وشە و بەرپرسیارەتی.. شوان حەسەن
ئەمن زمانزان و زمانناسنیم، ھێشتا لە ڕێنووس و خاڵبەندی دنیایەک ھەڵەم ھەیە. بەشێکی بۆ کەم خەمی خۆم دەگەڕێتەوە و بەشێکیش بۆ ئەو پەرشوبڵاوییەی زمانناسان دەگەڕێتەوە کە کۆک و ھاوڕانین. بەڵام زۆر گرنگی بە زانستی (مەعریفە) زمان دەدەم، حەز بە بەدواچوون دەکەم، کارێکی ھزرییە و چێژی لێ وەردەگرم و لێیەوە فێردەبم، بەکارھێنانی وشە بە بەرپرسیاریەتیکی گرنگ دەزانم.
گرنگی بەوە دەدەم لایەنە مرۆڤایەتیەکی نەکەمە قوربانی نەتەوایەتیەکەی. مرۆڤم پێ لەسەرەوەی نەتەوە، حزب و ئایدلۆژیادا ھەیە( ئاینیش لە لای من ھەر دەچێتە خانەی ئایدلۆژیا) لەبەر ئەوەی دەمەوێت بابەتەکە بکەمە گشتی، ئەگەرنا ئەوەی ئێمە زۆربەی کات، نەگەیشتۆتە قۆناغە نەتەوایەتییەکە، بەڵکو کوردایەتیەکی ماوە بەسەرچووە. زانیارییە مێژوویەکان پێمان دەڵێن، کە ئەو کوردایەتیە تەنھا لە جێگۆڕکێ لەگەڵ وشەی” عروبە” کەوتۆتە فەرھەنگی ئێمە، ھەڵگرانی گواستنەوەی ئەو بیرۆکەیە، گروپی ( کاژیک) یان پێ دەگوترێت، ڕاستە لە ڕووی سیاسیەوە کاریگەرییان زۆر کەم بووە، لە خەباتی سیاسی و چەکداری لە ناو پارتی دیموکراتدا دەتوێنەوە، بەڵام لە ڕووی ئەدەبیەوە توانیووانە، یاری بە ھەست و سۆزی زۆرێنە بکەن.
دەکرێت بۆ تێگەیشتن لە کوردایەتی سەیرێکی ئەو دوو کەسایەتیە بکەن ( ساطع الحصري ) بە ژمارەیە یەک و ( عبدالڵە عبدالدائم) ئەوانە بیروڕای تورک و نازیەکانیان گواستەوە ناو بەشێکی گەورە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کە ئەوان پێیان ڕاستتر بوو بگوترێت (نیشتیمانی عەرەب) ئەقڵیەتی یەک نەتەوە ویەک ئاین بە ئامرازێکی گرنگ دادەنا بۆ درووستبوونی یەکگرتنەوەی عەرەب.
بەشێک لە نووسەر و سیاسیەکانی کوردیش ئەو ژەھرەیان خستە ناو ھزری شەقامی کوردی، ماوەیەک نیازیان وابوو لە ڕێگەی ئاینی زەردەشتیەوە کورد ڕزگار بکەن، خۆیان لەو خاڵە سەرەکی و گرنگە لادەدا، کە ئاینەکان بەگشی لە خاڵە سەرەکییەکان لێک نزیکن و لە ووردەکارییەکان لێک جیادەبنەوە، بیانووی زۆر لاواز و سۆزدارییان دەھێنانەوە،گوایە ئاین ئامرازێکی زۆر گرنگە بۆ یەکگرتن، لەبەر ئەوەی عەرەب، فارس و تورک سوودیان لێ وەرگرتووە، کەواتە ئێمەش دەکرێت سوود لە ئاینەکەی خۆمان وەرگرین. سەبارەت بە زمانیش تێڕوانینان زۆر توندڕوانەیە، ھەر وشەیەک، مادام کوردی بێت، دەبێت لە فەوتاندن ڕزگاری بکەین. پێویست ناکە لە زمانیتر بیخوازین(دەتواندرێت لێرە ئەقڵانیەتی جیاوازی نێوان نەتەوایەتی و کوردایەتی بەزەقی ببیندرێت، سەیری نەتەوە زیندووەکان بکە، کەمتر کێشەیان لەگەڵ وشەکە ھەیە، وشەکە بەس لە ڕووی فۆنەتیکەوە دەسکاری دەکەن، بەڵام کار لەسەر تێگەیشتنەکەی دەکەن، کەچی ھەتا ئێستاش لای ئێمە ئیش لەسەر ڕووتکردنەوەی وشەکە دەکەن) زۆر جار دەبن بە ڕێگری پێشکەوتنیش لە پێناو مانەوەی زمانە خێڵەکیەکە، لە کاتێکدا ھەموو زمانێک لەگەڵ پێشکەوتنی ،کۆمەڵێک وشەی لە ناو دەچێت و بەخۆشی ھەندێک وشە لەناوی دەبات. ئەوە پەیوەندی بە مان و نەمانی نەتەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە پێشکەوتنیەوە ھەیە.لەڕووی مرۆڤدۆستی و ئاژەڵدۆستی.
بەھۆی ئەوەی ئەمن بۆ خۆم ئەو تێڕوانینە زۆر بە مەترسیدار دەبینم، کەمێک خراپتریش دەبینم بەشێک لە نووسەرانی کورد شەڕی شار و کۆڵان دەکەن، مادام لە شارەکەی ئەوان وادەگوترێت، کەواتە پێویست ناکات سوود لە ناوچەکانیتر وەرگرێت، چونکە بەخەیاڵی ئەو، ئەو لە ناوەندە دەژی، لە کاتێکدا ئێمە یەکێکین لە نەتەوە ھەرە بێ ناوەندەکان.
جارێک برادەرێک شیعرێکی خوێندەوە، بە وشەیەک ھەرچی جوانی ھەیە لەناو شیعرەکە ڕەشبۆوە لە پێش چاوم، لە جیاتی ناشیرین وشەی ( قەزم) ی دانابوو، گوتم:” بۆ قەزم؟” گوتی:” ئێمە بۆ وشەی ناشیرین وشەی قەزم بەکاردەھێنین. گوتم:” ئێوە کێن؟ وشەی قەزم واتە ( کورتەباڵا) کورتەباڵاش پرۆسەیەکی سروشتیە، کورت و درێژی مرۆڤیش ، لە ڕووی مرۆڤایەتیەوە ناکرێت بچێتە خانەی ناشیرینی، کورد یەک دنیا وشەی ھەیە بەس بۆ ناشیرینی، ناشیرینەکە لەو شوێنە دەست پێدەکات، کە ئێمە مرۆڤەکان لەسەر ڕوخسار و جەستە ناشیرین بکەین، زمان لە لوکاڵی دەرکە و بەدوای وشەدا بگەڕێ، بیانووش بۆ ھەڵە مەھێنەوە، لەبەر ئەوەی خەڵکی شارەکەی ئێوە وادەڵێن”.بەداخەوە شیعرەکەی ھەر بڵاوکردەوە و وشەی قەزمەکەشی ھەر بەکارھێنا، چونکە ڕەوایەتی لە شارەکەی خۆیەوە وەردەگرێت، ئەو بڕیاریداوە کار لەسەر ئەوە بکات کە ئەوان جیاوازن و وەھمێکی بۆ دروستبووە، کە ئەوان سەرچاوەی مەعریفە و شۆڕشن. ئەمن ئەو ڕستەیەم ئەگەر شوێنیشی نەبێتەوە ھەر دەیڵێم” گەورەترین کێشەی یەکنەبوونی کورد، لەوە دەست پێدەکات، خاڵە جیاوازییەکانی پێ گرنگترە لە خاڵە ھاوبەشەکان، بە بەردەوامیشی کاری بۆ دەکات، لە ھەموو بوارێکەوە، لە زمان، لە خواردن، لە داب و نەریت،… ئەگەر بۆشی بسەلمێنی ھەر بەلایەوە گرنگ نییە، چونکە لە ناو خاڵە جیاوازەکان خۆی بە بەختەوەرتر دەزانێت. سەیرەکە لەوەیە ناوە ناوەش لێت دەپرسێت، ئەرێ ئێمە بۆ نابین بە نەتەوە؟
بۆیە کە نووسینێک دەخوێنمەوە، زۆر بێ تاقەت دەبم کە وشەیەکی نەشیاو ببینم. ھەندێک جار دەکرێت بیانووێک بۆ مێژووەکەی بھێندرێتەوە، بەڵام کە دووبارە چاپدەکرێتەوە، دەکرێت ڕاست بکرێتەوە. مەرج نییە نووسەر دژ بێت، بەڵام ھەندێک جار لەگەڵ زەمەن و زمانی باو دەڕوات، بۆیە گرنگە مرۆڤ ئاگاداری لایەنە مرۆڤایەتیەکەی وشەکە بێت.
( مارک تووین) کەیەکێکە لە ڕۆماننوسە ناودارەکانی ئەمەریکا و جیھانە، لە ھەردوو ڕۆمانی سەرکێشیەکانی تۆم سوێر و تەواوکەرەکەی “سەرکێشیەکانی ھاکلبێری فین،
( ٢١٩) وشەی نەشیاو بۆ ئێستا، بەڵام باو و ڕێگەپێدراو بۆ ئەو کات بەکار دەھێنێت کە ببوورن ناچارم لێرە بەکاری بھێنم، ئەویش وشەی ( نیگرۆ- Negro)ە ، بەڵام دەنگە ناڕازییەکان ناچاریانکردن لە چاپە نوێیەکە، لە جیاتی ئەو وشەیە ڕەگەزپەرستییە بەگوێرەی پێویستی ڕستەکە، وشەی ( کۆیلە) و ( ڕەشپێست) یان بۆ دابنێن. لە ئەدەبی گەلان نموونە زۆرە، بەڵام دەنگێکی بەھێزیش ھەیە بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو ھەڵەیانە. بۆیە چەند نموونەیەک لە نووسینەکانی نووسەرەکانی خۆمان دەھێنمەوە. تایبەت بەو وشەیە، کە ھەتا ئێستاش بەکاری دەھێنن. زۆر بە ناشیرنتریش، وشەیەکی زۆر ناڕێک و نامرۆڤانەیان داھێناوە، ئەویش وشەی” قوڵەڕەشە” ھەتا ئێستا لە لایەن چەند نووسەرێکی دیاریش بەکارھاتووە و بەکاریش دێت.
پەشێو کە یەکێکە لە خەمخۆرانی زمانی کوردی، کەچی ئەو وشەیە بەکاردەھێنێت.
لە شیعری ” لەبەر دەرگە” دەڵێت”
کات لەژێرباڵی ئاسماندا
خەریکە باوێشک دەدات
شوێن ـــ قوڵە ڕەشێکی کپە
دەرگەکەتم لێ بکەوە
شتێک نییە شیرینتربێ
لە خشپەی پێ وچرپەی چپە
سەیری ئەو شیعرە ناسک و جوانە بکە، کەچی” شوێن قوڵەڕەشێکی کپە” جوانییەکە ووشک دەکاتەوە، کاتی خۆی بیانووی ئەوەم بۆ دەھێناوە، دەمگوت:” لەبەر ئەوەی شیعرەکە کۆنە، بۆیە تاڕادەیەک ئاساییە” بەڵام ڕاستیەکەی ئەو ” تاڕادەیەک ئاساییە” م لەبەر ئەوە دەگوتەوە چونکە بێ سنوور خۆشم دەوێت، بەڵام لەو ساڵانەی دوایش چاپیکردەوە و ئەو وشەی ھەر ڕاست نەکردەوە( کۆی بەرھەمەکانیم لە لایە، کە بەڕەزامەندی خۆی چاپکرایتەوە ٢٠٠٥) لەبەر ئەوەی پەشێو،بەسەرچاوەیەکی گرنگی زمانیش دادەنرێت، ئەگەر قسە لەسەر مەعریفەی وشەکە نەکرێت، ئەوە زۆر ئاساییە خەڵکانێکیش بین بە شیاو و ڕێگەپێدراوی بزانن، ھیوادارم ئەو شیعرە جوانە چیتر نەکاتە قوربانی ئەو وشەیە، وشەیەک وەک سووکایەتی بۆ مرۆڤ، لە دەرفەتێک ڕاستی بکاتەوە.
لە یەکێک لە گەڕانەوەکانم بۆ نیشتمان،کۆمەڵێک وەرگێڕانی مامۆستا ( عەزیز گەردی) م کڕی ، ڕاستیەکەی ئامانجی سەرەکیم بەھێزکردن و دەوڵەمەندکردنی کوردییەکەم بوو، لە یەکێک لە کتێبەکان بەناوی ( ھەقایەتی بەغدایی) ھەر لە چیرۆکی یەکەم بەناوی ( سوڵتان نەسیم) لە لاپەڕە ٦ دەڵێت:
- پیاویژگە، سەیرکە ئەم دوو ڕەنگە؛ سپی و ڕەش، چەند جوان لێک دێن!!
پێی گوتم: - مانای وایە تۆ ئەشقی قوولەڕەشێک بووی!
ئەمن زۆر جار کە ڕووبەڕووی ئەو کێشە زمانیە دەبمەوە، زۆربەی کات ئەو وەڵامەم وەرگرتیتەوە” چۆن ھەڵەیە؟ کورد ھەروا دەڵێت” یاخود ناوچەکەی خۆی زۆر بەلاوە گرنگە دەڵێت” ئێمە وا دەڵێن” وەڵامی منیش ھەر ئەوەبووە:” لەوە دەگەم تۆش کوردی، بەڵام تۆ نووسەری، دەبێت زمانت جیاواز بێت لەگەڵ زمانی بازاڕ” مامۆستا عەزیز گەردی دەیتوانی بنووسێت” مانای وایە تۆ ئەشقی کەسێکی ڕەشپێست بووی!”
لە پێشمەرگایەتی ھاوڕێیەکی عەرەبم ھەبوو، زۆر لێک نزیکبووین، بە ناو( یوسف) لە یوگسلافایی کۆن گەڕابۆوە کوردستان، لەبەر ئەوەی بەشی نەتەوە و کێشەکانی خوێندبوو، سەرنجێکی زۆر جوانی ھەبوو، لەو کاتانەی باسی کێشەیەکی کوردمان دەکرد، دەیگوت:” بەداخەوە ئەوەی زیاتر گرنگی پێدەدرێت، لایەنە تیئورییەکەیە، لایەنی ھەست فەرامۆش دەکرێت، بۆیە بۆ من گرنگە لێت بپرسم و لێت بگەم ھەستی تۆ چۆن سەبارەت بەو پرسە) بۆیە ئەمنیش ھەر ڕستەی یوسفی ھاوڕێم دەڵێمەوە، کە وشەیەک بە کاردەھێنین بەرانبەر ھەر گروپێک، نەتەوە، ئاین، ڕەگەز… پێویستە ڕەچاوی ھەستی ئەوان بکەین، ئایە ئەوان ئەو وشەیان پێ خۆش و گونجاوە؟ ئەگەر وەڵامەکەیان ” نەخێر” بێت ئەوە دەبێت لابدرێت. ئاخر ھەندێک وشە، ئەو ھەموو لێکدانەوەی ناوێت، سەیرم پێ دێت ھەتا ئێستاش، بەشێک لە نووسەران وشەی ” خاچپەرست” بە کاردەھێنن لە جیاتی” خاچھەڵگران” ، کە جیاوازییەکەیان بە زەقی دیارە.
دلاوەر قەرداغی ڕۆمانێکی لەسویدی وەرگێڕایە، بەناوی ( دکتۆر گلاس) لە لاپەڕە ٩٧ ئەوھا نووسرایە” وێنەی سێ کەللـەسەر بوو کە تاڕادەیەک لەیەک دەچوون-: کەللـەسەری ئورانگۆتانێک(*) ێک ، قولەڕەشێکی ئۆستۆڕاڵی و ئیمانۆیل کانت” با ئەوەش بڵێم لە سویدیەکەش نووسرایە” نێگرێکی ئوستراڵی” بەڵام لەگەڵ ئەوەش دەکرا، ھەڵەی نووسەر دووبارە نەکرێتەوە، ئەوە پەیوەندی بە دەستپاکیەوە نییە، بەڵکو وشەیەکی نامرۆڤانەیە، وەک چۆن ئەوەی ( مارک تووین) ڕاستکراوە دەکرا ئەویش ھەڵەکەی نووسەر ڕاست بکاتەوە و لە پەراوێز ئاماژە بە ناشیاوی وشەکە بدات، نەک بێت ئەویش وشەی ” قولەڕەش” بە کاربھێنت، ئەو ڕۆمانە لە (١٩٠٥) نووسراوە لە سوید زۆر درەنگ دەست بە لادانی ئەو وشەیە کرد، بە بیرم دێت چەند ساڵێک بەر لە ئێستا جۆرێک لە شیرینیان ھەیە خڕە و ڕەنگێکی قاوەیی تاریکی ھەیە، پێیان دەگوت( Negerboll – تۆپی نێگر ) لەبەر ئەوەی ڕەشپێستەکان پێیان وشەیەکی جوان نەبوو، گۆڕیان بۆ (Chokladboll – تۆپی شوکلات) سەیری گوگلم کرد( ٢٠١٥) ی دامێ.
ئەمن دەزانم پەشێو، گەردی و قەرەداغی ئازاری مێروولەیەکیش نادەن، بەڵام ھەڵبژاردنی ئەو وشەیان ڕەشپێستەکان ئازار دەدات.
بۆ ئەوەی نووسینەکەم، تووشی دووبارە بوون و وەڕسی نەبێت، ھەر ھێندە دەڵێم ئەو جۆرە وشانە، کە دەکەونە ناو بازاڕ ، پاش ئەوەی بە فیلتەری نووسەرەکاندا دەڕوات و بەکاری دەھێنن، بەرھەمێکی وەک ئەوەی ( ڕۆژ کەریم) ی لێدەردەچێت، کە مرۆڤ شەرم دەکات گوێ لێ بگرێت
ریتا، ڕیتا
تۆ پێستڕەشی
تۆ قولەڕەشی
قەدباریکی
قەیناکە
مەگەر لە ئەدەبی ڕەگەزپەرستەکان، گۆرانی ئەوھا ھەبێت، ئاخر دەڵێت تۆ ئەوھاشی ” قەیناکە” سووکایەتی پێکردن لەوە زیاتر.
ئێستاش نازانم چۆن وشەی ( قژنیگرۆ) کەوتە ناو زمانی کوردی ( قژم نیگرۆ دەکەم، قژی نیگرۆبوو،…) لە کاتێکدا سەرچاوەی وشەکە ئیسپانیە و ھەڵگری روحیەتێکی ڕەگەزپەرستیە، ئێمە وشەیەکی زۆر جوانمان ھەیە، ئەویش( قژلوول- پرچلوول) ە، داکۆکی لە خۆمان ناکەم، بەڵام باوەڕناکەم بەکارھێنانی کۆمەڵێک وشە و دەستەواژەی ھەڵە، پەیوەندی بە ڕەگەزپەرستی، بریندارکردنی و سووکایەتیکردن بێت، بەرانبەر بە ئەوانیتر، بەڵام مانەوەکەی زیاتر پەیوەستە بەوە کە، دەسەڵاتە سیاسی، ئەدەبی و کۆمەڵایەتیەکەمان لە گۆڕان دەترسێن، ڕێگرن بۆ ئەوەی نەوەیەکی جیاواز لەوان دروست نەبێت.
بەو توانەیە کەمەی کە ھەمە، لە ڕۆمانی ( جارێکیتر ھاوسەرگیری ناکەم) کە شەش ساڵی زیاتر خایەند، کارێکی زۆرم لەسەر ئەو وشە، چەمک، دەستەواژە، …کرد.
دەزانم ھێزێکی گەورە دژی ئەو گۆڕانکارییە، بەرانبەر بە زمان و شێوازی بیرکردنەوە بەگشتی، بەڵام …
بۆ ئەوەی بە ھەڵە تێم نەگەن، ئەدەبی ئێمە دەیان شیعر و پەخشانی جوانی تێدایە، وەک ھاوسۆزییەک لەگەڵ گەلانیتر، بەڵام کۆمەڵێک وشە ھەیە، گرنگە لە فەرھەنگ بسڕدرێتەوە و منداڵەکانمان فێری وشەی مرۆڤدۆستی ، ئاژەڵدۆستی و ژینگەدۆستی بکەین.
داوای لێبووردن، لە ڕەشپێستەکان دەکەم کە ناچاربووم، ئەو وشانە بەکاربھێنم
