Skip to Content

دراگۆن و کاوبۆی،”ململانێی نێوان چین و ئەمریکا وەکوو دوو مۆدێلی سەرمایەداری “

دراگۆن و کاوبۆی،”ململانێی نێوان چین و ئەمریکا وەکوو دوو مۆدێلی سەرمایەداری “

Closed
by نیسان 1, 2020 General, Opinion, Slider
  

عدنان کریم / سیدنی


شێوازی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری ( کاپیتاڵیزم ) سیستمی زاڵی تاقانەی جیهانی ئەمڕۆی ئێمەیە. پەیوەندیە کۆمەڵایەتی وسیاسیەکانیش ڕەنگدانەوەی هەمان ڕاستین. جیاوازیی شێوەکانی ئەو سیستمە واتە بازاڕی ئازاد وموڵکداریەتیی تایبەت یا کۆنترۆڵکردنی بەشێك یاخود بەشی زۆری مڵکداریەتیی سەرمایە لەلایەن دەوڵەتەوە ، ئەو بنەما نەگۆڕەی پێشوو ناباتە ژێر گومان یاخود پرسیارەوە. لێرەداقازانج نەك سوودبەخشیی بەرهەم بۆ مرۆڤ مۆتیڤی پرۆسەی بەرهەمهێنانە. لە شۆڕشی پیشەسازی بەدواوە هیچکات هێندەی ئێستا پرۆسەی بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی بەمجۆرە مۆرکی زاڵی سەرمایەداریانەی بەخۆوە نەدیتووە.
لەنێوان ساڵانی 1917 _ 1989 هێژیموونیی ( الهیمنة ) سەرمایەداری وەکوو شێوازی باو وڕۆتینی ڕێکخستنی پرۆسەی بەرهەمهێنان ، کەلێن و درزێکی گەورەی تێکەوت بەهۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی سۆسیالیستیی ڕووسیاوە.
ئەو دابەشبوونەی ئابووریی جیهان ، لە 1945 بەدواوەو بەهۆی فراوانبوونەوەی سیستمی سۆسیالیستی و دابەشبوونی جیهان بە دوو ئۆردوگای سۆسیالیستی و سەرمایەداریەوە تەکانێکی گەورەتری بەخۆیەوە بینی. ساڵانی نێوان 1917 _1989 ناسراوە بە قۆناغی تووندبوونەوەی ململانێی نـێوان هەردوو مۆدێلی سەرمایەداری و سۆسیالیستی کە شێوازی بەرهەمهێنان و ناکۆکیی نێوان ئەو دوو مۆدێلە بناغەی سەرجەم بوارەکانی تری ململانێی سیاسی وئایدیۆلۆجی و دیبلۆماسی و سەربازیی پێکئەهێنا. لەم قۆناغەدا بلۆکی سۆسیالیستی بوو بە مۆدێلی چەسپاو لەناو 3/1 ی دانیشتوانی گۆی زەویدا.
ساڵی 1989 سیستمی سۆسیالیستی بەتەواوی شکستی هێنا و ڕووخانێکی دراماتیکیی تووشبوو. تا ئەوسەردەمە لە ئەدەبیاتی سیاسیدا ، ئەو قوناغە بەوە پێناسەئەکرا کە سەردەمی ململانێ و کێبڕکێی نێوان سۆسیالزم و سەرمایەداری تایبەتمەندیی زاڵی هەموو جیهانە، بەڵام بەدوای ڕووخانی ئۆردوگای سۆسیالیستی ، جارێکی تر سەرمایەداری ئەبێتەوە بە سیستمی تاقانە و بێ ڕەقیبی ئابووری وکۆمەڵایەتیی جیهان.
بەڵام زاڵبوونەوەی سەرلەنوێی سەرمایەداری وەکوو تەنیا مۆدێلی زاڵ لە جیهاندا بەمانای کۆتایی یا بنەبڕبوونی قەیران و کێشەی ئەم مۆدێلی بەرهەمهێنان و سەرجەم ئەو سیستمە نیە و نەبووە. هەر ئێستا لە مەڵبەندەکانی توێژینەوە و تینکتانکەکانی Think Tanks ڕۆژئاوادا زووزوو گوێبیستی کۆمێنتی لە چەشنی قۆناغی دوایی سەرمایەداری Late Capitalism وتەنانەت جۆرێك لە هاتنەوەئارای لـێرە و لەوێی سۆسیالزم ئەبین.

گەرچی سەرمایەداریەداری و قەیران دووانەیەکی لێکدانەبڕاون کە دواترینیان قەیرانی 2008 بوو کە شێوازی ڕکوودی ئابووریی بەخۆوە گرتEconomic Recession بەڵام ئەوەی دیار و لە ئایندەی نزیکیشدا شیاوی پێشبینی بێت بریتیە لەو ڕاستیەی کە کاپیتاڵیزم بەگشتی لە ئێستادا لە هیچ لایەکەوە ڕووبەڕووی هەڕەشە یا مەترسیی گەورە وبەتایبەتی ڕووبەڕووی هەڕەشەیەکی وجوودی نەبۆتەوە ولە دنیای ئەمڕۆدا مونافیس و ڕەقیبێك لەمەیدانی کێبڕکێ لەگەڵ سەرمایەداری لە مەیداندا نابینرێت گەر تووشی پەتای ڕیتۆریکی ( ڕستەی شۆڕشگێڕانە ) نەبووبێتین.
بەپێچەوانەی ئەوەوە لە ئەمڕۆدا مۆتوڕی ئاڵوگۆڕەکانی سیستمی سەرمایەداری لەشوێنێکی تردا بەرجەستە بۆتەوە کە ئەویش بریتیە لە ململانێی ناوخۆیی لە نێوان ووڵاتانی سەرمایەداریی ئەمڕۆ و بەدیاریکراویش لە نێوان هەردوو مۆدیلی سەرمایەداریی ئەمریکی و چینی کە لە دنیای ئەمڕۆدا شانیان لەیەك گیرکردووە. ئەم ململانێیە خەسڵەتێکی جەوهەریی سیستمی سەرمایەداریی ئەم قۆناغەیە و هەموو ناکۆکی و ململانێکانی تری ئەم سیستمەی خستۆتەلاوە و کاریگەریی تووندی لەسەریان داناوە.
من لێرەدا مەبەستم نیە بچمە ناو ووردەکاریەکانی سیستمی کۆمەڵایەتی و سیاسیی زاڵ لە چیندا و تەنیا مەبەستم شیوازی ڕێکخستنی بەرهەمهینانی کۆمەڵایەتی و ئابووریی ئەو ووڵاتەیە وەکوو مۆدێلێکی جیاواز لە شێوازی بەرهەمهێنانی کلاسیکیی سەرمایەداریی هاوچەرخ کە نموونەکەی زیاتر لە ڕۆژئاوادا گیرساوەتەوە.
جیاوازیی نێوان ئەم دوو مۆدێلەی گەشەی سەرمایەداری تەنیا لەبواری ئابووریدا پەنگناخواتەوە بەڵکوو پەلی هاویشتووە بۆ سەرجەم کایە کۆمەڵایەتی و سیاسی و کەلتووریەکان.
ماتۆڕی ناوەکیی مۆدیلی سەرمایەداریی ڕۆژئاوا بریتیە لە ئابووری و مڵکداریەتیی کەرتی تایبەتی Private Sector هەرچی مۆدێلی سەرمایەداریی چینیە لەسەر بناغەی ڕۆلی سەرەکیی و جێگەی پێشەنگی دەوڵەت لەبواری بەرهەمهێنان و پلاندانان و سەرجەم ژیانی ئابووریدا ڕاوەستاوە.
ناوهێنانی ئەوەی دووەم بە مۆدێلی چینی نابێ ئەو ڕاستیە پەردەپۆش بکات کە مۆدێلی ئابووریی ناوبراو لە زۆر شوێنی تری جیهانیش بالادەستیەکی بەرچاوی هەیە وەکوو ڤێتنام ، ڤەنزویلا، سەنگاپور ، ڕووسیا ، ئازەربایجان ، جەزائیر ، ڕواندا ، ئەسیوبیا و میسر و زۆر ووڵاتی تر.
خاسیەتی جەوهەریی مۆدێلی ئابووریی چینی لەوێدا بەرجەستە ئەبێتەوە کە دەوڵەت وەکوو کیانێکی سیاسی هەم ڕۆڵی ئەندازیار و پلاندانەری هەموو کایە و کەرتە ئابووریەکان و هەم کەرتی سەرمایەی ژێردەسەڵاتی دەوڵەت کاریگەرترین ، بەهێزترین و ستراتیجیترین بەشی ئابووری و بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی لەخۆیان ئەگرن و ڕۆڵی ماتۆڕ ودڵی زیندووی سەرجەم بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی ئەبینێت گەرچی لە چینی هاوچەرخدا ڕێژە و قەبارەی ئابووریەك کە لەلایەن سەرمایەی کەرتی تایبەتەوە مولکداری ئەکرێت ڕوو لە زیادبوون بووە.

ئەمڕۆ هەردوو مۆدیلی ئابووریی ناوبراو لەپانایی جیهاندا هەیمەنەیان کردۆتەسەر کۆمەڵگای مرۆیی جگە لەسەرمایەداریی ڕەیعی کە بەسەر هەردوو مۆدیلەکەدا دابەش بووە وەکوو نموونەکانی لە ئیماراتی عەرەبی ، سعوودیە ، ئێران ، نایجیریا و زۆر ووڵاتی تردا دەبینرێت.
شێوازەکان و ئامرازەکان ململانێ ( منافسة ) لە نێوان ئەم دوو مۆدێلەدا هەمان شێواز و ئامرازەکانی ململانێی نێوان بلۆکی سەرمایەداری و کۆمۆنیستیی پێشوو نین. ئامانجەکانی پشت ئەم ململانێیەی ئەمڕۆی نێوان ئەم دوو بلۆکەی سەرمایەداریی جیهانیش جیاوازن لەوانی پێشووتر. بەڵام ئەوەی گومانی تیا نیە ئەو ڕاستیەیە کە ململانێی Competition نێوان ئەم دوو مۆدێلە ،کە یەك ناوەڕۆکی هاوبەش و دوو فۆرمی جیاوازیان هەیە ، ڕۆڵی سەرەکی دەبینن لە نەخشاندنی بارودۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسیی ئێستا و داهاتووی نزیکی دونیای ئێمە و هەر ئێستا سەرتاپای جیهانیان کردووە بە گۆڕەپانی ململانێیەکی گەورە و بەهێز.

گرنگترین خاسیەتەکانی دراگۆنی چینی Chinese Dragon
ئابووری زەبەلاحی چینی ئەمڕۆ قەرزارباری ئەو ڕیفۆرمە ئابووریە بنەڕەتیەیە کە لە ساڵی 1977 دا لەسەر دەستی دینگ سیاو پینگ دەست پێکرد. لە ساڵی 1978 دا دەوڵەت و کەرتی گشتی خاوەنی ١٠٠٪ قەبارەی گشتیی ئابووری ووڵات بوو و مڵکایەتیی تایبەت لە بوارەکانی پیشەسازی، کشتوکاڵ ، بازرگانی ( دەرەکی و ناوخۆیی ) لە ئاستی سفردا بوو. لە ساڵی 2019 ئەو ڕێژەیە ئاڵوگۆڕێکی ژێرخانیی گەورەی بەسەردا دێت بەجۆرێك دەوڵەت تەنها خاوەندارێتیی 20 ٪ ی لەدەستدا ماوەتەوە و 80 ٪ ی بەرهەمهێنانی ئابووری بە گشتی لەژێر دەستی کەرتی تایبەتدا ئەنجام ئەدرێت.
تا ساڵانی کۆتایی هەشتاکانی سەدەی بیستەم دەوڵەت خاوەندارێتیی زۆربەی ئابووریی ووڵاتی ئەکرد و ڕێژەی کەرتی تایبەتی و ڕۆڵی لە چالاکیی ئابووریدا لاواز بوو. لەسەرووی ماشینی دەوڵەتیشەوە حیزبی کۆمۆنیستی چین و بیرۆکراتیەتی حیزبی دەسەڵاتی ڕەهای هەبوو وەکوو ماشینی سەرەکیی کۆنترۆڵکردن وپلاندانانی پرۆسەی گەشەی ئابووری.
بەدوای ڕووخانی ئۆردووگای سۆسیالیستیی سۆڤیاتیدا بارودۆخی چین و لەنێویشیاندا ئەو هاوکێشەیەی پێشوو ئاڵوگۆڕی قووڵی بەسەرداهات. دەوڵەت و حیزب دووەمین پرۆژەی ڕیفۆرمی ئابووریان خستە بواری جێبەجێکردنەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو بارودۆخە سیاسی و ئابووری و فکریەی کە بەشوێن ڕووخانی بلۆکی سۆسیالیستی و جیهانی تاك قوتبی و نیزامی نوێی جیهانیدا هاتبوونە ئاراوە. ئەم پرۆژەی چاکسازیە زۆر فراوانتر بوو لەوەی کە دینگ سیاو پینگ لە کۆتایی حەفتاکاندا لەدوای مەرگی ماوتسیتۆنگ پیادەی کرد.
تایبەتمەندیی سەرەکیی ڕیفۆرمی ئەم قۆناغە بریتی بوو لە پێدانی ئیمتیازات وبواری زیاتر بە کەرتی تایبەتی و فراوانکردنەوەی بواری زۆرتر بۆ مڵکداریەتی و سەرمایەگوزاریی ناوخۆیی و دەرەکی و سەدان یاسا و پرۆژە بۆ ئاسانکردنی ئەو پرۆسەیە پەسەندکران بێئەوەی هیچ پاشەکشەیەك بکرێت لەبواری ماهیەتی سیاسیی سیستمی دەسەڵاتداردا.
لەدرێژەی ئەم ئاڵوگۆڕانەدا و بۆ یەکەمینجار توێژی ئیلیتی کەرتی ئابووری تایبەت سەری هەڵدا وگەرچی لەچاو بیرۆکراتیەتی حیزبیی دەسەڵاتداردا خاوەنی پایگایەکی سیاسیی ئەوتۆ نەبوو بەڵام ڕۆژ بەڕۆژ ئەم توێژە کۆمەڵایەتیە نوێیە ئەبوو بەخاوەنی پایگایەکی ئابووری و پاشان کۆمەڵایەتیی بەهێزتر و فراوانتر. ئیتر دیاردەکانی ئابووریی سەرمایەداری و کاریگەریە کۆمەڵایەتیەکانی وەکوو بێکاری و هەڵئاوسان و قووڵبوونەوەی جیاوازیی چینایەتی و گرانی و گرێدانەوەی بەهای بازاڕ و شتومەك بە میکانیزمی ڕاستەوخۆی بازاڕەوە بوون بەدیاردەی بەرینی ناو کۆمەڵگای چین بەتایبەتی لەسەدەی نوێ بەدواوە. بە پێی پێوەری Coefficient Gini کە تایبەتە بە پێوانەکردنی نایەکسانی لە بواری دابەشکردنی داهاتدا و بۆ نیشاندانی ئاستی یەکسانی لەداهاتەکاندا لەنێوان ساڵانی 1985 – 2010 دا ڕێژەکە لە 0.30 ەوە بازیدا بۆ 0.50 وبەوجۆرە ڕادەی نایەکسانی لەدابەشکردنی داهات و سامانی نیشتیمانیدا لە چین کەوتە دوای ئەمریکا و بوو بە هاوتای ووڵاتانی ئەمریکای لاتینی.

شایانی بەبیرهێنانەوەیە کە ئەو ئاڵوگۆڕە لە پایگای هەردوو کەرتی تایبەتدا کە ئاشکرا بەقازانجی بەهێزبوونی سەرمایەی کەرتی تایبەتە هاوتا نەبووە لەگەڵ هیچ ئاڵوگۆڕێك لە هیژیمۆنی ( هیمنة ) ی دەوڵەت و سیستمی تاك حیزبی و ئیدارەی بیرۆکراتی لە ووڵاتدا. هێشتا و سەرباری ئەو ئاڵوگۆڕە بونیەویانە لە بنەمای ئابووریی چیندا ، دەسەڵاتی سیاسی درێژە بە مۆمۆدێلی ئۆتۆریتاریان Authoritarian ئەدات و نە هەڵبژاردنی ئازاد و نە ئازادیی دەربڕین بەمانا دیموکراسیە ڕۆژئاواییەکەی و نە ئازادیی چاپەمەنی و سیستمی چەند حیزبی و ….تاد لەو ووڵاتەدا بوونیان نیە.
مۆدیلی گەشەی کەم وێنەی ئابووری چین لەسایەی دەسەڵاتێکی ئۆتۆریتاریدا ، بەو خەسلەتە سیاسیانەوە کە ئاماژەی پێدرا ، ئەو تیۆریە دێرینەی فکری سیاسیی لیبرالیزمی پووچەڵکردەوە کە پێیوابوو تەنها دیموکراسیی لیبرالی ئەتوانێ بەباشترین شێوە پێویستیەکانی گەشەی سەرمایەداری دابین بکات.

بەو مانایە بوونی ناکۆکیەکی گەورە لە کارکردی ئابووریی چیندا بووە بە ڕاستیەکی زەق کە بریتیە لەوەی لەلایەکەوە پایگای چین لەئاستی جیهاندا هەرچی دێ بەهێزتر بووە و بە پێی پێوانەی ڕەها و ڕێژەییش بەشی ئەم ووڵاتە وەکوو زلهێزێکی زەبەلاح لە ئابووریی جیهانیدا زۆر زیادی کردووە بەڵام ڕێژەی نایەکسانی لەناوخۆی ووڵاتەکەدا شانبەشانی ئەوە زیادی کردووە و بەشی زیاتری داهات و سامانی کۆمەڵایەتی بەر کەمینە و ئیلیتی سەرمایەداریی نوێی کەرتی تایبەت کەوتووە. ئەوە لەڕواڵەتدا ڕەوتێکی ناکۆك بەیەك نیشان ئەدا بەڵام لەڕاستیدا یەکێك لە هۆکارە سەرەکیەکانی گۆڕانی چین بەو زلهێز و دراگۆنە زەبەلاحە ئابووریە جیهانیە ئەگەڕیتەوە بۆ هەمان خەسڵەتی ناکۆکی کارکردی گەشەی ئابووری ئەو ووڵاتە کە ئەویش بوونی هێزی کاری هەرزانی سەدان ملیۆنیی چینە ،کە جگە لە هیندستان ، هیچ ئابووریەکی گەورەی جیهانی بەئەندازەی ئەو لێی بەهرەمەند نیە و سەرچاوەی بەلێشاوی قازانج وهۆکارێك و پێشمەرجێکی ئەو گەشە کەموێنە مێژوویەیە.
بەڵام ڕەوتی نایەکسانی بەردەوامی دابەشکردنی داهات و سامانی کۆمەڵایەتی لەسایەی سەرمایەداریی مۆدێلی چینیدا دیاردەیەکی ڕێژەییە هەر بۆیەش ڕادەی هەژاری بەپێچەوانەوە لە پاشەکشەدایە و ئاستی گوزەرانی گشتیی خەڵك و چینی کەمدەرامەتیش زۆر ڕووی لەسەربووە. ئەو ڕەوتە ناکۆکانەی پرۆسەی گەشەی ئابووریی چین خۆشی و لەهەمانکاتدا جۆرێك لە ئاشتەوایی چینایەتی و کۆمەڵایەتیی بەرهەمهێناوە و تیگەیشتن لەو دیاردەیە یارمەتیدەرە بۆ دەرککردنی ئەو ئارامیە سیاسیە کەم وێنەیەش کە کۆمەڵگای چینی بەخۆیەوە دەیبینێت.

ئەم ڕاستیەی باسمان کرد کلیلی تێگەیشتن لە ڕۆڵ و پایگای ئەو ئیلیتە ئابووری و کۆمەڵایەتیە نوێیەشە کە بەرهەمی ئەو ئاڵوگۆڕە جەوهەریانەی ناو هەناوی کۆمەڵگا وفۆرمی نوێی گەشەی ئابووریە. ئەم توێژە کە بەتایبەتی دوای ڕووخانی ئۆردووگای سۆڤیات و شەپۆلی جیهانگیریی قۆناغی ساڵانی دوایی سەدەی پێشووە سەرهەڵئەدا ، بەشێکی زۆریش پەیوەندیەکی تووندی لەگەڵ ئەو سەرمایەگوزاریە دەرەکیەدا هەیە کە هاوزەمان لەو قۆناغەدا ڕوویان کردۆتە بازاڕی کاری هەرزانی چین. ئەم توێژە ئابووریە نوێیە ،گەرچی خاوەنی پایگایەکی ئابووری و کۆمەڵایەتیی بەهێزە ، بەڵام بەپێچەوانەی ووڵاتانی سەرمایەداریی لیبرال – دیموکراتەوە ، ڕازیە بە دوورەپەرێزی و بێ ڕۆڵیی سیاسییی پاسیڤی تا ئێستای و هیچ تەماحێکی سیاسیی سەربەخۆی نیە و تەماهی بووە لەگەڵ سیاسەتی بیرۆکراتیی حیزب – دەوڵەتی چیندا و سەرگەرمی کەڵەکەی سەرمایە و قازانجی خۆیەتی . ئەو دیاردەیە نەك ناکۆك نیە بەڵکوو خاسیەت و بەرهەمی مۆدێلی سەرمایەداریی دراگۆنیی چینە کە نموونەکان وکارکردەکانیم باسکرد.
هەموو ئەو ڕەوتانە پێکەوە ، لەڕووی سیاسیەوە ، کۆمەکیان کردووە بە شکڵگیریی جۆرێك لە هاوپەیمانیی نیشتیمانی و تەوافوقی کۆمەڵایەتی کە لەسەر بنەمای سێکوچکەی دەوڵەتێکی کۆنترۆڵکراو لەلایەن حیزبەوە ، ئیلیتێکی مودرینی ئابووریی چالاك و داینامیك لەپاڵ چینێکی کرێکاری خامۆش بەڵام سوودمەند و خاوەنی پایگایەکی کۆمەڵایەتی نەك سیاسیی بەهێز.
٢٠ ساڵی ڕابووردوو قۆناغێکی مێژوویی دیار و کەموێنەی گەشەی ئابووریی ووڵاتی چین بوو. لەم قۆناغەدا کە جیهانگیری ( گڵۆبالیزەیشن ) گەیشتە ئاستێکی سەرسامهێنەری وا هەموو ڕیکۆردەکانی لەوەوپێشی تێکشکان ، چین توانی بە شێنەیی ، بەڵام لە پرۆسەیەکی عیملاق و کەموێنەی گەشەی ئابووریی مێژوویدا ، گاپ و کەلێنی نێوان ووڵاتەکەی لەگەڵ ڕۆژئاوا بە گشتی و ئەمریکا بەتایبەتی هەرچی کەمتر بکاتەوە.

گەرچی ئەم گەشەسەندنە ئابووریە هەموو بوارەکانی گرتەوە بەڵام بەتایبەتی بوارەکان پیشەسازیی سووك و قورس و بواری ئینفۆرمەیشن و پەیوەندیەکان (کۆمیونیکەشن ) و زانست و I T کەرتی سەرەکیی ئەم ئاڵوگۆڕانە بوون.
پێشئەوەی چین وەکوو زلهێزێك پێبنێتە ناو یاریگای کێبڕکێی جیهانیەوە و ببێ بەم دراگۆنە زەبەلاحەی ئێستا و شان لە شانی ئەمریکا و ژاپۆن و ئەوروپا بدات کە خاوەنی یەکجۆر مۆدێلی ئابووری بوون و بەهەرسیکیان سی زلهێزی یەکەمی ئابووریی جیهانین پیهئەهێنا ، ئەبوایە چین سەرەتا لەناوخۆدا دەست بداتە جیبەجیکردنی پرۆژەیەکی گەورە و زەبەلاحی ریفۆرمی ئابووری و ئیداری. چین نەیئەتوانی بەبێ بازارێکی ناوخۆی بەهێز و بردنەسەری ئاستی گوزەرانی دانیشتوانە هەزار ملیۆنیەکەی ئەوکاتی بەخەویش بیر لەو قەڵەمباز و گەشە ئابووریە گەورەیەی نەوەتەکان بەدواوە بکاتەوە چونکە بوون بەئەندامی کڵاپی زلهێزە ئابووریەکانی جیهان بەگەلێکی برسی و ئاستێکی نزمی دەرامەت وبازاڕێکی ناوخۆیی کەم قەوارە و مۆدێلێکی مردووی ئابووری و سکهەڵڵوشینی ئابووریی خەڵکەکەیەوە ئەستەم و دژوار بوو.
بەپێی پێوەری Gini Coefficient کە تایبەتە بە پێوانەکردنی نایەکسانی لە بواری دابەشکردنی داهاتدا، لەدەساڵی نەوەتەکانی سەدەی پێشوودا ( 1990 ) ئەو ڕێژەیە لە چیندا لە 0. 70) ( ەوە دادەبەزێ بۆ (0.60 )واتە نایەکسانی لە داهاتدا ١٠ یەکە ( وحدة ) ی پێوانەیی دابەزیوە و ئەندازەیەکی باشتری یەکسانی لەقازانجی چینی کەمدەرامەتدا ڕوویداوە. ئەم ئاڵوگۆڕە لە دوو دەیەی دواتریشدا لەبواری چوونەسەری یەکسانی لەو وولاتەدا بەردەوام بووە و ئەم ڕێژەیە بۆ ساڵی 2018 بووە بە ( 0.468 ) .

هەر بە پێی هەمان پیوەر ڕادەی یەکسانی لە بواری داهات لەناوخۆی ئەمریکادا بە ئاراستەی ڕۆیشتنی بەشی زۆرتری سامانی کۆمەڵایەتی بۆ چینە باڵادەستەکان و بەشێکی کەمتری بۆ چینە کەمدەرامەتەکان ڕۆیشتووە. لەساڵی 1979 ڕیژەکە 0.35 ) ( بووە بەڵام لەساڵی 2019 دا بەرزبۆتەوە بۆ 0. 45) ).
هۆکاری سەرەکیی زیادبوونی ئەو نایەکسانیە لە ئەمریکادا بەگشتی ئەگەڕێتەوە بۆ : لاوازیی سەندیکا و نیقابە و یونیۆنەکان ، بەستەڵەکی کرێکان Wage Stagnation ، هەڵئاوسان و چەنین هۆکاری تری هاوچەشن کە بەشێکن لەکارکردی مۆدێلی گەشەی سەرمایەی ئەمریکی.
لەلایەکی ترەوە و گەرچی و بەهۆی ئەو هاوکێشە ئابووریە نوێیەوە کە لە ئاستی جیهاندا لەئەنجامی جێگرتنی چین وەکوو دووەم زلهێزی جیهانی سەریهەڵداوە ، ئاستی دابەشبوونی داهات لە نێوان ووڵاتانیشدا گۆڕانی ڕێژەیی لەقازانجی چیندا بەسەردا هاتووە و چین بەگشتی بەهرەمەند بووە لە ڕێژەیەکی زیاتری داهات وسامانی جیهانی بەبەراوورد لەگەڵ ئەمریکادا ئەمەش لەکاتێکدایە کە ڕادەی دابەشبوونی داهات لەناوخۆی ئەمریکادا ، لەڕووی چینایەتیەوە ، بە زیانی چینەکەمدەرامەتەکان و قازانجی ئەو توێژە 10 ٪ دا بووە کە 80 ٪ ئابووریی ووڵاتیان کۆنترۆڵکردووە. هەرچی چینە ئەوە ئەم ڕێژەیە ڕێك پێچەوانەی نموونە ئەمریکیەکەیەتی. لەناوخۆی ووڵاتدا چینە کەمدەرامەتەکانی ووڵاتی چین ، لەنێوان 1990 – 2015 دا ، هەم لەڕووی ڕیژەیی و هەم لەڕووی ژمارەیی ڕەهاوە ( مطلق و نسبي ) ، بە زمانی ئابووریزانەکان ، و هەمیش بەبەراووردی ڕێژەیی لە ئاستی جیهانیدا ، وەکوو پێشتر نموونەیەکمان لێی هێنایەوە ، بەهرەمەندبوون لە بەشێکی گەورەتری کێکی ئابووری و بەرهەمی گەشەی ئابووری وولاتەکەیان.
لەکاتێکدا کە ڕادەی گەشەی ساڵانەی ئابووری چین لە ساڵی 2018 دا ئەگاتە 6.6 ٪ ئەو ڕادەیە لەئەمریکا لە 2.3٪ تێنەپەڕیوە. هەر لەو ساڵەدا لە کاتێکدا تێکڕای بەرهەمهێنانی نیشتیمانیی Gross Domestic Production واتە GDP لە ئەمریکا خۆی ئەدا لە 21.427 $ تریلیۆن ئەم ڕێژەیە بۆ چین بەرزبۆتەوە بۆ 14.140 $ تریلیۆن یاخود 98 تریلیۆن یوان .

کێبڕکێی کاوبۆی و دراگۆن !!
بنەڕەتیترین خەسلەتی جیهانی سەرمایەداریی هاوچەرخ بریتیە لە کێبڕکێی تووند و بەهێزی نێوان ئەو دوو جەمسەرە ئابووریە جیهانیە و تەرازووی هێزێکی نوێ کە لەو بوارەدا هاتۆتە ئاراوە لەو کاتەوە کە چین توانی ، لەپرۆسەیەکی خێرای دەساڵیدا ببێت بەجێگرەوەی ژابۆن و بەوجۆرە ، دوای ئەمریکا ، پایگای دووەمین زلهێزی جیهانی داگیر بکات.
گەرچی تووندبوونەوەی ململانێی نێوان ئەمریکا و چین زیاتر لە قاڵبی کێبڕکێیەکی جیۆپۆلیتیکیدا خۆی دەرئەخا بەڵام ئەوە تەنیا پەردەیەکی ناسکە و لە پشتیەوە ڕاستیەکی تر خۆی حەشارداوە کە بریتیە لە کێبڕکێی تووندی مۆدێلی چینی و ئەمریکی لەهەموو بوارە ئابووریەکاندا.
( لە 1970 دا ڕۆژئاوا 56 ٪ بەرهەمی ئابووریی جیهانی دروست ئەکرد لەکاتێکدا ئاسیا بە ژاپۆنەوە 19 ٪ ی بەردەکەوت. ئەمڕۆ پاش سێ نەوە لەو میژووە هاوکێشەکە گۆڕاوە بۆ 37 ٪ بۆ لایەنی یەکەم و 43 ٪ بۆ دووەم. ئەو ئاڵوگۆڕە گەورەیە بەپلەی یەکەم بەرهەمی ئەو گەشە ئابووریە سەرسووڕهێنەرەیە کە لە ووڵاتانی وەکوو چین و هیندستاندا ڕوویداوە.) P 13 Foreign Affairs
قەڵەمبازی کەم وێنەی هاوچەرخی ئابووریی چین دیاردەیەکی کەم وینەیە لە مێژووی دوور یا نزیکدا. هاتنی چین وەکوو زلهێزێکی ئابووری بۆ سەر شانۆی جیهان هاوکات بوو لەگەڵ شەپۆلی بەجیهانیبوونی کۆتایی سەدەی پێشوو. ئەو هاوزەمانیبوونە زەخم و تین و تاوێکی تری دا بە ئابووری چین کە خۆی بێ لەوەش خاوەنی دینامیزمێکی نموونەیی بوو. ئەم گەشەکردنە کە هەم لەڕووی ئاسۆیی و عەموودیەوە هێز و گوژمێکی تایبەتی هەبوو ،کارلێکی جیهانیی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا وبەردەوامیش کاریگەریەکانی لە قووڵبوونەوەدان. جگە لەوە ئەبێ ئەو ڕاستیەشمان لێ وون نەبێ کە گەشەی ئابووریی چین سەرەتا وەك هەر پرۆسەیەکی ئابووری لە چوارچێوەی بازاڕی ناوخۆوە دەستی پێکرد بەڵام لەسەروبەندی ئابووریەکی بەجیهانیبوودا پرۆژەی ڕیفۆرمی ئابووریی دووەمی دەستپێکرد. ئەم گەشە ئابووریە بەهۆی تایبەتمەندیەکانی ئابووریی چینیەوە هەر زوو کەوتە بەردەم بەربەستی توانای کەم و بەرتەسکی بازاڕی ناوخۆیی وئەو بازاڕە بوو بە چوارچێوەیەکی تەسك و بگرە بەربەست بۆ هەڵمژین و ئیحتیواکردنی ئەو گەشە ئابووریە داینامیکە. لیرەوە و وەکوو پێویستیەکی حەتمی دیاردەی دەرکەوتنی چین لە شانۆی ئابووری جیهانیدا چ لەبواری بازرگانی یا بواری سەرمایەگوزاریی جیهانی ، ئەبێ و بوو بەڕاستیەکی چاوەڕوانکراو.
ئەم پرۆسەیە، واتە بەهێزبوونی پایگای ئابووریی چین لە ئاستی جیهانیدا، بەشێوەیەکی چاوەڕوانکراو و ئۆتۆماتیکی ئەبێتە مایەی پێکدادانی نێوان ئەم مۆدێلەی گەشەی سەرمایەداری لەگەڵ مۆدێلی کاپیتاڵیزمی ڕۆژئاوا و بەتایبەتیش ئەمریکا. بەوجۆرە یەکێك لەکاریگەرترین دیاردەکان لە 20 – 25 ساڵی ڕابووردوو، لەڕووی ئابووریەوە لە ئاستی جیهاندا ، بریتیە لەدەرکەوتنی چین وەکوو زلهێزێکی ئابووریی جیهان کە لەپرۆسەیەکی خێرا و نائاسایی 20 ساڵیدا بوو بەدووەمین هێزی ئابووریی جیهانی ئەمڕۆی ئێمە.
ڕاستە لەدیدی خەڵکی جیهانەوە مۆدێلی دەسەڵاتی بیرۆکراتی – حیزبی و سیستمی سیاسی ئۆتۆریتانی Authoritarian چینی هێندەی مۆدێلی دەسەڵاتی لیبرال – دیموکراتی ئەمریکا و ڕۆژئاوا جێپەسەند و دڵگیر نیە بەڵام ئەوە نەیتوانیوە ببێت بە ڕیگر لەبەردەم چیندا تا بەوپەڕی هێزەوە حوزورێکی گەورەی هەبێ لەبواری پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان و لەئاستی جیۆپۆلیتیکی و بازرگانیی نێودەوڵەتیدا.

چینی ئەمڕۆ بەکارخانەی هەموو جیهان ئەشوبهێنرێت. ئەم ووڵاتە بەچەکی هێزی ئابووری و هێزی لەبن نەهاتوو و داینامیکی مۆدێلێکی ئابووری کە زۆر بەتواناترە لە مۆدێلی گەشەی سەرمایەداریی کلاسیکی ڕۆژئاوا لە بواری موبەلایزکردنی هێزی کار وسەرچاوەکان و بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی ، ڕێکخستنی زیندووی پرۆسەی بەرهەمهێنان ، تەنانەت لەناوخۆی بازاڕی ئەمریکاشدا تەنگی بەو ووڵاتە هەڵچنیوە و وەکوو هێزێکی کێبڕکێکەری زەبەلاح یەخەی بەسەرجەم بلۆکی سەرمایەداریی ڕۆژئاوا گرتووە ولەدوای ڕووخانی ئۆردووگای سۆڤیەتیەوە بووە بە گەورەتری چاڵێنج بۆ ئۆردووگای ڕۆژئاوا وبەتایبەتی بۆ ئەمریکا.
ئیدارەدانی پرۆسەی بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی لەو ئاستە فراوانەی وولاتی چیندا و خستنەگەڕی ئۆردووی فراوانی هێزی کار و مۆدێلێکی بازرگانیی چالاك و تۆکمە لەئاستی جیهاندا ، بازاڕێکی ناوخۆیی گەورە و فراوان و داینامیك توخمەکانی تری بەرهەمهێنانی ئابووریەکی قەبە و ئەنجامدانی ئاستێکی بەرز و داینامیکی گەشەکردن ، هەموو پێکەوە لەسایەی سیستمێکی سیاسیی ئۆتۆریتاریانی سەنتراڵدا توخمە جەوهەریەکانی مۆدیلی دراگۆنی سەرمایەداریی چینیی ئەم سەردەمە پێکدێنن.
تا ئەم چرکەساتە مۆدێلی دراگۆنی چینی بووە بە نموونەیەکی سەرکەوتوو و زیندووی کەموێنەی گەشەی ئابووری کە لە 50 ساڵی ڕابووردوودونموونەیەکی تری وا بەرچاو ناکەوێت.
نموونەیەکی بەرچاوی دەرکەوتنی ستراتیجیی ئابووریی چینی کە بەرجەستەی ئەو خەسلەتەی ئەکات وەکوو زلهێزێکی جیهان و زەخمێکی تری ئەداتێ بریتیە لە پرۆژەی ( ڕیگا و پشتێنە Road & Belt Initiative ) یاخود ڕێگەی ئاورێشمین کە نیشاندەری تمووحی زیاتری ئەو ووڵاتەیە بۆ بە‌هێزکردنی پایگای جیهانیی خۆی لەڕێگەی پێکەوە گرێدانی چەندین ووڵات و کیشوەر ( قارة ) لەچوارچێوەی پرۆژەیەکی زەبەلاحی گەشەی ئابووری و سەرمایەگوزاری و ژێرخانیدا کە پشتی بەستبێ بە تەمویل و سەرمایەگوزاری و پلاندانان و سەرپەرشتی هاوبەشی چین و ئەو ووڵاتانەی پێوەی گرێ ئەدرێن. ئەو پرۆژەیە لە ئەمریکا و ڕۆژئاوا وەکوو زەنگی مەترسیەکی گەورە تەماشا ئەکرێت و بەدەیان شێواز هەوڵی ڕیگریکردن لێی و بەدناوکردنی ئەدرێت. ئەمڕۆ ڕۆڵ و جێگا و پلانەکانی ستراتیجیەتی چین لە ئاستی جیهاندا لەلایەن ئەمریکاوە وەکوو گەورەترین چالێنجی دوای کۆتایی جەنگی سارد تەماشا ئەکرێت و بەمەترسیەکی گەورە لەبەرانبەر پایگا و هەیمەنەی جیهانیی ئەمریکا لەقەڵەم ئەدرێت.

ئەم پرۆژەیە هەوڵێکە بۆ گرێدانەوەی ژمارەیەکی زۆری ووڵاتانی جیهان لەچوارچێوەی شەراکەتێکی سەرەتا ئابووریدا لەژێر هەیمەنەی ئابووری چین لەخزمەت ستراتیژیی ئەمرۆی ئەو زلهێزەدا. پشتێنەی مالیی پرۆژەی ناوبراو زیاتر لە 5 تریلیۆن دۆلارە. بۆ مەحکەمکردنی پایگای خۆشی ، چین بەنیازی دامەزراندنی ئۆرگان وڕێکخراو ودامودەزگای مالی و بانکی و ئابووری ویاساییە بۆ ئاسانکردنی جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە وتا ئێستا لەو چوارچێوەیەدا سەرقاڵی دامەزراندنی دامەزراوەیەکی قەزاییە بەمەبەستی گەڕانەوە بۆی لەبواری چارەسەرکردنی کێشەی کۆنتراکت و کرێدیتی مالی وڕیکەوتننامە لەگەڵ دەولەتانی بەشدار لەو پرۆژەیە و یەکلاکردنەوەی هەر کەیسێکی جیاوازی و پێکدادانی یاساییدا.
هەوڵەکانی ووڵاتی چین لەڕاستای دەستپێکردنی پرۆژەی ناوبراودا مایەی پێشوازی بووە لەلایەن زۆر ووڵاتانی جیهانەوە.
کۆمپانیا چینیەکان لەبواری دروستکردنی ژێرخانی ئابووری لە چەشنی بەندەرەکان ، پاڵاوگە ، هێڵی شەمەندەفەر ، تۆنێڵ و ڕیگە و بەنداو …تاد ، ناوبانگ و شارەزایی وتواناییەکی داینامیك و سەرسووڕهێنەریان هەیە بەبەراوورد بە کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان وهەر ئێستا سەدان کۆنتراکتیان لەوبوارانەدا لەگەڵ ووڵاتانی وەکوو جەزائیر ، میسر ، کازاخستان ، عێراق ، ڕواندا ، مالی ، پاکستان و زۆری تردا ئیمزاکردووە.
جگە لەوە ، تایبەتمەندیەکی ستراتیجیەتی نێودەوڵەتیی چین ئەوەیە کە ، بەپێچەوانەی ئەمریکا و ئەوروپاوە ، دەستێوەردان و دەخالەت لەکاروباری سیاسی و ئاسایشی ئەو وولاتانەدا ناکات یالانی کەم بەو شێوە کلاسیکیە توخنی سیاسەت و کێشە ناوخۆییەکانیان ناکەوێت. بەپێچەوانەوە چین لەو بوارەدا جۆرێك لەڕێزگرتن لەتایبەتمەندیی ئەو ووڵاتانە و سیاسەتی شەراکەت و یەکسانی لەگەڵیاندا پەیڕەو ئەکات . چین لەم بوارەدا سوودی زۆر وەرئەگرێ لەو ڕاستیەی کە ووڵاتەکەی مێژوویەکی خراپ وناوێکی زڕاوی نیە لەکایەی پەیوەندیە دەرەکی و نێودەوڵەتیەکانیدا بەپێچەوانەی ئەمریکا و زۆربەی ئەوروپاوە کە فایلی کۆلۆنیالیزم و جەنگ و تاڵانکردنی سامانە سرۆشتیەکانی ووڵاتانی جیهان سێیەم مایەی ڕسوایی و شەرمێکی مێژوویین بۆیان و تا ئێستاش لەبواری پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکاندا بەچاوی گومانەوە دەڕوانرێتە هەر هەنگاو و پرۆژە و پێشنیارێکی ئەوان. ئەم سیاسەت و ڕابووردەوی چین جێی دڵخۆشی و پەسەندی ئیلیتی دەسەڵاتداری ووڵاتانی شەریکی ئەوە لەئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریکای لاتین وزەنگێکی دڵخۆشکەریشە بۆ بڕیاربەدەستانی سیاسی و کۆمپانیاکانی دراگۆنی چینی.
هەر لەدرێژەی هەوڵەکانی لەوبوارانەی پیشوودا چین بێوچان سەرگەرمی بنیاتنانی دامودەزگای نیونەتەوەیی پیویستە بۆ خزمەت بەو پرۆژەیە و سەرجەم پایگا جیهانیەکەی وەکوو زلهێزێکی جیهان ئەمڕۆمان لە چەشنی بانکی سەرمایەگوزاری ژیرخانی ئاسیا The Asian Infrastructure Investment Bank کە هاوچەشنی بانکی نێودەلەتی World Bank و بانکی دراوی نێودەوڵەتین I F M International Monetary Fund کە لە قۆناغی شەڕی سارددا و وەکوو بەشێك لە ستراتیجیەتی ئەمریکا بۆ بەهێزکردنی پایگا و ستراتیجیەتی ئابووریی خۆی و لاوازکردنی ئۆردووگای کۆمۆنیستیی ئەوکاتە دایمەزراندن.
نابێ ئەوەش پشتگوێ بخەین کە خودی ناوخۆی ئەمریکا وچینیش گۆڕەپانێکی تری ئەم کێبڕکێ و ململانییەن لەنێوان ئەو دوو زلهێزەدا وهەردوولا پەنا بۆ دەیان شیوازی شەڕی دەروونی ، ئایدیۆلۆجی ، فەرهەنگی و کەلتووری ئەبەن بۆ قبووڵاندنی مۆدێلە جیاوازەکانیان و کاریگەری دانان لەسەر زەین و هۆش و کەلتووری دانیشتوانی یەکتر.
لە کاتێکدا ئەمریکا لەڕێی بۆردوومانی ئیعلامیەوە ئەیەویت سۆزی خەڵکی چین ڕاکێشێت بەرەولای مۆدێلی ژیان و فەرهەنگ و شارستانیەتی ئەمریکی و دیموکراتی لیبرالیی ڕۆژئاوا وژیانی سەرکەوتووی چینیە پەناهندەکان لە ئەمریکا وستایلی ژیانی مۆدرینی ئەوان ، چین بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەوجۆرە کەمپەینە و پووچەڵکردنەوەی ئەیەوێ لەڕێی بەرزکردنەوەی گیانی نیشتیمانی و بەها مێژوویی و شارستانیەکانی چین و بردنەسەری ئاستی گوزەرانی دانیشتوانەکەیەوە لای هاووڵاتیان خۆی ئەوە جێگیربکات کە ستراتیجیەتی ئەمڕۆی چین ئەتوانێ ووڵاتەکەیان بکات بە هێزێکی کاریگەر و زلهێزی جیهانی ئەمڕۆ . ئامانجی ئەمریکا لەو پرۆپاگەندانە شتێك نیە جگە لە هەوڵێك بۆ دروستکردنی کەلێن لەنێو حکوومەت و گەلی چین و چاوی بەو پایگا سەرکەوتنانەی ئەو ووڵاتە هەڵنایات.
یەکێك لەکارتەکانی دەستی ئەمریکا لەم بوارەدا کێشەی هۆنگ کۆنگە. داهاتووی هۆنگ کۆنگ و جۆری پەیوەندیی لەگەڵ چین و جۆری سیستمی سیاسی و دەستووری لەو کانتۆنە ،گرێیەکی گەورەیە بۆ چین نەك تەنها لەبواری ئابووریدا بەڵکوو لە زۆر بواری تریشدا و یەکێك لە چاڵینجەگەورەکانی بەردەم ئەو ووڵاتەیە.

ئەمریکا بەپلانی زۆر وورد ئەم مەسەلەیەی کردووە بە کارتێکی فشار بۆ خاوکردنەوەی پرۆسەی بەهێزبوون و بالادەستیی جیهانیی چین. ئەمریکا بێوچان لەهەوڵدایە بۆ بەکارهێنانی مەلەفی هۆنگ کۆنگ لەپاڵ فایلی مافی مرۆڤ و ئازادیە سیاسی و فەردیەکانی تر لە چینی حیزبی کۆمۆنیستدا تا بتوانێ پشێوی و نائارامی لەناو چیندا بەرپابکات و ڕێبگرێت لە دراگۆنی چین و بڵاوبوونەوەی نفووزی لە ئاستی جیهاندا. بەڵام ئەمریکا تا ئێستا لەوبوارەدا سەرکەوتنێکی ئەوتۆی بەدەستنەهێناوە چ لەبواری بەرتەسککردنەوەی نفووزی چین لە هۆنگ کۆنگ و مەکاو لەچوارچێوەی سیستمی ( یەك ووڵات و دوو سیستم ) . لەپاڵ ئەوەشدا چین توانیویەتی بەهەمان شێوە ڕێگری جیددی بکات لە دزەکردنی نفووزی ئەمریکا لەناوخۆی چین وتەشەنەکردنی ئەو بزووتنەوە ناڕەزایەتیە لیبرالیەی هۆنگ کۆنگ بۆ شوێنەکانی تری ووڵات کە ئەوە ئەڵقەیەکی پلانەکەی ئەمریکایە.
ڕیگرتن لەتەشەنەکردنی نفووز و پایگای ئەمریکا لەناو دانیشتوانی هەموو پارچەکانی ووڵاتدا ئەولەویەتی کاری ئێستای حیزبی کۆمۆنیست و حکوومەتی چینە وەکوو مەیدانێکی ئەو کیبڕکێ و ململانی جیهانیە لەگەل ئەمریکا کە گەرچی زیاتر قاڵبێکی فکری و ڕۆشنبیری و کەلتووریی گرتۆتەخۆی ، بەڵام سەرکەوتنەکانی چین لە ئاستی جیهانی و تەشەنەکردنی نفووزی ئەو مۆدێلە ئابووری و ستراتیجیە چینیە لە ئاستێکی بەرینی شانۆی جیهانیدا ، توانیویەتی تای تەرازووەکە لە ناوخۆی ووڵاتیشدا بە قازانجی چین و پێچەوانەی هەوڵەکانی ئەمریکا بشکێتەوە و یەکێتی و یەکپارچەیی خەڵك و حکوومەتی چین بەهێزتر بکات.
لەپەنای ئەو بابەت و ئامراز و مەیدانانەدا کە ئەم ململانێ و کێبڕکێیە تیایدا بەرجەستە ئەبێتەوە ئەمریکا بەردەوامە لە دانانی کۆسپ و قۆرت لەبەردەم ڕەوڕەوەی زەبەلاحی دراگۆنی چینیدا. بوارەکان و ئامرازەکان بەشێکیان بەم شێوازانەی خوارەوەن :
یەکەم : نانەوەی نائارامی و دلەڕاوکی لەناوچەی پاسیفیك و خوارووی ئاسیا و دروستکردنی بلۆکی سیاسی و ئابووری و ئەمنی و سەربازیی دژە چینی لە نێوان ووڵاتانی دەوروبەر یا هاوسنووری چین وخۆشکردنی ئاگری ململانێی ناوچەیی و دژایەتیی ئەو ووڵاتە بەهاوکاریی ووڵاتانی وەکوو ( فلیپین ، تایلەند ، ڤێتنام ، ئەندەنووسیا ، کەمبۆدیا ، ژاپۆن و کۆریای باشوور ) . ئەمریکا جگە لە ترساندنی ئەم ووڵاتانە لە چین لەهەوڵدایە کە کێشە کۆن و مێژووییەکانی ئەم ناوچەیە بۆ ئەو مەبەستە تەوزیف بکات. لە 30 ساڵی ڕابووردوودا دەیان پەیماننامە و ڕێکخراوی وەکوو ( ڕێکخراوی خوارووی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا – سیاتۆ ) و ( ئاسیان Association of South East Asian Nations ) ی دروستکردووە بەئامانجی تەحجیم کردنی ڕۆڵی ڕوولەگەشەی چین لەو ناوچەیەدا.

دووەم: ئاگرخۆشکردن بۆ هاڵایساندن و پەرەسەندنی کێشەی سنووریی خاکی و ئاوی لەنێوان ووڵاتانی وەکوو ژاپۆن و فلیپین و ڤێتنام لەگەڵ چیندا.

سێیەم: پەرەدان بە میلیتاریزەکردنی بارودۆخ و فەزای ناوچەکە و فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی بەو ووڵاتانەی کێشەیان لەگەڵ چیندا هەیە و کردنەوەی دەیان بنکەی سەربازی.

یەکێك لەئامانجەکانی ئەو سیاسەتی میلیتاریزەکردنەی فەزای ناوچەکە لەلایەن ئەمریکاوە بریتیە لەوەی چین بخرێتە ژێر فشارەوە تا بەشی زۆرتری بودجە و ئیمکانیاتی مالی و مرۆیی و تەکنولۆجی و پیشەسازیی خۆی لەبواری کێبڕکێیەکی چەکدار ( سباق التسلح ) ی بەرنامە بۆ دارێژراودا خەرج بکات و کەمتر بیپەرژیتە سەر ستراتیجیە ئابووریە سەرکەوتووەکەی و لەسەر حسابی بەرنامە ئابووریەکانی ڕووبکاتە خۆ تەیارکردنی سەربازی بەهەموو ئاکامە تێکشکێنەرەکانیەوە بۆ داهاتووی پڕ لە ئومێدی ئەو ووڵاتە. ئەمریکا لەسەروبەندی شەڕی سارددا و بەتایبەتی لەسەردەمی ڕۆناڵد ڕیگندا بە پیادەکردنی بەرنامەی بەناو شەڕی ئەستێرەکان ( حرب النجوم ) توانی سەرکەوتووانە هەمان گەمە لەگەڵ سۆڤیەتی ئەوکاتەدا بباتەوە و سەرەنجام ئابووری ئەو ووڵاتە میلیتاریزەبکرێت و دواتریش تووشی داتەپانێکی ژێرخانیی گەورە ببێت کە ڕێی خۆشکرد بۆ ڕووخانی بلۆکی سۆسیالیست و هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیاتیش.
جگە لەبەکارهێنانی ئەو چەکانەی باسمان کرد ، ئەمریکا لەجبەخانەکەیدا دەستی بردووە بۆ زۆر شێواز و چەکی تر لە ململانێی پڕلەهەڵپەیدا لەبەرانبەر بە چین.
کاوبۆی ئەمریکی لەهەوڵێکی گەرمدایە بۆ کەڵكوەرگرتن لەچەکی ئاین و مەزهەب و ورووژاندنی سۆز و گیانی ئاینیی وەکوو سلاحێکی سیاسی لەناو بەشە جیاجیاکانی خەڵکی چیندا لەچوارچێوەی هەمان کێبڕکێ بۆ خاوکردنەوەی قەڵەمبازی ئابووریی تەنینی چینی.
هاندان و داڵدەدان و دنەدانی دالای لاما و بەکارهێنانی کارتی کەمایەتییی تیبتیەکان ، ورووژاندنی مەسەلەی تایوان ، ئیستیغلالکردنی فایلی موسوڵمانە ئیگۆریەکان ، دنەدان و پشتگیریی کەنیسە غەربیەکان بۆ پەرەدان بە کەمپەینی تەبشیری ئاینیی مەسیحی و بەکارهێنانی وەکوو چەتر و ئامرازێکی سیاسی و ئایدیۆلۆجی ، هاندانی دەیان سێکتی مەزهەبیی وەکوو فاڵۆن گۆنگ .. تاد ، چەند نموونەیەکی تری ئەو لۆبیکردنە ئەنتی چینیەن کە ئەمریکا لە ستراتیجیەتی ناوبراوی خۆی لەم بوارەدا پەنای بۆ بردوون.
لەم سەردەمەدا خوارووی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، ڕۆزهەڵاتی دوور ، ئەفریقیا ، ئەمریکای لاتین وبوارێکی زۆرتری جوگرافیای جیهان بووە بە گۆڕەپانی ململانی و کێبڕکێیەکی فراوان و بەهێزی ئەو دوو زلهێزە کە هەریەکەیان هەڵگری پەیام و ئەلتەرناتیوێکی نوێیە بۆ دنیای ئابووری و سیاسی و ستراتیجیی هەموو گۆی زەوی.
مەسەلەی ووزە ، بازرگانی ، تاریفەی ئابووری ، سەرمایەگوزاری و گوێزانەوەی سەرمایەکان و بزاوتی جیهانییان ، قوتببەندی و فراکسیۆنە سیاسیەکان ، پەیماننامە و ڕیکەوتنە دووقۆڵی و چەند قۆڵیەکان و سەرجەم فەزای جیۆپۆلیتیکی جیهان و سیاسەتی نێودەوڵەتی بەگشتی ، زۆر بەتووندی و بەپلەی یەکەم کاریگەری لەو کێبڕکێیە وەرئەگرن و هەر هەموویان لەسایەی و لەژێر تیشکی ئەودا لەهەوڵی دووبارەپیناسەکردنەوەی خۆیاندان.
ئەوانە هەموو ئاکامی دەرکەوتن و تەکانی ڕۆکیت ئاسای دراگۆنی چینی ئەمڕۆن.
دراگۆن یا دراگن ( تنین ) Dragon گیانلەبەریکی ئەفسانەیی زەبەلاحە کە لەکەلتوور و فۆلکلۆری چینیدا سیمبولی هێز و قەبەیی و ئیرادەیە.

نیسانی 20
adnakerim22@hotmail.com

Foreign Affairs, Volume 99. January / February 2020
As China Goes, So Goes the World: Karl Gerth 2010
Communist International Economics: P.J.D. Wiles 2008

Previous
Next
Kurdish
Powered by TranslatePress