خەیرولئومووری ئەوسەتوھا!… عەبدولڕەحمان فەرهادی
گه‌ر جارێك به كه‌ر بڵێین هۆش، ئیتر تێده‌گات و ده‌وه‌ستێت، به‌ڵام مرۆڤ زۆرجار تێناگات، یان نایه‌وێ تێبگات، ئیتر بۆچی كه‌ر له به‌نیاده‌م ئاوه‌زمه‌ندتر و ئاقڵتر نییه؟ ئه‌و له مرۆڤ تێده‌گا، به‌ڵام ئه‌وه ئێمه‌ین له‌و ناگه‌ین، تێیناگه‌ین ده‌نا له‌و ئاقڵتر ده‌بین. عه‌زیز نه‌سین له بیره‌وه‌رییه‌كانیدا باس له ئاقڵیی كه‌ر ده‌كات و ئه‌ویش لەمێژە پێیوایه كه‌ر له مرۆڤ ئاقڵتره، ئەوەتا له بیره‌وه‌رییه‌كانیدا ده‌ڵێ: له پاییزی 1930 چوومه یه‌كێك له گونده‌كانی كوهپایه، كه خه‌ڵكه ساده و ساكاره‌كه‌ی زۆر سه‌ره‌تایییانه ده‌ژیان و ئه‌و گه‌نم و دانه‌وێڵه‌یه‌ی كه هاوینان به‌رهه‌میان دێنا، له چاڵانیان ده‌كردن و دایانده‌پۆشین و له كۆتایی پاییزێ له چاڵانیان ده‌ردێنانه‌وه. كه چوومه ئه‌وێ، لادێیییه‌كان چاڵه‌كانیان لێ ون بووبوو، چونكه گیاوگۆڵ هه‌موو جێیه‌كی داپۆشیبوو و نیشانه‌یه‌كیش نه‌بوو شوێنه‌كان دیار بكاته‌وه، زۆر جێیان هه‌ڵكه‌ندبوو به‌ڵام چاڵه‌كانیان هه‌ر نه‌ده‌دیته‌وه. من پێمگوتن: بڕۆن هه‌مان ئه‌و كه‌رانه بێننه‌وه كه هاوینێ به‌رهه‌مه‌كانتان له‌سه‌ر خه‌رمانێوه پێ هێناوه‌ته سه‌ر چاڵه‌كان، هه‌ر له‌وێوه به‌رد و گڵیان لێ باركه‌نه‌وه و به‌ره‌ڵڵایان بكه‌نه‌وه و لێیانگه‌ڕێن، ڕه‌نگه هه‌ر به‌پێی خۆیان بچنه‌وه سه‌ر چاڵه‌كان. لادێیییه‌كان به‌قسه‌یان كردم و هاتن وایانكرد و كه‌ره‌كان ملیان لێنا و له‌و ده‌شته‌دا له جێیه‌كی وه‌ستان، كه لادێیییه‌كان شوێنه‌كانیان لێدایه‌وه، كه‌ره‌كان به‌هه‌ڵه نه‌چووبوون، چاڵه‌كان هه‌ر له‌وێ بوون.
کوڕێک ھەبوو لەگەڵ من خوێندنکاری ناوەندیی زۆزان بوو، ناویم بیرچووەتەوە، ھەمووجار بە کەرەکەی خۆی لە دوورەوە لای سایلۆوە دەھاتە مەکتەبێ، کە دەگەیشتە بەردەم دەرگای مەکتەب، لە کەرەکەی دادەبەزی و شوولکێکی دەخێواندێ و کەرە خۆی بە ئاقڵی، ھەڵتەک ھەڵتەک ملی ڕێی دەگرت و دەچووەوە ماڵەوە.
ھەر ئەو ھاوەڵەم ھەمان شوولکی دەدایە مامۆستا بۆ ئەوەی پێی لە ئێمەش بدرێ، جار ھەبوو بە شوولکەکە لە خۆیشی دەدرا!
ئێ ده‌ی كه به‌نیاده‌م خۆی پێ له كه‌ر ئاقڵتره، كه‌واته بۆچی كه‌ر له بەنیادە‌م ئاوه‌زمه‌ندتر و پڕ ئه‌قڵتر نییە؟
مەحموود زامدار ی ڕەحمەتی لە کۆڕێکدا کەرنامەکەی دەخوێندەوە، فەرمووی: کەر گیانەوەرێکی ھێمنە. مام ھێمنی شاعیر لێی ڕاستبۆوە گوتییە زامدار: باشە باوکەکەم، کەر بۆ زامدار نییە، بۆ ھێمنە؟
ئێمە لە نرخ و بەھا و ژیریی کەر بە سەھوو چوووین، گەر کەر نەبووایە، سوپای ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی نەیدەتوانی ھەموو دنیا بگرێت، چونکە بە پشتی ئەو کەرە ئیشی گەورە کراوە کە لە توانای بەنیادەمدا نەبووە، ئەو بارەی لە کەرێ دەخرێ، گەر بێو لە مرۆڤی بار بکەی، دڵنیام دەتڕێ! پاشان دەمرێ! ھیچ شۆڕش و بزاڤێک بێ کەر سەرکەوتوو نەبووە، جا چ کەری گوێ کورت چ ھیی گوێ درێژ! کەر ھەمیشە ھاودەم و ھاوڕێ و ھاوشۆڕش بووە، زەحمەتکێش و کۆڵنەدەر و چەوساوە بووە. لەناو خۆیشمان گەر کەر نەبووایە شۆڕشەکانی کورد لە قوڕێ دەچەقین و دوژمنانمان دەیانتۆپاندین! گەر مافی مرۆڤ درۆیەکی گەورە نەبێ، ھەقە ھیچ نەبێ با مافی ئاژەڵ لەکن ئێمە گرنگ بێ و با ڕۆژێک لە ساڵ بە ناوی (ڕۆژی جیھانیی کەران) دابنێین، بەو مەرجەی مرۆڤ ئەو ڕۆژە بە ھیی خۆی نەزانێ و لە کەرێش تێک نەدات!. لە ئەدەبییاتی دنیادا، زۆر نووسەری گەورە لەبارەی ژیریی کەر نووسیویانە، بۆ نموونە کەرەکەی فەیلەسووفی فەڕەنسا بۆریدان، لەناو عاڕەبان تۆفیق ئەلحەکیم چیڕۆکی جوانی لە پەسنی کەر ھەیە، لەناو فارسان محەمەد حەسەن خان ئیعتیماد ئەلسەڵتەنە و سائیب تەورێزی بەرھەمی جوانیان ھەیە، ھەروەھا ڕۆماننووسی فەرەنسا گۆنتێ دیبرۆن ڕۆمانێکی بە ناوی (کەر) ھەیە، لەناو خۆیشمان نالی شیعرە بەناوبانگەکەی (ھەی کەرێکم بوو چ پەیکەر) و مەحموود زامداریش کۆمیدیای کەرایەتی یان کەرنامەی نووسیوە. ئەمانە ھەموویان لەبارەی ژیریی کەر فەلسەفاندوویانە، ھەروەھا لەبیرمان نەچێ، شاعیری ھاوڕێمان عەباس عەبدوڵڵا یووسف، دیوانە شیعرێکی بە ناوی (کەری بۆریدان) ھەیە. بێینەوە سەر فەلسەفەی بۆریدان لەبارەی کەر، بۆریدان دەڵێ: گەر تووشی کەرێکی برسی بوویت، بینیت وا لە برسان و لە تینووان لاکەی لێوەدێ و باری لار بووە و چاوی ئەبڵەق ماوە، بارەکەی بێنە خوارەوە و کەرەکە لە نێوان قۆمەتێ پووش و کۆلە ئاوێک دابنێ، مەرجەکە ئەوەیە ڕێک لە ناوەڕاستی پووش و ئاوەکەی دانێ، بۆریدان دەپرسێ: ئایا کەرەکە زووتر بەرەو لای کامیان دەڕوات؟ بۆ پووشەکە یان بۆ ئاوەکە؟ لێکدانەوەی بۆریدان بۆ ئەم کێشەیە ئەوەیە کاتێ کەرەکە ئەم دیمەنە دەبینێت، نە بۆ لای پووشەکە دەڕوات نە بۆ لای ئاوەکە، بەڵکوو کەرە ئەوەندە واقوڕماو و سەرسام دەبێ، نازانێ ڕوو لە کام لا بکات، ئیتر دەکەوێتە فەلسەفە لێدانەوە و لەجێی خۆی نابزووێت و تا لە تێنووان و لە برسان سندانی دەگاتێ و دەتۆپی. پێم، ئێستا ھەر تاکێکی مرۆڤ بخەیتە جێی کەرەکەی بۆریدان، ئەو بە جۆرێکی تر دەتۆپێ، چونکە مرۆڤ چاوچنۆک و نەدیتکەیە و یەکسەر کۆلاوەکە بەسەر دەمیەوە دەکات و پاشان بەغارەغار پڕ دەداتە پووشەکە و چەند سەعاتێک دواتر دەڕیخێنێ و حەییاتی لەبەر دەبڕێ و ئەویش دەتۆپی! کا ھیی خۆی نییە و لەبیریشی دەچێ کادین چیی بەسەر دێ!
بەمجۆرە ھەردووکیان تۆپین، کەرە بە فەلسەفە لێدانەوە، مرۆڤەکەش بە نەدیتکەیی و چاوچنۆکییەوە!
بۆیە زۆر فەلسەفە لێدان و زۆر چاوچنۆکی و نەدیتکەیی پەسند نین، ئێمە وا چاکە عارەب گۆتەنی: خير الامور اوسطها! پەیڕەو بکەین.
ھەردوو حەیوانین،
ئێمە گوێ کورت و ئەو گوێ درێژ.
ھەردوو حەیوانین،
ئێمە ناتیق و ئەو ناھیق!
▪️ع.ف▪️
