خوێنـدنەوەیەک بۆ رۆمـانی ملوانکەی ئەفـسوناوی.. رەزا شـوان
رۆمانی (ملوانکەی ئەفسوناوی) بۆ مێردمنداڵان، دووەم رۆمانی شاعیر و چیرۆکنووس و رۆمـانـنووسی ناسـراوی ئەدەبیـاتی منـداڵانی کـورد، مـامـۆسـتا (ئەمیـن محـەمـەد) ە. ئەم رۆمـانەی بـۆ هـەرزوکاران نووسیوە. (١٢) بەشە، (٩٢) لاپـەڕەی مامناوەنـدییە. چاپی یەکەمی لە چاپخانەی (پـانـدا) لە ساڵی (٢٠٢٤) دا چاپکـراوە. لە بڵاوکـراوەکانی دامەزراوەی کەریمی ئەلەکە یە، بە سپۆنسەری دارایی بەڕێـز دکتۆر (تەهـا رەسـووڵ) چاپکـراوە، تیراژی (٥٠٠) دانـەیە. کوالـیتی دیـزایـنی بەرگ و وێنەکـان و چاپکـردن و جـۆری کاغـەزەکەی باشـن. چەپکەگـوڵی سوپاسم بـۆ مامۆستا ئەمـین محەمـەد، کە بە (پی دی ئێـف) رۆمـانەکەی بـۆم نـارد. جـوانـترین دەستخـۆشی و پـیرۆزبـایی لێـدەکەم.
رۆمانی ملـوانکەی ئەفسونـاوی، لە ناونیشانەکەیەوە و لە سەرەتاوە بە ئەفسون دەست پێـدەکـات، هـەر بـە ئەفـسونیـش چـارەسەری رووداوەکـان دەکـات و کـۆتـایی دێـت. ئەم رۆمـانە، رۆمـانێکی خەیـاڵـيی فـانتـازییە، لە هەمانکاتیشدا رۆمانێکی خەیـاڵی زانستییە و رۆمانێکی داهاتـووە (جۆرێکە لە جۆرەکانی رۆمان). پێم باشە پێش ئەوەی بێمە سەر دەربـڕینی را و چەنـد تێبینی و سەرنجی تایبەتیم دەربارەی ئەم رۆمـانە. بە کورتی و بە چـڕی، پـێناسەی رۆمـان و ئەفــسون (جـادوو) و رۆمـانی فـانتـازیـا بـکەیـن.
رۆمـان مێـژووییەکی کـۆنی هـەیە، هـەزاران ساڵە هـاودەمی مـرۆڤـە. چەنـدیـن رۆمـان هـەن کـە مێـژوویان بـۆ پێـش زایـنی دەگـەڕێـنـەوە. بـۆ نمـوونـە: رۆمـانی گـلگـامـیش. رۆمانی مـۆدێـریـن لە سەدەی هەژدەمـدا، لە ئەوروپادا سەریهـەڵـدا. گەلێ گۆڕانکاریی بەسەر هـاتـووە. بەڵام تا ئەمـڕۆش پێگەی خـۆی لەنـاو جـورەکانی ئەدەبـدا پاراستووە. مەرج و بنـەما و پێویستییە سەرەکـییەکانی رۆمـانی هـەرزەکاران، هەمـان مەرجەکانی رۆمـانی گەورەکـانـن بە کەمـێک جیـاوازی و تایبـەتـمەنـدییـەوە.
رۆمـان، چ بۆ گەورەکان چ بۆ هـەرزەکاران، یەکـێکە لە هـونەرە ئەدەبیـیە مۆدێـرن و جـوان و فـرە بەربـڵاوەکـانی ئـەم سەردەمـە. ژانـرێکی گـرنگە لە ژانـرەکـانی ئـەدەب، هـونـەرێکی گـێڕانـەوەی خـەیـاڵـئامـێزی پەخـشان نـووسـراوی دوورودرێـژە. لەسـەر بنـەمای خەیاڵ دامەزراوە، لە زنجـیرە ڕووداوێک یان لە زنجـیرە چـیرۆکێکی یەک لە دوای یەک پێکهـاتـووە، کە رەگەزەکانی رۆمـان پـێکەوەی گـرێـداون. بەپێی رۆمانەکە پەیـڕەوی لە ریـزبەنـدی لێکۆڵینەوەکانی رووداوەکان دەکرێـت. کارەکتەرەکانی رۆمـان زۆرن و رووداوەکانی تێکهـەڵکـێشن. رۆمـان فـۆرم پـرۆژەیەکی زەبەلاحـە، نـووسینی رۆمان وەک دروستکردنی مـاڵ وایە. تا زیاتر بـڕازێـنرێتەوە و تاسولووس و تیـفـتـیـفە بـدرێـت جـوانـتر خـۆی دەنـوێـنـێـت. بـەڵام بە مەرجـێک درێـژدادڕی بـێـزارکەر نەبێـت.
رۆمان بەرهەمی ئەزموونی خەیاڵ و داهێنانی مرۆڤە. رۆماننووس توانای ئەوەی هەیە، کە خەیـاڵ و بیـرۆکەکانی زادەی هـزر و پەیـام و رێـنمـاییەکانی خـۆی کە باوەڕی پێـیان هـەیە، لە چـوارچـێـوەی رووداوەکـانی رۆمـانـەکەیـدا دایـانبـڕێـژێـت و پەخـشی بـکات. رۆمـان بـۆ ئاسـانی و بـۆ بـێـزارنەبـوونی خـوێنـەر لە خـوێـنـدنـەوەی، دابەشـدەکـرێـت بـۆ چـەنـد بەشـێک، یـان ژمـارە بۆ بەشـەکانی دادەنـرێـت.
گرنگـترین رەگەزە (توخـمە) پێکهـاتـووەکانی رۆمـان: خەیـاڵ، بیـرۆکە، بابـەت، گـرێ، پاڵەوان و کارەکتەرەکان ـ مەرج نییە کارەکتەرەکان مـرۆڤ بن، دەشێ ئاژەڵ و باڵندە و رووەک و شتی ئەفسانەیی خەیاڵی بن. بە تایبەتیش لە رۆمان بۆ هەرزەکاران ـ دیمەن و دیالۆگەکان، تەکـنیکی گێڕانەوە. هەر رۆماننووسێکیش شێوازی مامەڵەکردنی خـۆی هەیە لەگەڵ هەر رەگەزێک لەو رەگەزانە. لـێرەوە دەکرێت داهێنان لە رۆمانـدا بکرێت.
فـانتـازیا بە خـەیـاڵ پـۆشـراوە. یەکـێکە لە فـاکـتەرەکانی جـیهـانی رۆمـان و چـیرۆک و هـونەر. فـانتـازیا لە ئەدەبـدا، بە شێوەیەکی ئەدەبی دەوتـرێـت، کە مەیـلی ئەوەی هـەیە لە داب و نەریتی باو دابـڕێت و لە راستییەکان رابکات و کاری لە لـۆژیک بەدەر بکات. رۆمـانی فـانتـازی، ئـەو رۆمـانەیە، کە رۆمـاننـووس بە پـلەی یەکـەم پشـت بە جیهـانی خەیـاڵ دەبەستێت. رووداوەکانی لە جیهانێکی خەیاڵـیدا روودەدەن. لە سنوور و کۆت و پـێـوەنی لـۆژیـک خـۆی رزگـاردەکـات. خـوێنـەر بـۆ گـەشـتـێکی دژەبـاو دەبـات. ئـەم جیهـانە خەیاڵـییەش، لە داهـێنانی رۆماننووسە. بەڵام ئەم وەسـفە هـەمـوو رۆمـانێکی فانتـازی ناگـرێتەوە، ئەگەر بە شـێوەیەکی هـونەری لە ژیـان بـڕوانـێت و وردبـێـتەوە.
چـیرۆکـنووسی بەنـاوبـانگی منـداڵان، دکتـۆر (سـیوس) دەڵـێـت:” فـانتازیـا بە تەواوی دیوەکەی تری عـەدەسەکەیە”. فانتازیا نکووڵی لە بوونی ئازار و مەینەتییەکان ناکات. لەوانـەیە رۆمـاننـووس بۆ چارەسەرکـردنی کـێشەکانی جیهـان، بە شێوەیەکی هـێمایی خەیـاڵ بەکـاربهـێنـێـت. نووسـەری ئـوسـترالی، پسـپۆر لە ئـەدەبی منـداڵانـدا، خـاتـوو (کەیـت فـۆرسـت) دەڵـێـت:”فـانتـازیـا لـە چـیرۆکە ئەفـسانەییـەکـانـدا، وەک مـۆمـێکی داگیرساو دەدرەوشـێتەوە و دڕ بە تـاریکی دەدات. بەڵام گرنگـترین شـت ساتەوەخـتی روونـاکـیـترە، کە پـێمـان رادەگـەیەنـێـت، هـیوا و کـۆتـاییـە خـۆشـەکـان هـەن”.
تایبەتمەندییەکانی رۆمانی فانتازی، رۆماننووس بە شێوەیەکی داهێنەرانە لە دەرەوەی ژیانی باودا، چارەسەری کێشەکان دەکات. بۆ گەیاندنی پەیام و هـێنانەدی ئامانجەکانی رۆمـانەکەی پشـت بە ئەفـسون (جـادوو) و شـتەکانی دەرەوەی سـروشت دەبەستێـت.
ئەفـسون (جـادوو) بـریتیـیە لە بەکـارهـێنانی هـێـزی نـائـاسایی، بـۆ ئـەوەی بە خەیـاڵ شـتـێکی ئەستەم بکـرێت. ئەفـسون چالاکییەکە کە بەپێی ئەو کەسەی ئەنجـامی دەدات، دۆخـێکی دیـاریکـراو دەگـۆڕێـت. مێـژووی ئەفـسـون بـۆ هـەزاران سـاڵ دەگـەڕێتـەوە.
قسەکردن لەسەر ئەفـسون، شتێکی پـڕوپـووچ و نامـۆ نییە. لە یادەوەریی کـولـتووری کوردیدا، لە گەلێ چیرۆکی رەسەنی ئەفسانەیی و داستانە کوردییەکان و حیکایەتەکاندا، کە هـەزاران ساڵە کورد دەیـانگـێڕێتـەوە. لە بەشـێکی زۆریـانـدا، ئەفـسون رەگەزێکە لە رەگەزەکـانی ئـەو چـیرۆکانە. بۆ نمـوونە چـیرۆکی (پیـرەژن و چـەرخ و فـەلـەکەکە ئەفـسووناوییەکەی). تەنانەت لە رۆمانی (مـەم و زیـن) یشدا، ئەحـمەدی خـانی پەنـای بۆ ئەفـسون بـردووە. لە کولـتوور و ئەدەبیاتی ئەفـسانەیی و نـوێی هەمـوو گەلانیـشدا ئەفـسون بـوونی هەبـووە و هـەیە. ئەفـسون لە ئەدەبـدا ئامـانج نیـیە، بەڵکو هـۆیەکە بـۆ هـێنانـەدی ئامـانجی لە تـوانـابەدەر. لە هـەمـوو ئـاینـە ئاسـمانییەکـانیشدا، جەخـت لەسـەر بـوونی ئەفــسون دەکـەن. گەلـێک لە کـەڵە رۆماننـوسـانی جیهـانی لە شاکـارە رۆمـانەکانیانـدا بۆ هـەرزەکاران، پەنـایـان بۆ ئەفـسون بـردوون، لەوانـەش: رۆمـانی ئەلیس لە وڵاتی عاجباتییەکاندا ـ نووسینی: لویس کارۆل. ساندرێلا ـ نووسینی: چارلـز پـیرۆ. گەشتی سەرسوڕێنەری نـیـلـز ـ نووسینی سەلما لاگیرلۆف. تۆمالـیزاـ نووسینی هـانـز کریستیان ئەنـدەرسـین. هـاری پـۆتـەر ـ نـووسینی جـوان رۆلـینگ… هـتـد.
من خۆم لە ئەدەبـدا نەبێت، بـڕوام بە ئەفسون و جادوو و فـاڵ و بـورجـەکانـیش نییە. ئەفـسون بە سێ جـۆرە ناسراوە: ئەفسونی سپی و ئەفسونی رەش و ئەفسونی سوور. ئەفـسونی سپی بـۆ کـاری چـاک بەکـاردەهـێنرێـت. ئەفـسونی رەش بـۆ کـاری خـراپـە بەکاردەهـێنرێت. ئەفـسونی سـوور بۆ چـارەسەری کـێشەکـان بەکـاردەهـێنرێـت. لـەم رۆژانـەدا کەسـانێکی زۆر، بـۆ چـارەسەرکـردنی کـێشەکـانیان، باوەڕیـان بە تـوانـای سەرووی سـروشـتەوە هـەیە. ئەفـسـون لە رۆمـانـدا کـارێـکی هـەڕەمـەکی نیـیە. لە رۆمانی فانتازیـدا، ئەفـسون نرخ و یاسا و دەستوور و مەرجی هـەیە. میکانـزمێکی گەورەی رووبـەڕووبـوونەوەوەیە. بەبێ ئـەوەی یاساکانی سـروشـت پێـشـێـل بکات. بـۆیـە رۆمـاننـووسی سـەرکـەوتـووی رۆمـانی فـانـتـازی، سـەبـارەت بـە چـۆنـیـەتی بەکارهێنانی ئەفسون لە رۆماندا لە کات و شوێنی خۆیدا. بۆ چارەسەرکردنی کێشە و ناکۆکـییەکان بە شێوەیـەکی دروست و تاڕادەیـەک باوەڕپێکـراوبێـت و لە راستییەوە نزیک بێت. پێویستی بە دەستوورێکی ئەفسون و بە شێوازێکی نووسینی ورد هەیە.
رۆمـانی داهـاتـوو: جـۆرێـکە لە جـۆرەکـانی رۆمـان. کە رۆمـاننـووس تێـیـدا هـەوڵی پێشبینـیکـردنی رووداوەکـانی داهـاتـوو و داهـێـنانی ئـامێـری نـوێ دەدات. وەک ئـەو رۆمانانەی وێنەی داهـێنانەکان و گەیشـتنی مـرۆڤ بـۆ بـۆشـایی ئاسـمان و بـۆ سـەر هەسارەکان دەکات. ئەم رۆمانـانەش پشـت بە شێوازی خەیـاڵی فـراوان و بە وشـەی تـازە دەبـەسـتـێـت. مـلـوانـەکەی ئەفـسونـاوی رۆمـانێکی فـانتـازی و داهـاتـووشـە.
دێینە سەر رۆمـانی (ملـوانکەی ئەفسوناوی)ی بۆ مێردمنـداڵان، لە نووسینی مامۆستا ئەمـین محـەمەد. پێمـوایە مامۆستا ئەمـین داهـێـنەر و رابـەری راستـیی سەرهـەڵـدانی رۆمـانی هـەرەزەکارانی کوردە لە کوردستانـدا. رۆمـانی یەکەمی بۆ هەرزەکاران (کچی دورگە بچکـۆلەکە) کە لە ساڵی (٢٠٢٢) دا، چاپیکـرد و بڵاوی کردەوە، نووسـەران و خوێنـەران پێشوازییەکی گەرمیـان لـەم رۆمـانـەی کـرد. بـوو بـە هـانـدان بۆ مامۆسـتا ئەمین. ئەزمـوون و شارەزاییەکی قـووڵـتر و باشـتری دەربـارەی نووسینی رۆمـان بۆ هەرزەکاران پێبەخشی. بۆیە رۆمانی دووەمی (ملوانکەی ئەفسوناوی) بۆ مێردمنداڵان بە تەکـنیک و بە ستایـلێکی جوانتر و پـڕ خەیاڵـیتر و فـانتازیتر و هـونەریتر نووسیوە.
رۆمانی ملوانکەی ئەفسوناوی، رۆمانێکی خەیاڵیی فانتازییە، بە تام و چێژێکی کوردی. مامـۆسـتا ئەمـین کـراسـێکی هـاودامـانی ئەفـسونـاویی لەبـەر ئەم رۆمـانەی کـردووە. پاڵـەوانی سەرەکـیی ئەم رۆمانە (سـیـتا) یە. کە کچێکی ئەفـسوناوی پـرچ زێڕینی زۆر چـالاک و گـورج و گـۆڵـبوو. کچـێکی نـاوازە و جیـاواز و لە تـوانابەدەربـوو. دەیتوانی هەموو شتێک بکات. خەیاڵ سەرتاپای ژیانی داپـۆشیبوو. سیتا کچێکی چاونەترسبوو. هـێمای چاکەخوازی بوو. نازناوی (کچە ئەستـێرە) شی هـەبـوو. ئەو خـۆشی رۆژێـک لە رۆژان یەکـێک بووە لە ئەستـێرەکـان، بە رێکەوت هـاتبووە سەر هەسارەی زەوی. خـۆی ئەم نهـێنیـیەی لای ئازا درکانـدبـوو.
ئەم رۆمانە ململانێیەکی سەختە، شەڕێکی گەورەی مان و نەمانە لەنێوان هـێزی خێر و هـێزی شەڕدا. هـێزی خـێر لە سیتادا کۆبـبووەوە، هـێزی شەڕ و بەدکاریش لە پیرەژنی جادووبـازدا بەرجەستەببـوو. هـەردوو لایـان تـوانـا و هـێزی ئەفـسووناوی و كاری لە توانابەدەریـان ئەنجـام دەدا. نازانـم بۆ زۆربەی ئەفسانەکان و چیرۆکە فـۆلکلۆرییەکان، زیـاتر پیـرەژن دەکـەن بە هــێمای جـادووبـازی و شـەڕانی و بەدکـاری. پێمـوایە ئەمـە ناڕەواییەکە دەرهـەق بە ژنان، ئەو سۆز و نیانی و میهـرەبانییەی لە ژناندا هەیە، بەو رادەیە لە پیاودا نییە. بەڵام لەم رۆمانەدا، رۆماننووس پیرەژنێکی تری (دایەگەورە) ی سەر هەسارەی شینی کردووە، بە فـریادڕەس و بە یارمەتیدانی سیتا بۆ رزگاربوون لە پیـرەژنی جـادووبـاز. بەشـێکی زۆری کـارەکـتەرەکـان، پیـرەژنی جـادووبـاز، جـادووی لێکـردبـوون و کـردبـوونی بە گیـانەوەوەرێـکی تر یان بە دڕکەزێ، بەشێکـیانـیشی لە ئەشکەوتەکەدا بەنـدکردبوون. ئازای لەناو گوێـزێکی گەورەدا بەندکردبوو، حەوت برا پاڵەوانەکەکەشی لەناو پرتەقاڵێکدا بەندکردبوون، دارکونکەرەش کە هـاوڕێی ئازا بوو، چاوشارێکـیان کردبـوو. کە ئازا لەناو گوێـزە گەورەکەدا خۆی شاردبووەوە، بەنـدکـرا، هـاوڕێکەی ئـازا وایـدەزانی کە ئـازا لەنـاو دارێـکـدا خـۆی شاردۆتەوە، بـۆیە بـوو بە دارکونکەر، شەو و رۆژ خەریکی کونکـردنی دارەکان بـوو و بۆ ئـازا دەگەڕا. پۆلێک پـەڕەسـێلکەش، پیـرەژنی جـادووبـاز جـادووی لـێکـردبـوون، کـردبـوونی بە دڕکـەزێ. گیانلەبەران نەیاندەوێرا نزیکی ببنەوە. سیتا بە هۆی گوڵەئەستێرە ئەفسوناوییەکەیەوە، زۆریـانی رزگـارکـرد. تـرسی گـەورەیـان لـە پیـرەژنی جـادووبـاز بـوو، کـە جـادوویـان لـێـبکات. ئەم پیرەژنە ژیانی لە گیانلەبەرانی دارستانەکە تاڵ کردبوو. پـرچـی ئـەوەنـدە درێـژبـوو، تـاڵـەکـانی پـرچـی وەک داو، لەنێـوان لـووتکە چیـاکـانـدا دەنایەوە. پۆلـێک قـازوقـورینگ لە ئاسمانی دارستانـەکەدا، بەسـەر ئـەو تـاڵە قـژە جـادوویانەی پیـرەژن فـڕیبـوون. وەک رسـتە بـامێ، بە ئاسـمانەوە وشک ببـونـەوە.
ئەگەرچی بابـەتی مـلمـلانی لەنێـوان، چاکەخوازی و خـراپەخوازیـدا لەنێـوان ئاشتی و شـەڕدا، لەنێـوان رووناکی و تاریکـیدا، شـتێکی تـازە نییە. بابـەتی سـەرەکی زۆربـەی رۆمان و چیرۆک و ئەفسانە و داستانەکان و حـیکایـەتەکان بـوونە. بە زۆریـش هێزی چاکە و ئاشتی و روونـاکی، بەسـەر هـێزی شـەڕ و خـراپە و تـاریکـیدا سەرکەوتـووە. ئەم راستییانەش لە ئاینەکاندا رەنگـیان داوەتەوە. بۆ نموونە لە ئاینی (زەردەشـتی) دا. ئاینی زەردەشتی لە سەدەی شەشی پێش زاینی سەریهەڵدا. زەردەشت پەیامبەری خودا بـوو، یەکـتاپـەرست بـوو. وشـەی زەردەشـت، زاراویـەکی کـۆنی کـوردییـە، بە مـانـای ئەستێرەیەکی روونـاک و دروشـاوە و جـوان دێـت. رۆگـەی زەردەشـتییەکان تیـشک و رووناکییە. ئاینی زەردەشـتی لەسەر دوو بنـەمـا بنیاتـنراوە: یەکەمیـان (ئاهـورامەزدا) واتا خودای چاکە یان هـێزی چاکە. دووەمیان (ئەهـریمەن) بە مانای هـێزی شەڕ دێت. یۆنانییە کـۆنەکانیـش خوداوەنـدی ئاشتی و خـوداوەنـدی شەڕیان هەبـوو. هـەردەمیش لایەنگـران و پاڵـپشتیکارانی چاکە و خێرخوازی و ئاشتی و سەرکەوتـن، زیاتـربوونە.
نووسـەر بۆ رووداوەکانی ئەم رۆمـانە فانتازییەی، جیهـانێکی خەیـاڵی دروستکـردووە، کە دارسـتانێکی پـڕ لە دار و گـوڵ و گوڵـزار و چـیمەن و دڕکـوداڵ و کـانی و روبـار و ئەشکەوت و دۆڵ و گـرد و چیـایە. پـڕە لە مێروولە و هەنگ و پەپوولە و خاڵخاڵۆکە و باڵندەی رەنگاوڕەنگ و سمۆرە و دارکونکەرە و کەروێشک و بەرخ و مەیموون و بۆق و ژیشک و زەرافـە و فیـل و ئەژدیهـای حەوت سەری رەنگاوڕەنگ و قـازوقـورینگ و مـاسی و دێـوی زەبـەلاح و گیانلەبەر و حەشـامـاتی تـر. لە رۆمـانـدا نەبێـت، لە کـوێـدا ئەژدیهـای حەوت رەنگ و حـەوت سەر هەیە، کە هەریـەکە و بە ئاوازێکەوە گـۆرانی دەڵـێت. لەم رۆمانەدا کـۆمەڵـێـک کارەکـتەری سـەرەکی و لاوەکی هـەن، سەرەکـییەکان وەک: سیتای پاڵەوان و هـاوکارانی: ئازای هـاوڕیی و حەوت بـرا پاڵـەوانەکە و ریتـا و دایەگەورەی دانیشتووی سەر هەسارەی شین. پیرەژنی جادووباز و دێـوە زەبەلاحەکە.
مامۆسـتا ئەمـین، نووسـەری ملـوانکەی ئەفـسونـاوی، باکگـراونـدێکی رۆشـنبـیری و زانیاری و زانستی گشتی و خەیـاڵێکی فـراوانی هـەیە. سەرتاپـای گەردوونی خستۆتە ژێـر رکێفی رۆمانەکەی و لەبەردەم سیتای پاڵەوانی رۆمانەکەیـدا، ئەستە بـوونی نییە. بە سەر پەیـژەی ویست و بـڕوا و هـیوادا بـۆ لای دایـەگەورەی سـەر هەسارەی شـین سەردەکـەوێـت. ئەگـەرچی تا ئەمـڕۆ ئەو راسـتییە پشـتڕاست نەکـراوەتەوە، کە ژیـان لەسەر هەسارەکانی تـردا هـەبێت. یان دەفـری فـڕیـو لەسەر زەویـدا بینرابێـت. ئەمـە تەنیا خەیـاڵ و قـسە و باسـە. بەڵام نووسـەران دەتـوانـن جیهـانێکی خەیـاڵی دروست بکەن و پێشبینی داهـاتـوو بـکەن و بە تـاڵی خەیـاڵ، زەوی و هـەمـوو هـەسەرەکانی گـەردوون پـێکەوە ببـەسـتن.
“ریتـا”ی کەشتییەوانی ئاسمانیی هـەسارە شین، کە جەستەیەکی جیاوازی هەیە، سێ جار بە کەشتییەک لە هەسارەی شینەوە، هـات بۆ سەر زەوی و لەسەر گردەکەی ناو دارسـتانەکەدا، نیشتەوە و لەگەڵ سـیتا و ئازا دا، بوون بە هـاوڕێ و بە هەمان زمان قسەیان دەکـرد. ریتـا لە گەشتی دووەمیـدا، ملـوانکەیەکی ئەفـسونـاوی دەنک گەورەی یاقـووتی، پێشکەشی سـیتای کـرد، کە هـەر مـووروویـەکی لە ئەستێرەیەکەوە هـێناوە. دەنکە سەوزە گەورەکەی، ئەفسوناوییەکی تایبەتییە، لە هەسارەیەکی زۆر دەگمەنەوە هـێناوێتی، هەرکەسێک پەنجـەی لەسەر دابنێت و بڵـێـت:”هـەسارە دەگـمەنەکە تکـایە هاوکاریم بکە” یەکسەر ملوانکەکە دادەگیرسێت و دەبێت بە پەیژە لەنێوان هەسارەکاندا. بەبێ تـرس دەتوانێـت پێـدا سەربکەوێـت. دەبینرێت بەڵام کەس ناتـوانێـت بیگـرێت. ئەم ئـەم ملـوانـکە ئەفـسـونـاوییـە، دایـەگـەورەی سـەر هـەسارەی شـیـن، بـە چـل سـاڵ بـە هـاوکاریی دانیشتوانەکەی بە تاڵـێک لە قـژێ پـرچی خـۆی هـۆنیـویتـەوە. دەنکـێکی لێ دەپەڕی و نەیان دۆزییەوە. ئەو دەنکەش، گوڵەئەسـتێرەکەیە، کە کەوتبـووە لای سـیتا. لە دواییدا دەیبات بۆ لای دایەگەورە و دەیکات بە ملوانکە ئەفـسوناوییەکەوە. سیتا دوو جار چـوو بۆ سەر هەسارەی شـین، بۆ لای دایـەگەورە. جاری دووەم بۆ ئەوە چـوو کە یارمەتی بدات بۆ رزگاربـوون لە پیـرەژنە جـادووبازەکە. دایەگەورە بۆ یارمەتیـدانی بە تـاڵـێک لە قـژی خـۆی، سـیتای دەبەست بە خـۆیـەوە. پـلانی چـۆنیەتی رزگاربـوون لە پیـرەژنی جـادووبـاز بـۆ دانـا. کـلـیلی نهـێـنی پـلانـەکەش ئەمـەیە: (کـچـە ئەسـتـێرەکە، دایەگەورە، هەسارەشینەکە)یە. بە کورتی لەکوتاییدا بە هۆی ئەم پلانە ئەفسوناوییەوە، سـیـتا بەسەر پیـرەژنـە جادووبازەکەدا سەردەکەوێـت. پیـرەژنە جادووبازەکە هەڵدەداتە ناو ئەشکەوتێکی سـەر هـەسارەی سێیەم و سێ جار دەڵـێت:”ئەشکەوتە رەشـەکە ئەم بەڵایـە بە تۆ دەسـپێرم.” دەرگای ئەشکەوتـەکە دادەخـات و فـوویەک دەکات. بێجگە لە پەڵەیەکی رەش هـیچ شوێنەوارێکی دیارنامێنێـت. کە دەگەڕێتەوە بۆ هەسارەکەی خۆی هەمووشتێ ئاسایی بۆتەوە. حەوت بـرا پاڵەوانەکە، بـوونەوە بە ئەستیرەی حەوتەوانە و چـوونەتەوە بۆ ئاسمان. ئەستێرەی کاروان کـوژە و دێـوە زەبـەلاحەکەی ناو بیـرەکە، بێجـگە لە خـۆم، کەس نـازانێـت بـۆ کـوێ رایـان کـردووە.
لێرەدا رۆمانی ملـوانکەی ئەفـسوناوی کۆتایی هـات. بەڵام هەموو رووداو و کێشەکان چارەسەر نەکراون. رەنگە رۆماننووس دەستەوستان دانەنیشێت و لە رۆمـانێکی تری خەیـاڵی فانتازیـدا، چارەسەری بەشێکی تـریان بکات و بە بیانخاتە بەردەم خوێنـەران.
رۆماننووس هـێمایەکی زۆری بەکارهـێناون، هـەریەکە لە کارەکتەرەکانی هـێمایەکن بۆ مەبـەسـتێکی راستی. لەپـاڵ هـەر رسـتە و بەشـێکـدا، مەبـەستـێکی تێـدایە، پێـویسـتە خوێنەر بیر لە مەبەستە خوازراو و شارەوەکانی دیـوەکەی تـری رۆمانەکە بکات. هەر وەک چـۆن گـورگ هـێمای دڕنـدەیی و زۆردارییە. هەروەهـاش پیـرەژنە جادووبازەکە هـێمای بەدکاری و زۆرداری و ستەم و دوژمنی ئازادی و ئاشتییە. میروولەکان هێمای کۆمەڵگایەکی نموونەیی تەبایی و تێکـۆشەر و کـۆڵـنەدە و دووربـین و یاساپـەروەرن. وەک چۆن دەڵێن (واتای شیعر لە دڵی شاعـیر دایە) زۆر واتا و مەبەست لەم رۆمانەدا هـەیە، دەشێت خوێنەر لـێیان تێ نەگات. مەگـەر رۆماننووس خـۆی ئاشکـرایان بکات. کـۆمەڵـێک هـێـمای نەتـەوەیی و نیـشـتـمانی و سـیاسیی و کارەسـاتی لەخـۆگـرتـوون.
رۆمـاننـووس بە وردی کارەکتەرەکـانی هـەڵـبژاردوون، بە وردیـش مامـەڵـەی لەگەڵ رۆڵەکانیانـدا کردووە. بە سەرکەوتـن و چارەسەرکـردنی کـێشەکان کۆتـایی پێهـێناوە.
زمـانی رۆمـانی ملـوانکەی ئەفـسوناوی، زمـانێکی ئەدەبی کـوردی، پەتی و سووک و ئاسـان و شـیرینە، وشـەی بێـگانە و نامـۆی تـێـدا نیـیە، رسـتەکـان کـورتـن و خـوێنەر هەناسەسوار نابێـت. بە وردی پەیـڕەوی شـوێنی دروستی خـاڵـبەنـدییەکـانی کـردوون. تەکـنیک و شـێوازی داڕشـتنەکەی، گونجـاوە بـۆ قـۆنـاغی هـەرزەکاری. ئـەم هـەمـوو خـاڵ ئەرێنیانە، بۆ بە توانایی و شارەزایی و ئەزمـوونی چەنـد ساڵەی مامۆستا ئەمین محەمەد لە زمان و لە نووسینی بواری ئەدەبیاتی منداڵان و هەرزەکاران دەگەڕێتەوە.
بۆچی رۆمانووس (ئەستێرەی شین)ی هەڵبژاردووە؟ پێموایە دەگەڕێتەوە بۆ شارەزایی لە زانیـاری و زانستی دەربارەی هەسارەکـانی گـەردوون. لە راستییدا هەسارەی شـین، یەک هەسارە نییە، کۆمەڵێک هەسارەی شینن. لە ساڵی (٢٠١٢)دا، تیمێک لە زانایانی ئەستێرەناسی ئەمریکی، لە زانکـۆی کالـیفـۆرنیا، بە هـۆی تەلـیسکـۆپی “هـابیـل” ەوە. هـەسـارەیـەکی شـیـنی زەبـەلاحی گـەش و درەوشـاوەی زۆر دووریـان دۆزیـیـەوە، کە دەکەوێتە نزیکەی ناوەڕاستی گەردوونەوە. ناویان لێنا (ئیکارۆس) بەناوی پاڵەوانێکی ئەفـسانەیی یـۆنانی کـۆنەوە. ئـەم هـەسارەیـە (٩) مـلـیـار ساڵی تیـشکی لە زەوییـەوە دوورە. (٣٠) جـار لـە قـەوارەی خـۆر گـەورەتـرە. (١٧٣٣) جـار لـە قـەوارەی زەوی گـەورەتـرە. پـلـەی گـەرمـی لەسـەر روویـدا، دەگـاتـە (٣٥) هـەزار پــلـەی سـەدی. هـەنـدێ لـە هـەسـارە شـیـنەکـان، بـە هـۆی گـەورەیی و گـەشی و درەوشـانـەوەیـان، شـەوان لەسـەر زەوییـەوە بە چـاو دەبـیـنرێـن.
زامـوا: لۆلۆییەکان کە یەکێکە لە پێکهاتەکانی گەلی کوردی ئەمڕۆ (٤٣٠٠) ساڵ بەر لە ئێستا، لە ناوچەی (میـزۆپـۆتـامـیا) بە تایبەتی لە خـوارووی گـۆمی ورمـێ و زێـی بچووک و شـارەزوور و زەهـاودا، تا نـزیکی شـاری کەرکوک، دەوڵـەتێکی کوردییان دامـەزرانـد. لە سـەردەمی ئاشـووریـیـەکـانـدا، بەو نـاوچـەیـەیـان دەوت (زامـوا). بـە گـشتی پارێـزگای ئێـستای سـلـێمـانی دەگـرێتەوە، کە نیـشــتمانی لـۆلـۆیـیـەکـان بـوو.
رۆمـاننـووس لـە دوالاپـەڕە و لـە بـەرگـی دووەمـی رۆمـانـەکـەیـدا، نـووسـیـوێـتی:
(ملـوانکەی ئەفسونـاوی رۆمـانێکی تایبـەت بە مـێردمنـداڵانە، بەشـێکە لە کـتێـبـێکی گـەورە بە ناونیـشانی یاداشـتەکانی ریتـای ئەستـێرە شـیـنەکە، دەڵـێن گـوایە نـزیکەی حەوت سـەد ساڵ پێش زایـن لە لایەن یەکـێک لە بوونـەوەرە ئاسمانییەکـانەوە لەسەر پێستی شەمشمەکـوێـرە نووسراوە، ئەم کـتێبە دەست نووسە. لەلایەن پـرۆفیسۆرێکی شـوێنەوارناسەوە بە نـاوی (ئەمـین محەمـەد) لە ساڵی دوو هـەزا و بیـست و سێ لە وڵاتـی زامـوا لـە ئـەشـکـەوتـێکـدا دۆزراوەتـەوە. (وڵاتـی زامـوا شـانـشـیـنـێکی ئـەم هـەسـارەیـەیە. مێـژوونـووسـێک دەڵـێ بـە هـۆی نـاکـۆکی نـاوخـۆوە لەنـاوچـوە).
مەبەستی رۆمـاننووس لە شانشینی زامـوا، ئیمـپراتـۆریەتی میـدیـایە، کە حەوت سەد ساڵ پێش زاینی دامەزرا. توانییان شاری (نەینەوا ـ موسڵ) ی پایتەختی ئاشوورییەکان بگـرن و کۆتـایی بە دەسەڵاتیان بهـێـنن. بە بەداخـەوە بە هـۆی ناکـۆکی و ناپـاکـیـیەوە. ئیمپراتـۆریەتی میـدیا، بە دەستی ساسانییەکان کۆتایی هـات. ئەگەرچی ساسانییەکانیش بە ڕەچـەڵـەک فـارس نیـن کـوردن.
بە رای مـن (ملـوانکەی ئەفـسونـاوی) لە هـەمـوو روویـەکەوە رۆمـانـێکی خەیـاڵـیی فـانتازیی نـاوازە و تـازەی جیـاوازە بۆ هـەرزەکارانی کوردمـان. مـن وام پێ باشە کە بیسـت و پێـنج دانەی لـێبـدرێـت، بە بیست و پـێنج هـەرزەکاری خـۆێنـەری کـورد، تا بیخوێننەوە و لە کـۆڕێکـدا، بە ئامـادەبـوونی رۆماننـوس مامـۆستا ئەمـین محـەمـەد. گوێ لە را و لە تێبینی و لە سەرنج و بۆچوونەکانیان دەربارەی رۆمانەکەی بگرێت.
دووبارە جوانترین پیرۆزبایی و دەستخۆشی لە پـرۆفـیسۆر (ئەمـین محەمەد) دەکەم.
رەزا شـوان
دوبـەی: ٢٠٢٤
