سوریالیزم … ئاهەنگ حسن
“سوریالیزم کە بە واتای ئازاد بوون و کرانەوەی ئەدەب و هونەر دادەنرێت کە لە سەرەتاکانی دەیەی دووەمی سەدەی بیستەم، وەک تەوژمێکی ئەدەبی شوێنی خۆی گرت. خودی ئەم وشەیەش لە دوو بەش پێک دێت: ((sur کە بە واتای (سەرەوە، سەروو، باڵا) دێت و ((realیش بەواتای (واقیع، حەقیقەت) دێت، هەروەهاکۆی وشەکەش بەواتای (سەرووی واقیع، لەودیو واقیع) دێت”١. هۆکاری سەرەکی سەرهەڵدانیشی دەگەڕێتەوە بۆ “ڕوودانی جەنگی دووەمی جیهانی لەسەرەتاکانی سەدەی ڕابردوو، ئەو جەنگەی کە لە سەختی و بەربڵاویدا پێشووتر وێنەی نەبووە، بووە هۆکاری بێ ئومێدی ڕەشبینی مرۆڤایەتی”٢ و سەرهەڵدانی دەنگی یاخی و ناڕازی و تەوژمێک بەناوی دادایزم، کە “بریتیی بوو لە لادان و ڕەتکردنەوەی کۆی ئەو ڕێباز و تەوژمانەی کە پێشووتر بوونیان هەبووە، چونکە دادایزم جوڵانەوەیەکی فەلسەفی و گاڵتەجاڕی بوو و بایەخی هەموو شتێکی ئینکار دەکرد”٣ واتە دادایزم تفی لە واقیع کرد و هەمووی ڕەت کردەوە و هیچ چارەسەرێکی پێ نەبوو.
لەبەرئەوە بنیادنەری سوریالیزم “ئەندرێ برتۆن لە ساڵی ١٩٢٢ ز، بەشێوەیەکی فەرمی بێ ئەنجامی و بێ بەرهەمی دادایزمی ڕاگەیاند و دژی وەستایەوە”٤. واتە “سوریالیزم لە دادایزم لەدایک بوو، بەڵام ڕەگ و ڕیشەی سەرهەڵدانی لەناو سیمبولیزم دا نەشونمای کرد، خودی بزووتنەوەکەش فەڕەنسایی بوو. هەروەها ئەو کەسانەی کە بۆ یەکەمجاریش ئەم ڕێچکەیان گرتەبەر بریتی بوون لە ئەندرێ برتۆن و ئاراگۆن و پۆل ئیلوار و فلیپ سۆپۆ… کە هەموویان خەڵکی فەڕەنسا بوون، سوریالیزم بەخێرایی لە شیعرەوە بۆ داستان و تیاترۆ و سینەما و نیگارکێشی و پەیکەرتاشی.. پەلی کێشا”٥ واتە سوریالیزم هات ڕەتکردنەوەکەی دادایزمی دووبارەکردەوە، بەڵام جگە لەوەی کە وەک درێژە پێدەر و تەواوکەری تەوژمی دادایزم سەریهەڵدا، هات چارەسەریشی بۆ دانا وەک پێشبینیکردنی ژیانێکی جوان لەدەرەوەی واقیع، کە پشت لە مەسەلەی دابونەریت و ئاین و ئەخلاقی جنسی و هەموو ئەوانە بکات. ئەمەش لەڕێگەی شۆڕبوونەوە و پەی بردن بەو ھەستانەی كە لەناوەوەی ئینسان كپكراون. ئیشی تاكی سوریالیش بریتییە لە پەردە لادان لەسەر ئەو ھەستانە بێ گوێدانە ھیچ بەربەستێكی كۆمەڵایەتی ( دابونەریت و كلتور) و ئاینی و سیاسی. هەروەها پەردە لادان لەسەر مەسەلەی ئینحرافی جنسی، چونکە پێیان وابوو سیستەمی ژیان ئەخلاقی تێدا نەماوە، بەتایبەت ئەوەی کە ئینسان زۆر بچووک کراوەتەوە و بووەتە شتێکی زۆر کەم. ئەمەش دەلالەتە لەوەی سوریالیزم لە مەوقیع و پێگەیەكدا سەرھەڵدەدات كە تاك ھەست بە ھیچ بنەمایەكی خۆشبەختی ناكات، بەڵكو دەگاتە ئەوپەڕی ڕەشبینی و بەرەو دونیایەك ھەنگاو دەنێت كەلەواقیعدا بوونی نییە، جیاوازە لە واقیع واتە لەسەرووی ئەو واقیعە پێدەنێتە دوونیایەك كە پشت دەبەستێت بە بیركردنەوەی قوڵ و لە نوقتەی ھەستی بێ ئاگایی مرۆڤیشەوە سەرچاوە دەگرێت و پەردە لەسەر ئەو ھەستاش لادەدات كە كپكراون و ڕێگری لەوتنیان دەكرێت بەھۆی مەسەلەی ئایینی و كۆمەڵایەتی و سیاسی. هەروەها پێشیان وابووە مرۆڤ بەدرێژایی مێژوو لەژێر سایەی ئەو دابونەریت و پرەنسیپە كۆمەڵایەتی و ئاینی و سیاسییەی، کە پەیڕەوی لێكردوون، نەیتوانیوە ژیانێك بەرقەرار و دوستەبەربکات، كە شایستە بێت لەگەڵ خواستەكانی ئینسان. نەشیان توانیوە ئەخلاق بەبەری ئینساندا بکەن، هەروەها ئەو ئەخلاقەی کە هەشبووە نەیتوانیوە ببێتە پارێزەری ئینسان، بەڵكو بوونەتە ھەڕەشە بۆ سەرجەم سێكتەرەكانی ژیان و بەربەستێكیش بوون بۆ ئەوەی مرۆڤ نەتوانێت لەسایەیانەوە ئاسایش و ئازادی ڕەھا دەستەبەر بكات، كە بەختەوەری لانەی خۆی بكات. هەروەها بەھۆكاری ئەوەی كە پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان و پابەندی تاك بۆ ئاین لەئەوروپادا لە ئاستێكی لاوازدا بووە، ھۆكاری سەرەكی بووە بۆ سەرھەڵدانی فیكری سوریالی.. بەڵام لەبەرئەوەی لەڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا پابەندبوون بە ئایینی ئیسلام و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ئاستێكی باشدا بووە. بوونەتە بەربەستی سەرەكی لەبەردەم درووست بوونی تاكێكی حەقیقی سوریالی لەژینگەكەی خۆیدا سەڕەڕای ئەو ژمارە كەمەی كە دروستیش بووە كە خودی خۆیان، خۆیان خستۆتە ئەو ژینگەیە، واتە خۆیان ئەو ژینگەیان بۆ خۆیان دروست كردووە، كە ئەمەش حاڵەتێكی جیاوازە، بەڵام ڕێژەیەكیان لە پانتاییەک وشەکانیان پڵیشاندۆتەوە و لە ئاوک و جیقڵپاوەی وشە واتای نوێیان هەڵهێنجاوە، واتە گەمەیەکی هونەرییان بە واتا کردووە، نەوەک گەمەیەکی فیکری کە دواجار بەشێکی سەرەداوەکانی دەچێتەوە سەر هیچگەرایی.. واتە بەشێكیان لەواتای حەقیقی و فیكرییەتی سوریالی تێنەگەیشتوون.
“هەرچەندە سوریالییەکان واقیعێکیان دەویست، کە هیچ ڕەبتی بەو واقیعەوە نەبوو کە تێیدا دەژیان بەواتای ئەوەی لە بەرهەمەکانیان ژینگەیەکی وایان دروست دەکرد و واقیعێکیان دەهێنایە گۆڕێ کە لەگەڵ ئەو واقیعەی ئەو سەردەمە زۆر جیاواز بوو. باڵاتر لە واقیعییەتی سنوردار و قبوڵکراوی دەخستە ژێر سەرنج و خواستی خۆیەوە. تا لەم ڕێگەیەوە بتوانێت، کۆمەڵێک بابەت بهێنێتە ناو ئەدەبیاتەوە کە پێشتر بەشێک نەبوون لە ئەدەبیات وەکو خەون و وەهم و”٦ ، بەڵام چونکە بۆ خۆیان لە واقیعدا دەژیان ئەگەر بەشێوەی ڕاستەوخۆش نەبێت، بە ناڕاستەوخۆ لەڕێگەی سیمبولیزمەوە باسی ئەو واقیعەیان دەکرد، کە تێیدا بوون. چونکە خۆیان واقیعی بوون و لەهەسارەیەکی ترەوە نەهاتبوون، بەڵکو خۆشیان لەناو جەرگەی کێشە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی فەڕەنسادا بوون. لەسەر بنەمای فیکری تاکیش کاریان دەکرد، کە ئەمەش بووە جێی ڕەخنە بەوەی تاک هەرچەندە سەربەخۆ بێت، دواجار تاکیش دەچێتەوە ناو بازنە و تۆڕی کۆمەڵگا. لەبەرئەمەش دەبووایە تاکە سوریالییەکان هەموویان لە سوچێکی گشتی هاوپەیام بن و بەیەک ئاڕاستەدا بڕۆن. بەلای کەمی دەبوایە یاسایەک هەبووایە، کە هەموویان کۆبکاتەوە و یەکسان بن، . تا پێگەیەکی بە‌‌هێزتری هەبووایە و وەکو ڕێبازێک ڕەگی دابکوتایە..
ئاهەنگ حسن محمد
——————————————————————
سەرچاوەکان:
- الأصفر، عبدالرزاق (1999)، المذاهب الأدبیه لدی الغرب، منشورات اتحاد کتاب‌العرب.ل١٦٩
- پریستلی، جی.بی (1372)، سیری در ادبیات غرب، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: امیرکبیر. ل٤٩٣
- فەرھاد پیرباڵ ( 2009)، ڕێبازە ئەدەبییەكان، ھەولێر، منارە. ل٣٢٨
- فاولی، والاس (1981)، عصر السریالیه، ترجمه خالده سعید، بیروت: دارالعوده. ل١٧
- ثروت، منصور (1385)، آشنایی با مکتب‌های ادبی، تهران: سخن. ل ٢٣٠ – ٢٣١
- فاطمی قمی، سیدحسین (1379)، تصویرگری در غزلیات شمس، تهران: امیرکبیر. ل ٢٣٤
.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
