهاوبەشی لەگەڵ هاوسەرەكەی خاتوو ئاگنیێشكا هۆڵەند چەندنمایشێكی شانۆییان پێشكەشكردووە لەوانە “كۆشك” ی كافكا و”لۆرێنساچیا” ی فرێد دی مۆسێت، هەروەها یەكێك لەدەركەوتنەبەراییەكانی ساڵی ١٩٧٥ بووە لەشانۆگەری “دارستان” كە بۆ ئەو وەكسەرەتایەكی گرنگی دەركەوتنی دادەنرێت، بەهۆی ئەوەیلەشانۆگەریەكی دەرهێنەر ئۆسترۆفسكی بەشداری كردووە، لەكارەگرنگەكانی ئەو دەرهێنەرە كە لەنەخشەی شانۆی پۆڵەندی بەگرنگسەیری دەكرێت، سەرباری شانۆگەری كۆشك، ئەو كارانەیترین “سێقروشەكەی” برتۆلد برێخت و “ئۆپۆ پاشای” ئەلفرید گاری و”تەرمیكۆمپانیای درووستكراو” ی داریۆفۆ، لەساڵی ٢٠١٠ وەك ئەكتەرلەشانۆی ئۆپیرای فرۆسلاڤ ڕۆڵی میوزیكژەن فرەدریك چۆپیندەبینێت لەكارێكی دەرهێنەر گیاسۆمۆ ئۆرێفیتسی، ئەو دەرهێنەرەكارەكانی لەبواری ئۆپیراو سینەمادا تا ئەمرۆش گرنگیەكی تایبەتیهەیە، بۆیە گەر دەرفەت بگونجێت شایستەی ئەوەیە نووسینی تایبەتیبۆ تەرخان بكرێت

(١٧) هەندێك جار لەئاستی سیاسیەوە، پۆڵەندا تاوانبار دەكرێت، بەوەی لەتاوانی هۆلۆكۆست ناڕاستەوخۆ بەشدارە، بەهۆی ئەوەیهاوكاری ئەڵمانەكانی كردووە، بەتایبەت ئیسرائیل تۆمەتی ئەوە دەخاتەپاڵ پۆڵەندا

(١٨) ئادام هانوشکیێڤیچ (١٩٢٤-٢٠١١) ئەکتەر ودەرهێنەری شانۆییە

(١٩) شانۆی تەلەڤزیۆنی لەپۆڵەندا یەکێکە لەئەزموونە ناوازەکان، وایکردووە ئەرشیفی ئەو شانۆیە تا ئەمڕۆ بپارێزرێت، دوایتۆمارکردنی وەک فیلم لەبازار دەفرۆشرێت، سەرباری ئەوەیتەلەفزیۆنی پۆڵەندی کەناڵی یەک پەخشی دەکات

(٢٠) رۆمان پۆلانسکی (١٩٣٣) دەرهێنەرێکی شانۆیی و سینەماییە، زیاتر ناوبانگی وەک دەرهێنەرێکی سینەمایی دەرکەوتووە، هەروەهالەشانۆشدا کاری کردووە، بەتایبەت لەشانۆنامەکانی شکسپیردا، کەدواتر وەک فیلمی سینەمایی سەر لەنوێ کاری تیا کردۆتەوە، دیارترین کارەکانی ماکبێس، شاکارەکانی لەسینەمادا چەندینخەڵاتی گەورەی پێ وەدەست هێناوە

(٢١) Gazeta Wyborcza, 29 sierpnia 2002

(٢٢) MARIA NAPIONTKOWA, TEATR POLSKIEGOPAŹDZIERNIKA, Wyd. Instytut Sztuki PAN, Warszawa2012

(٢٣) Paweł Płoski, Teatralna odwilż – kilkaintensywnych lat, teatr, numer 9/2013

(24) هەمان سەرچاوە