حوکمڕانی ئتحاد تەرەققیی ١٩٠٨-١٩٨٠ شەری سەربەخۆی ١٩١٩-١٩٢٢.. ڕەیان خالید محمد

جەمعیەتی ئتحاد . تەرەققیی لەدەسەڵات . چارەنووسی گەنجیە تورکەکان کە چالاکی سەرەکی و وبەردەوامیان
بریتیبوو لە وەی لەناو چاپەمەنیە زۆرو زەوەندەکاندا ڕەخنە لە ئمپراتۆریەتی عوسمانی بگرن. ئەم سیاسەتە لە تەموزی ١٩٠٨وەختایک باندێکی بچووکی ئەفسەرانی گەنجی یاخی بوون. دوای روخانی ئیمپراتۆریا لەسەر دوو تەوەرە کاری دەکرد یێکتی ئاشتوو سۆسیالستی دروست کرد دوای مردنی لە ٥نیسانی ١٨٨٢قوتابخانێکی روناکبیری لە دوای خۆیەوە بە جێهێشت کە تەرخانی زانستە کۆمەڵاتیەکان کرابوو. ئەوان خۆیان زیاتر وەک مەفرەزەی گەریلا دەبینی کە ئامانجیان بەرگری کردن بووە لە نشتیمان سوڵتان پەشۆکا لە ٢٣تەموز رێگەی بە گەرانەوەی گەنجە تورکەکان دا دەسەوجی دووەم دەستوری پاشایەتیە وەک جاردانی حورمەت تەماشا کرا لە ٢٤تەموز تەواوی شارە گەورەکانی ئیمپراتۆریا برایەتیان بە خۆوە بینی تەرەقی رێخراوی سەرەکی گەنجینە تورکەکان بە نزیکەی تا نەمان هەموو لاوەزیەکانی پلورا لیزمی عوسمانی لەناو برد کۆمەلەی ئحتاد تەرەقی بەتەواوی خۆی لەگەڵ تورکیزم دەناسیتەوە . لە ئانجامدا ناتوانی بیرۆکەی دەسەلات لە دەسەلاتداران لە رێگەی یاری هەلبژاردنەوە قبول بکەت.
هاوکات لەگەڵ خۆ گۆڕینی بەرەبەری بۆ پارتی تاقانە کۆمیتەتا دەهات زیاتر ئاشکرا تر دەبوو بە زمان حاڵی ناسیۆ نالزمی تورک ئەم پەرەسەندنە وا بەدیار دەکەوێ پارادۆکسال بیت بەتایبەت لەسەر ئەو هاوبەندی لەگەل رێکخراوی سەرەکی ئەرمەنەکان تاشانک )کۆمیتەی شۆرشگێری ئەرمەن (هەیبوو کە هەتا دوای ئاشوبەکانی ئەدەنی ١٩نیسانی ١٩٠٩ کە قوربانیەکان زیتر ئەرمەن بوون کە رێخراوی ناوەخۆی کۆمیتە بە دکتۆر نازم سپێردا نەهادین شاکر سپێردرا کە هەردوکیان روانگەی بانتور ا نزمیان هەبوو بەهان شێوە رێکخراوەکە ژمارێک روناکبیری ناسیۆنانیستی بەدەر بوو وە کۆمەڵەی )نیشتیمانی تورک ١٩١١دامەزرا ( تورک کۆگۆ ) هێزی تورک .رێخراوی نمچە سەربازی لە سالی ١٩١٣دامەزرا ( و تورک )ماڵی تورکان لە ساڵی ١٩١٩دامەزران( کە ناسیۆنالیزمی و تەرەقی تیدا گەسەی سەند.
لە ٢٩ئۆکتۆبەری ١٩١٤دوو کەشتی سەربازی ئەرڵەمانیگۆبەن برسیلا کە بە فەرمی لە لایان ئەستەمبول گر درابوون دوای ئەوەی لە راوەدونانی بەریتانیەکان رزگاریان بوو بۆم باردمانی بەرەی روسیەکانیان کرد بەمە هاتنە ناوەوی ئیمپراتۆریتیان بۆ ناو شەر راگەیاند وە هەروەها کۆمەڵەی هاوپەیمانان توانیان کۆمەلەی ئحتاد ترەقی لەناو بببەن وە دەتوانن بڵیبریاری ئحتادیەکان بۆ چوونە ناو شەر بەبێ بەرژەوەندی هیچ لاینک بوو لە لە کاتێکدا هیشتا پاریسو لەندەن داوایان لیکرد بی لاین بیت وە هەروها بەلگەنامە عوسمانیەکان لەلایان حکومەتی تورکیا بلاوکرانەوە لە سالی ١٩٩٤بۆ دورخستنەوەی حەقیقەتی قەتلوحامە کە دەتوانن بڵین زۆربەی قەتلوحاتی ئەرمەنەکان بەشی زۆرترینیان لە لایان رێکخراوی تایبەتی نیشتیمانی ئورگانی ئاسایشی سێ پیاوەکە
بەرێوە دەبر ان کە کۆمیتە چیەکانی ئیحتاد و تەرەقی بەخۆوە دەگرت کە بە گویرەی پێناسەی یێکێک لەوانە(فوئاد بالقان) دروشمی ئەم رێکخراوە تایبەتە بریتبوو لە (بیسوتێنە).
هەروەها سوارە خێڵەکانی کورد لە ژێر حوکمرانی عەبدولعەمید دروست کرابوون ئەوانیش بەشداریان لە قەتلوحامەکەدا گرت بەرهمی مولک سامانی ئەرمەنەکانیان دەست بەسرا گرت ئەم بەشداری کردنە لە تاوان هاوپەیمانیی نێوان ئتحعادی تەرەقی سەقامگیر کرد. هاوپەیمانێک وەک ئەوەی تەنەر ئاکچام ئاماژەی بۆ دەکات لە سالی١٩١٩بوو بە بناخەی کۆمەلایتی شەری سەربەخۆی ئاگربەستی مۆدرس داگیرکردن و دابەشکردنی ئەوەی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی مابووە بە دواوو هات بەرتانیی فەخیمە دەستی سەر لەبەری ویلایەتی موسل )کوردستانی ئستای موسل داگرد( ئیتالیاو فەرەنساش پارچەیکی ناوچەی زەریایی ناوەراستی تورکیای ئێستای سمیرانی داگیر کرد دواجار لە ١٦ئایارئ. ١٩١٩نورەی پایتەخت هات تا بکەوێتە ژێر دەستی هیزەکانی ئنگلیز فرەنساو ئیتالیەکان.
پەیمانی سیڤەر لە( ١٠ئابی ١٩٢٠)حکومەتی عوسمانی ناچار کرد کە مۆری بکات تەرخان کرابوو بۆ پارچە پارچە کردنی ئمپراتۆریا . ئەوەی کە زیاتر ترسناکتر بوو ئەنادۆل بوو بەشێکی گەورەی ترسای رۆژهەلاتی بە یۆنان بەسترا, کە سەرەتا بەرانگاربونەوەی ئەم زنجیرە داگیرکەرانە لاواز بوو کە تەنها سوپای رۆژهەلات بوو لە لایان کازم قەرەبەکر سەرکردایەتی دەکرا دەیتوانی نۆرەی بەرگریکی چالاک بەرێوە ببا ئەویش تەنها لە ناوچەی قەفقاس ویرای چالاکی چەندین رێکخراوی هەمەچشن کەچی ئەم رێکخراوانە هەر تەنها مشتک بەگزادیان کۆکردەوە کە زۆر جار بریتیبوون لە پرسە ناخۆ کا نی ئعتیاد و تەرەقی کە لەهەموو لایێک خۆیان ئامادە دەکرد وە دواجار ئەرزەرۆم سیواس )لە ٢٣تەموز سالی ١٩١٩لە لایان بەگزادە ناوخۆکان رێکخرابوو بوو بە یەم بلاتفۆرمی بەرگری کە چەندین روبەروو بونەووو هێرش رویدا دواین هیرش کە بە گرنگی دەزانم باسی لێوبکەم ئەویش ئەوەبوو کە کۆتایی بەشەری سەربەخۆی هینا کە بریتیبوو لە و هیرشەی کە بە سەرکردایرتی مستەفا کەمال بوو لە ئابی سێپتەمبەری ١٩٢٢ لە ٩ سێپتەمبەر سمیرنا کەوت سوپای یۆنان بە لێشاو هاتن زیاد لە سەدان یۆنانی لە ئەنادۆل دەرکران وە چۆڵکردنی دەردەنیل ئەستەمبوول بە بێ شەر لە ١٩ئۆکتۆبەر کۆتای شەری سەربەخۆی راگەیاند.
شەری سەربەخۆی لە واقیعدا تاجی خستە سەر زنجیرەک شەر لە سالی ١٩١٢ لە بالقان دەستیپێکرد دواتر پرۆسیسی دەرچوونی ئیمپراتۆریای عوسمانی و گۆرینی ئەنادۆلی بە ئیسلامی کراو بۆ ناوکیکی ناوەندیی وڵاتێکی میراتگر بە کۆتا گەیاند.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.