ئۆتۆریتاریزم: چه‌مک و تایبەتمەندیه‌کانی… نووسینی: زانکۆ یاری
ئۆتۆریتاریزم Autoritarianisme» » ده‌سته واژه‌ێیکه که له وشه ی فەڕانسه‌وی «Autorite » واتا هێز و دەسەڵات گیراوه. 1)) ئۆتۆریتاریزم پێناسه‌ی جۆری نوێنه‌کی ده‌روونناسی و شرۆڤه‌ی جۆری له تایبەتمەندیه‌کانی که‌سایه‌تی له مرۆڤه. حکوومەته سیاسییه‌کان هەمان نموونه‌ی رێکخستنی دەسەڵاتی سیاسین کە دەتوانرێ بە چەند شێوەی جۆراوجۆر پۆلێن بەندی بکرێن، وەکوو ژمارە بەڕێوەبەرانی دەسەڵاتی سیاسی، شێوازی دەستنیشانکردنی بەڕێوەبەران، جیایی نێوان ئەو دامەزراوانەی حکوومەت دەکەن و هەروەها جۆری پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتداران و خەڵک.
دیاریکردنی سنوورەکانی نێوان ئەو دوو رێژیمانە کارێکی زۆر ئاسان نیە، به‌ڵام هەر بە‌پێی ئەو پێوەرانە چەندین رێژیمی جیاواز بوونیان هەیە، وەکوو دێموکراسی، کۆماری، پاڕلمانی، پاشایەتی، دیکتاتۆری، تۆتالیتاریزم و هتد.
به واته‌یه‌کی ساده‌تر رێژیمی ئۆتۆریتە به ده‌سته‌ێیک له رێژیمە دیکتاتۆریه‌کان ده‌ڵێن که گرووپێک به ناوی یه‌ک حیزبی سياسی وه‌کوو حیزبی به‌عسی عێراق، یان داروده‌سته‌یه‌کی چه‌کداری وه‌کوو حکوومەتی ژنڕاڵه‌کان له ئارژانتين و حکوومەتی سه‌رهه‌نگه‌کان له یوونان، ئازادیه‌کانی تاکه‌که‌سی و حقووقی کۆمه‌ڵایه‌تی خەڵک له ناو ده‌بات و به شێوه‌یه‌کی زۆره ملانه به سه‌ریان ده‌سه‌ڵاتداری ده‌کا. 2))
رێژیمەکان زیاتر لە دوو روانگەوە خوێندنەوەیان بۆ کراوە: یەکەمیان ڕوانگەی حقووقییە کە زیاتر ورد بۆتەوە سەر بنەمای دەستووری و دامەزراوەکانی دەسەڵاتی گشتی. ڕوانگەی دووهەمیان روانگەی زانستە سیاسی یه کانە کە بە شێوەیەکی کەمتر ڕەسمی و بێ سنوور دەڕوانێتە ڕێژیمەکان، لەو ڕوانگەیەوە ڕێژیمە سیاسییه‌کان لە ڕەهەندی دامەزراوەیی و یاساییەوە سنوردار ناکرێنەوە بەڵکوو رۆڵی ئەکتەری دیکەش لە بەرچاو دەگیرێن کە دەیانهەوێ کاریگەری یان لە سەر دەسەڵاتی گشتی هەبێ، وەکوو میدیاکان، سەندیکا، پارتە سیاسییه‌کان و هتد. به‌ڵام ئه‌بێ سه‌رنج بده‌ین بۆ ئه‌وه‌ی که «ئۆتۆریتاریزم» لاوازه له‌گه‌ڵ «ئۆتۆریته» autority) » و نابێ ئه‌م دوو چه‌مکه تێکه‌ڵ بکه‌ین.
بە شێوەیەکی کورت ده‌توانین ئاماژه به ئه‌وه بکه‌ین که «ئۆتۆریته» تایبه‌تمه‌ندیه‌کی شیاو و هه‌ڵبژارده‌یه و ڕاگه‌یێنه‌ری هێزیی به‌ربڵاوی حکوومەت له به‌کارهێنانی دەسەڵاتدارییه، هه‌بوونی ئۆتۆریته له لێکدانه‌وه‌ی نیزامه سياسه‌کان نیشانده‌ری ڕه‌وایی سيسته‌می سياسیه و پەیوەندیی زۆر باش له‌گه‌ڵ هێز و دەسەڵاتداری هه‌یه. هه‌روه‌ها «ئۆتۆریته ده‌توانێ به بێ هێز هه‌بوونی بێت، {که به‌م شێوه‌یه} کاریگه‌ر نییه، به‌ڵام وه‌ڵامده‌ری چه‌مکی «هه بوونی مافه».3))
له ساڵی 1965،» رایمۆند ئاڕۆن» Raymond Aron) )، مێژوونووس و کۆمەڵناسی فەڕانسه‌وی، حکوومەته سیاسییه‌کان بە پێی پڕەنسیپێکی تر پۆلێن بەندی دەکا، ئەویش رکابەریی نێوان پارتە سیاسییه‌کانە، ئەو پێیوایە ئەو رکابەری یە تەنیا پێورێکە کە دەتوانێ دێموکراسی لە تۆتالیتاریزم جیا بکاتەوە. هەروەها پێوەری دەستنیشانکردنی دێموکراسی لە حکوومەتێکی چەند حیزبی دا، زۆربوونی ژمارەی حیزبەکان نییە، بەڵکوو بۆشایی و کەلێنی سیاسی و کۆمەڵایەتییە لە نێو ئەو رێژیمەدا، وکوو دابەشبوونی حیزبەکان بە سەر بەرەی چەپ و راست دا.
هەر لەو دیدگایەشەوە، سیاسەتزانەکان دەڕواننە کار و کردەوە و ڕەفتاری رێژیمە سیاسییه‌کان نەک تەنیا لایەنی حقووقی و دەستوری. بەو شێوەیە چه‌مکی سیستمی سیاسی دێنه کایه‌وه و لە نێو زانسته سیاسییه‌کان دا زیاتر باسی سیسته‌می سیاسی دەکرێ. چەمکی سیسته‌می سیاسی بانتر و زۆرتر لە چەمکی رێژیمی سیاسی سەیر دەکرێ. سیسته‌مێکی سیاسی دەتوانێ چەند رێژیمی سیاسی وەک پاشایەتی، سەرۆکایەتی، پارلمانتاری یان تێکەڵەیەک لە چەند دانەی جیاواز لە خۆ بگرێ. ئۆتۆریتاریزم دیاری ڕۆژئاوایه، هه‌روا که جێگه‌ی سه‌ر هه‌ڵهێنانی دره‌ختی ئه‌م ئه‌ندیشه و به‌رهه‌م هێنانی زۆرتری، وڵاتانی ڕۆژئاوایی بوو.
رێژیمی ئۆتۆریتەر، رێژیمێکه کە لەودا دەسەڵاتی سیاسی بۆ مانەوەی هەرچی زیاتری خۆی، هەوڵی یەکدەستکردنی خەڵک و کۆمه ڵگه دەدا بێ ئەوەی تاکەکانی کۆمهڵگه بە زۆر بهێنێتە ژێر رکێفی خۆی. له نیوەی دووهەمی سەدەی بیستەمەوە جۆرێک لە پۆلێنکردنی رێژیمە سیاسییه‌کان هاتۆتە کایەوە، ئەویش دابەشکردن بە سەر دێموکراتیک و نادێموکراتیک دایە، واتە رێژیمە سیاسییه‌کان بە هەر شێویەک داڕێژڕابن و بە هەر دەستوور و بنەمایەکەوە دروست بووبن، بە سەر ئەو دوو دەستەدا دابەش دەبن. بۆ نموونە؛ حکوومەتی کۆماری، پاڕلمانی، پاشایەتی، یان تەنانەت ئایینیش تەنیا بە سەر دێموکراتیک یان نادێموکراتیک دا دابەش دەبن.
ئەمڕۆکە لە نێوان ڕێژیمه کانی جیهاندا نزیک بە سه‌د ڕێژیم هەن کە نە دەتوانرێ لە ڕێزی ڕێژیمە دێموکراتەکان پۆلێن بەندی بکرێن، نە لە ڕێزی ڕێژیمە تۆتالیتێرەکاندا، ئەو ڕێژیمانە بە رێژیمی ئۆتۆریتەر ناسراون.
جیاواز بوونی تۆتالیتاریزم و تایبەتمەندیه‌کانی ئۆتۆریتاریزم:
وشه‌ی تۆتالیتر له سه‌ر چاوه‌کانی زانستی سیاسی، به سێ شێوه‌ی گشتی به کار هێنراوه: تۆتالیتر Totaliter))، تۆتالیتاریانیسم Totalitarianism) ) و تۆتالیتاریسم Totalitarisme).(4) ) ده‌سته واژه‌ی تۆتالیتر له ڕیشه‌ی لاتینی Totus» » واتا «هه موو» داڕێژاوه و به مانای «گشتی، به‌ر بڵاو، پلۆرالیزم، هه‌موو لایه‌ن، پێشڕه‌و» هاتووه. له زانستی سیاسی به رێژیم و حکوومەت گه‌لێک ده‌ڵێن که داخوازی به‌ر بڵاو بوونی رۆڵی حکوومەت له هه‌موو لایه‌نه‌کانی ژیانی کۆمه‌ڵگه‌ن. هه‌روه‌ها تۆتالیتر، ئیدۆلۆژی یان بزووتنه‌وه یه‌که لایه‌نگری پێشڕه و بوونی ئه‌م جۆره ده‌سه‌ڵاته بێت.
سێ تایبەتمەندیی سەرەکی ئه‌ندیشه‌ی ئۆتۆریتەر بریتیه لە:
– پلۆرالیزمی سنووردار:
ئەو رێژیمانە لە سیسته‌می تاک حیزبی و تۆتالیتێر جیا دەکرێنەوە، هەروەها لە پلۆرالیزم و چەند حیزبیش کە تایبەتمەندیی دێموکراسی یە جیا دەکرێنەوە. 5) ) لەبەر ئەوەی کە تۆتالیتاریزم دەیهەوێ هەموو کۆمهڵگه لە پاوانی یەک ئیدۆلۆژی دا بێ، ئه‌ندیشه‌ی تۆتالیته‌ری، چاودێری و کۆنتڕۆڵی حکوومه‌ته له سه‌ر هه‌موو بناغه‌کانی ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی و ته‌نانه‌ت کۆنتڕۆڵی خۆی تایبه‌تی؛
بەڵام ئۆتۆریتاریزم تەحەممولی هەندێک جیاوازیی ئیدۆلۆژیکی، ئایینی و سیاسی دەکا. واتە چەندین پارت و گرووپی سیاسیی جیاواز دەتوانن چالاکی بکەن و تەنانەت لە نێو دەسەڵاتی سیاسی دا بوونیان هەبێ. تۆژینه ران له رێژیمه فاشیستیه کانی مۆسۆلینی له ئیتالیا، هیتلری له ئه‌ڵمانیا و ئیستالینی له شۆره‌وی، وه‌کوو چه‌ند نموونه‌ی ناسراوو بۆ تۆتالیتێر یادیان کردوه.6))
بەڵام ئەو پلۆرالیزمە بە چەند هۆکار سنووردارە:
یەکەم ئەوەی کە ئازادیی گرووپە سیاسی یه کان لە لایەن ڕژیمه‌وه هەندێک چوارچێوەی بۆ داندراوە. لەگەڵ ئەوەشدا کە بوونی گرووپی ئۆپۆزیسیۆن یان سەندیکا رێگە پێدراوە، بەڵام چوارچێوەیەکی کار و چالاکی یان بۆ دەستنیشانکراوە و بەردەوام لە ژێر چاودێری دان.
دووهەمین هۆکاری سنوورداربوونی پلۆرالیزم ئەوەیە کە، هەرچەندە لەو رێژیمانەدا هەڵبژاردن هەیە بەڵام تەنیا بۆ پێشاندانی رۆخسارێکی دێموکراتیکە، چونکە هەڵبژاردن کاریگەری یەکی ئەوتۆی لە سەر دەسەڵاتدارانی پلە یەکەم نیە، و تەنیا هەندێک ئاڵوگۆڕی لە پلەکانی خوارووتردا پێک دێنێ. (بۆ نموونە: شێوەی پۆتین-مێدڤێدێف لە ڕووسیا)
سێهەمین هۆکاری سنوورداربوونی پلۆرالیزم، بەکارهێنانی هێزە بۆ کەمکردنەوە و سەرکوتی ناڕازیان، هەتا پڕەنسیپەکانی بەشەرعیکردنی دێموکراتیک لە کۆمه ڵگه‌دا زیاتر چوارچێوەدار بن، ئۆتۆریتاریزم خراپتر خۆی دەسەپێنێ و بۆ پاراستن و مانەوەی خۆی زیاتر کەڵک لە هێز و لە توندوتیژی وەردەگرێ.
– تەیار نەکردن و بەسیاسی نەکردنی خەڵک:
ئه‌ندیشه‌ی تۆتالیتری؛ ماننه‌وه‌ی هێزی سیاسی له ده‌ست یه‌ک حیزب و لابردنی هه‌موو جۆره چاودێریه‌کانی خه‌ڵکییه. 7) ) لە رێژیمە تۆتالیتێرەکاندا لە قابدان و تەیارکردنی خەڵک و پەیوەست کردنیان بە رێژیم زۆر بەهێزه، بەڵام لە رێژیمە ئۆتۆریتێرەکاندا تەیارکردن و بەسیاسی کردنی خەڵک و کۆمهڵگه زۆر لاوازه و هەوڵ دەدەن نەزمی کۆمەڵایەتی بپارێزن. 8) ) واتە بە پێچەوانەی رێژیمە تۆتالیتێرەکان، ئۆتۆریتێرەکان هەوڵ نادەن پێکهاتەکانی کۆمهڵگه دەستکاری بکەن.
– لاوازبوونی ئیدۆلۆژی:
ئه‌ندیشه‌ی تۆتالیتێری، هه‌وڵ ده‌دات بۆ شێوه پێدان به کۆمهڵگه به پێی ئیدۆلۆژی حیزبی و به کارهێنانی هه‌موو ئامێرهکان بۆ به‌رهه‌م هێنانی ئه‌م ده‌ستووره؛ بۆ نموونه ئیدۆلۆژی نازیسم که‌وه کوو تۆتالیتر بوو له ڕێگه‌ی بانتر بوونی ڕه‌گه‌زی و ناسیۆناڵیزم تا هه‌تاکوو له ناو چوون هه‌وڵی دا و هه‌روه‌ها ئه‌ندیشه‌ی فاشیسم بۆ زیندوو کردنه‌وه‌ی شارستانیه‌ت و سه‌ر بڵیندیه‌کانی پێشوو هه‌وڵی دا. 9) ) لە رێژیمە ئۆتۆریتێرەکاندا ئیدۆلۆژی یەکان ئەو هێزەیان نیە وەک رێژیمە تۆتالیتێرەکان دەست بە سەر هەموو پێکهاتەکانی کۆمهڵگه دا بگرن. واتا ئەوەی ئۆتۆریتاریزم لە تۆتالیتاریزم جیا دەکاتەوە ئەوەیە کە خواستی ئەوە لاوازە کە تەواوییەتی کۆمهڵگه یەکڕەنگ بکرێ. جیاوازی نێوان رێژیمە تۆتالیتێر و ئۆتۆریتێرەکان رێگە خۆشکەرە بۆ ئەوەی جیاوازیی نێوان دوو فۆڕمی گەوەرەی کۆنتڕؤڵی دەسەڵات لە سەر ئۆپۆزیسیۆن و ناڕازیان بزانین.
نووسینی: زانکۆ یاری
به‌کالریۆسی زمان و ئه‌ده‌بی ئینگلیزی
————————————————-
سه‌رچاوه‌کانی وتاره که:
1-Bernard, Berento. On Totalitarians, (1999-Paris). 1st Edition, Plamna Press. Pages (46-48).
2- The Same Source: (On Totalitarians).
3- کازمی، عه‌لی ئه‌سغه‌ر، قه‌یرانی نوێخوازی و فه‌رهه‌نگ سياسی له ئێراندا، تاران: بڵاو کردنه‌وه‌ی قدس، 1374).
4- فهرههنگی زانستی سیاسی، مینوو ئه‌فشاری ڕاد، چاپی یه‌که‌م، بڵاو کردنه‌وه‌ی چاپار، تاران،
1379 ،ل592 .
5- تۆتالیتاریزم، تۆژینگه‌ی زانستی ئینسانی، پاییز1358 ، بی جا، ل 9؛ فهرههنگی سیاسی، داریوش ئاشوری، چاپی ده‌وازده‌هم، مروارید، تاران،1358 ، ل65.
6-Lafont, Rubio. The Past of a Fancy, Investigation on Communist View in 2th C. (1995-Paris), Galman Press. Page: (18).
7- The Same Source: (The Past of a Fancy, Investigation on Communist View in 2th C).
8- Benton, Philip, “An Introduction to Modern Politic, Liberal Democracy and Totalitarisme”, 2nd Edition.-(1987-Paris). Pages: (452-455).
9-Kolakowski, Leszak. The Totalitarisme and Lie, 3rd Edition, Rutledge Press-(1942-Amr), pages: (660).
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
