داڕشتنەوەی گوتار لە نێو سیستەمی دەرهێناندا.. شكۆ عومەر كاكەڕەش
شانۆیی (دادگەیێ شاهمارانێ) وەك نمونە
سەرنجێك
من كاری رەخنەگری بە پسپۆڕی خۆم نازانم، بەڵام چ ئەزموونی رابردووم و چ بڕوانامە و رشتەی خوێندنەكەشم رێگەی ئەوەم پێدەدات لەپاڵ كاری دەرهێنان و پراكتیكدا لەو كایەیەش كار بكەم، لەگەڵ ئەوەشدا لەسۆنگەی باوەربوون بە پسپۆڕی و رەخساندنی دەرفەت بۆ كەسانی پسپۆری بوارەكە، چەند ساڵێكە خۆم لەوە دەبوێرم لەبارەی نمایشە شانۆییەكانەوە بدوێم، بەڵام سەرئەنجام دۆخی پاشاگەردانی رەخنە و رەخنەسازیی نێوەندی شانۆی كوردی وادەكات مرۆڤ وەك ئەركێكی ئەخلاقی بێدەنگ نەبێت و لانی كەم ئەگەر دەرفەتی توێژینەوە و بەدواداچوونی قووڵیش نەبێت، بەڵام راكەڕاییانە سەرنجەكانی خۆی بخاتەڕوو. چونكە بەداخەوە ئەوەی ئەمڕۆ لەو نێوەندەدا دەگوزەرێت بێسەوادی و هەژاریی مەعریفییەكی قووڵ هەیە، بەپێچەوانەوە نوسین و پیاهەڵدان و شكاندنەوەی بەرهەمەكان بەپێی میزاجی تایبەت و نزیكیی و دووری دەرهێنەر لە نوسەری رەخنە و باكگراوندی حیزبی و شارچییەتی و بەخشینەوەی میدالیا و دەستەواژەی داهێنەر و داهێنان بە كەسانی ناشایستە، بوونەتە مۆركی ئەو نوسینە لاوازانەی كە ساڵانێكە بەرۆكی نێوەندەكەی گرتووە، بێگومان لەم دۆخەشدا نمایشگەلی گرنگ و جدی دەبن بەقوربانی و بەبێدەنگی تێدەپەڕن. بۆیە لە وەها دۆخێكدا نوسین و بێدەنگنەبوون دەبێتە ئەركێكی ئەخلاقی هەركەسێك كە سەروكاری لەگەڵ نوسیندا هەیە. هۆكاری ئەم دۆخەش روونە، كە بریتییە لە بێدەنگی نێوەندەكە بەگشتی و كەسانی پسپۆڕ بەدیاریكراوی.
گووتار بونیادی سەرەكی هەر بەرهەمێكی هونەری-ئەدەبییە و مومكین نیە بەبێ ئامادەیی گووتار هیچ بەرهەمێك بتوانێت بەردەوامی بەخۆی بدات، بەدرێژایی مێژوو ئەم چەمكە بۆچوونی فەلسەفی زۆر و جیاوازی لەبارەوە ووتراوە، كە رەنگە ئێمە لێرەدا بەخێرایی بەشێكیان بخەینەڕوو. (ئەفڵاتون) پێیوایە گفتوگۆ-دیالێكتیك ئامرازێكی سەرەكیە بۆ گەیشتن بە راستیی، بۆیە پێویستە گووتار گوزارشت بێت لە گفتوگۆی قوڵ بۆ گەیشتن بە مەعریفەی قووڵ. یاخود (ئەرستۆ) گووتار وەك بەشێك لە رەوانبێژی پێناسە دەكات كە بریتییە لە هونەری باوەرپێهێنان و بەجێهێشتنی كاریگەری لەسەر وەرگر ئەویش لەسەر ئاستەكانی ئەخلاقی و سۆزداری. جەستە لە قۆناغە جیاوازەكانی دەركەوتن و گەشەسەندنی دراما لە گریكی كۆندا بوو بە ئامرازێكی راستەوخۆ و ناوەندگەرا لە فۆرمەلەكردن و پێكانی گووتاردا، كە لەسەر بنەمای تێگەیشتنێكی تایبەت لە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خواوەندەكانەوە بونیادنرا و بووە گووتارێك بۆ گوزارشت لە ئاهەنگە ئایینی و سرووتە بەكۆمەڵەكان. فەیلەسونی فەڕەنسی (مێشێل فۆكۆ)ش گووتار پەیوەست دەكاتەوە بە دەسەڵات و خۆسەپێنی و بە ئامرازێكی بنەڕەتی ئەو سیستەی لەقەڵەم دەدات. میشیل فۆكۆ دەڵێت سەبارەت بە بەندینخانە هیچ مانایەكی نیە ئەگەر تەنها پشت بەو گووتارانە ببەستین كە سەبارەت بە بەندینخانەكان نوسراون، بەڵكو ئەبێ بایەخ بەو بڕیار و پەیڕەوە ناوخۆییانەش بدەین كە لەلایەن ئەو خەڵكانەوە داڕێژراون كە لە ناو ئەو دەزگایانەدا ژیاون و بەڕێوەیان بردوون. (ژاك دریدا)ش لە سیاقی تێكستدا مامەڵە لەگەڵ گووتاردا دەكات و لە میتۆدە فەلسەفییەكەی خۆیدا كە میتۆدی (هەڵوەشاندنەوە)یە پێیوایە گووتاری تێكست هەڵگری فرەمانای ناجێگیرە و پێویستە هەوڵ بۆ ئاشكراكردنی مانا دژ و فرەكانی بدرێت. ستراتیژییەتی (دریدا) بەشێوەیەكی گشتی تیشك دەخاتە سەر هەڵوەشاندنەوە و بەش بەشكردنی دەربڕین و گریمانە فەلسەفییەكە و ئینجا دووبارە پەرەپێدانی ئەو بوونیادە هاوبەشەی كە ئەو دەربڕین و گریمانانەی لەسەر دانراوە . هەروەك دیدە فەلسەفییەكەی (رۆلان بارت)یش تیشك دەخاتە سەر گووتار و بەرێگەیەكی شیكاری رەخنەییەوە بۆی دەڕوانێت، كاتی جەخت لەسەر چۆنیەتی بونیاتنانی مانا و فۆرمی زمانەوانی لە تێكستدا دەكات، بەبۆچوونی (بارت) گووتار تەنها كاری ئەوە نیە مانا و ئاماژەكان بگەیەنێت بەڵكو پانتاییەكە بۆ دەسەڵات و كاریگەییەتی بەسەر چواردەوری خۆیدا، بۆیە لە دیدە فەلسەفیەكەی خۆیدا كار بۆ دەرخستنی ئەو تێگەیشتنە دەكات كە لە رێگەی گووتارەوە شوناس و مەعریفە و دەسەڵاتی كاریگەر پانتایی خۆیان وەربگرن. دواجار لەم خستنەڕووەدا هەرچەند خێراش بێت بەڵام ناكرێ خۆمان لە دیدە فەلسەفییە قوڵەكەی (فریدریك نیتشە) ببوێرین و ئاماژەی بۆ نەكەین، (نیتشە) گووتار بەو جۆرە دەبینێت كە دەكرێت خۆی لە خۆیدا ببێت بە هونەرێكی باڵا، بەڵام پڕاوپڕ لە زیندویەتی و داهێنان، هەروەك بانگەشەی ئەوەی دەكرد پێویستە گووتاری ئەكادیمی ووشك تێپەڕێندرێت لەپێناو گووتارێكی كاریگەر و پڕ لە زیندوویەتی، بەگشتی (نیتشە) باوەڕی وایە كە ناكرێ گووتار گوزارشت لە حەقیقەتی رەها بكات، بەڵكو ئامرازێكە مروڤ هانای بۆ دەبات بۆ دانانی كاریگەری لەسەر واقع و یاریكردن پێی. رەنگە بابەتی بەرجەستەكراوی سەر تابلۆیەك سەرساممان بكات، دووچاری شڵەژانمان بكات، سەرقاڵمان بكات، وەك ئەوەی كاتێك دەبینین تۆڵەسەندنەوە و مەترسی ستایش دەكرێن، لێرەدا ئێمە چێژ و خۆشی لە هەلچوونەكەدا بەدیدەكەین، لەسەركەوتن بەسەر بێزاری بەدیدەكەین .
دەرهێنان ئەو كردە ئاڵۆز و قووڵەیە كە لەرێگەیەوە بونیادی نمایش و پانتاییە جیاوازەكانی دادەڕێژرێتەوە و تەواوی رەگەزە هاوبەشەكان رێكدەخاتەوە و لەوێوە وەكو سیستەمێكی دینامیكی سەرجەم پرۆسە هاوبەشەكانی دیكەی دەوروبەری لە بۆتەی خۆیدا دەتوێنێتەوە و پێكرا یەكەیەكی هاڕمۆنی دروست دەكەن بەنێوی نمایش. (دۆك سایكس میننگن) هەمیشە تەئكیدی لەوە كردووەتەوە كە پێویستە نواندن لە چوارچێوەی گروپدا بێت و فۆڕمێكی ئەوتۆی داڕشت بۆ یەكخستنی هەموو رەگەزەكانی وەك دیكۆر و جلوبەرگ و رووناكی و هەروەها ئەكتەریش لە چوارچێوەی یەكەیەكی هونەریدا، هەروەك (گۆردن گرەیك) پێیوایە كە ئەو رەگەزانە هەموو بەیەكەوە پەیوەستن و ناكرێت جودا بكرێنەوە . یەكگرتنی ئەم رەگەزانەش بێگومان لەو دووڕیانەدا دروست دەبێت كە پێی دەوترێت سیستەمی دەرهێنان. ئامانجی ستراتیژی لە هەموو نمایشێكی شانۆییدا بریتیە لە گۆڕینی تێكستی شانۆیی بۆ سیستەمێكی هاوئاهەنگ و تێكەڵكێش لە كارتێكەرە دەنگی و بینراوەكان . لە شانۆی مۆدێرنیش جگە لەو ئەركە بنەڕەتیانە، هاوكات كاری دیكەش خۆی خزاندوەتە نێو سیستەمی دەرهێنانەوە و گرنگترینیان داڕشتن و ئامادەكردنی گوتاری سەرەكی نمایشە، كە دواجار دەبێتە پانتایی بنەڕەتی دەرهێنەر تا لە رێگەیەوە پلان و ستراتیژیەتی چۆنیەتی پێكانی ئامانجەكانی خۆی وەك بونیادنەری یەكەمی نمایش دابرێژێت. جا ئەو داڕشتنەوەیە دەكرێت لەرێگەی یەكێك لە رەگەزە سەرەكییەكانی نمایشەوە بێت بۆ نمونە ئەكتەر، بەو جۆرە ئەكتەر پارێزگاری لە پێگەی سەنترالیزمییەتی خۆی دەكات و دەبێتە دروستكەری زیندووی مانا و دەلالەت لە رێگەی دەنگ و جووڵە و بەدیاریكراویش جووڵەی رووخسار و رەنگكردنی گووتار بەشێوەیەكی گشتی .
بوونی گوتاری روون لە نمایشدا ئاماژەیە بۆ حزوری دەرهێنەری بەئاگا لە پشتی نمایشەوە، چونكە دواجار لە رێگەی ئەو گوتارەیەوە موخاتەبەی ئەقڵی بینەر و كۆمەڵگای خۆی دەكات و هەموو كۆد و ئاماژە پێویستەكان دەنێرێت بۆ ئەویتری وەرگر. دەبینین (ها عەبدولعەزیز)ی دەرهێنەری شانۆیی (دادگەیێ شاهمارانێ) توانیویەتی گوتارێكی روون و مانادار و خاوەن ئامانج ئامادە بكات و دووبارە فۆڕمەلەی بكاتەوە و لەنێو سیستەمە دەرهێنانیەكەی خۆیدا دایبڕێژێتەوە و ئاڕاستەی بینەری بكات. ئەویش سەرەتا بە دەستبردن بۆ هەڵبژاردنی (میت)ێكی كۆنی نەتەوەی وەك شاهماران كە رەنگە تەمەنی سەدان ساڵ و زیاتریش بێت و دەماودەم گێڕدراوەتەوە. چونكە هەڵبژاردنی تێكست بەپێی بۆچوونی زۆربەی نوسەر و رەخنەگران بنەمای سەرەكی شكست یان سەركەوتنی نمایشی شانۆیە. لێرەدا دەرهێنەر كاتێ دەستی بۆ ئەو ئەفسانەیە بردووە بێگومان دوای داڕشتنەوەی لە فۆڕمی دەقێكی شانۆییدا لەلایەن نوسەرێكەوە كە بریتی نیە لە خودی دەرهێنەر. بەدڵنیاییەوە مەبەست و مانای شاراوەی خۆی هەیە و لە نمایشەكەدا ئەو مەبەست و ئامانجانە بەروونی دەركەوتن. چونكە وەك هەمووان دەزانین لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵێكی بەرنامە بۆدارێژراو هەیە بۆ دزینی میتۆلۆژیای (شاهماران) لەلایەن دەوڵەتی تورك بۆ داماڵینی لە فۆڕمە كوردییەكە و بەتورككردنی. چونكە تاكو ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی رابردووش لانی كەم وێنەی (شاهماران) لە نێو زۆربەی ماڵی كوردیدا ئامادەیی هەبوو ئەویش یان لەسەر فەرشی هەڵواسراوی سەر دیوار یاخود لەسەر ئەو بۆكسانەی كە وەك گەنجینەی هەڵگرتنی كەلوپەلی نێو ماڵ بەكاردەهێنران و پێیدەوترا (بوراق)، ئەم ئامادەگییە رەمزییە وایدەكرد تاكی كورد ئەگەر لەسەر ئاستی وێنەسازی و فیگەریش بێت (شاهماران) بەبەشێك لە كۆنەستی گشتی نەتەوەدا بیبینێت و هەست بكات كە (شاهماران)ی نێو قووڵایی مێژوو، ئەمرۆ ئەگەر لەسەر ئاستی وێنەیەكیش بێت حزوری هەیە و لەگەڵیدایە. گووتار لێرەدا لەسەر ئاستی وێنە خۆی دەخاتەڕوو كە دەكرێ لێرەدا بە دیدی (جۆرج گادامیر) خوێندنەوە بۆ ئامادەیی گوتار بكەین كە لەرێگەی شیكردنەوە و تەئویلی وێنەوە بگەین بە كرۆكی گووتاری نمایش، ئەویش كاتێكە كەوا گووتار تێگەیشتنی هاوبەش دروست دەكات لەرێگەی تێكەڵبوونی ئاسۆكانەوە ئەوەش لە كارلێكی ئاسۆی شیكەرەوە و ئاسۆی تێكست-وێنەوە دێتە كایەوە. بەڵام ئەم ئامادەییە بە دیاریكراوی لە دوای ساڵانی دووهەزارەكانەوە بەتەواوی وون دەبێت، بۆیە دەبینین ئەمرۆ كەمترین وشیاری دەربارەی ئەو میتۆلۆژیا گرنگە نەتەوەییە لە نێو نەوەی تازەی گومەڵگادا هەیە، ئەمەش وایكردووە دزینی ئەو ئەفسانە گرنگەی كورد لەلایەن دەوڵەتی سیستماتیكی توركەوە ئاسانتر بێت. (میشێل فۆكۆ) پێیوایە دەكرێ گووتار ئامرازێكی گرنگ بێت بۆ دەسەڵات و قۆرخكاری و بەكاریش دەهێنرێت بۆ كۆنترۆڵكردنی فكر و بیركردنەوەی مرۆڤ. جارێكی تر دەتوانێ هەموو ئەو شتانەی كە بەهۆی جیاوازییەكەوە لێیدووركەوتوونەتەوە بەدەستیان بهێنێتەوە، بیانگرێتەوە خۆی و بیانخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە لە ئەوانەدا مەڵبەندێك بدۆزێتەوە . دروست وەك ئەو كردەیەی دەوڵەتێكی وەكو توركیا كە لەسەر ئاستی (میت)ە كوردییەكان پیادەی دەكات. هەمووانیش كۆكن لەسەر ئەوەی كە نەتەوە بەبێ بوونی میتۆلۆژیا و ئەفسانەكانی رابردووی خۆی ناتوانێ لە ئێستا و داهاتوودا حزوری هەبێت. بۆیە دەبینرێت كاتێ دەرهێنەر ئەم بابەتە دەكات بە ماتریالی نمایشەكەی، لە رێگەیەوە دەیەوێت بینەر دادگایی بكات كە خەریكە بوونی خۆی لە رابردوو وون دەكات! وا نەتەوە دژەكەی كە لە لەوپەڕی فاشیەتدا سەدان ساڵە دەیسڕێتەوە، رابڕدوو بۆ خۆی دەبات ئەویش لەرێگەی دزینی ئەفسانەكانیەوە كە بونیادی نەتەوەیی تێدا دارێژراوەتەوە. ئەم هەوڵەی دەرهێنەر لەو دیمەنەدا دەگاتە ترۆپك كاتێ كەسایەتی نوسەر لەسەر ستەیج دێتە خوارەوە لە بینەر نزیكتر بێتەوە تا لەپەنا گوێیدا پێی بڵی بەئاگاوەرەوە و فریای رابردووی خۆت بكەوە، كاتێكیش هیچ بەرپەرچێك لە بینەر نابینێت بەوپەڕی شكستەوە هۆڵی نمایشەكە بەجێدەهێڵیت و دەڕواتە دەرەوە. لێرەشدا دەكرێ دیدێكی (سارتەر)یانە بە گوتار ببەخشین كە ئەو باوەڕی بە ئەدەب و هونەری پابەند هەیە كە پێویستە بەردەوام لە هەر قۆناغێكدا بێت رۆڵی كاریگەری كۆمەڵایەتی و سیاسیی خۆی بگێڕێت، بەوەی كە دەبێت ببێتە ئامرازێك بۆ گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و سیاسی لەو واقیعەی كە تێیدایە، هەروەك خودی خۆشی ئەو بۆچوونەی كرد بە بنەما بۆ كاركردن كاتێ دەبین ئەدەبەكەی خستە خزمەت جەختكردنەوە لەسەر چەمكەكانی ئازادی و دادپەروەری و سەربەخۆیی و لێپرسراویەتی تاكەوە. ئەگەرچی رەنگە ئەو دیمەنەی كە باسمان كرد بونیادی هونەری و تەكنیكی نواندنی هێندە باڵا نەبێت و زیاتر پشتی بە تەكنیكی سادەگۆیی و راستەوخۆیی بەستبێت، بەڵام دواجار بە تەواوی لە خزمەتی گوتاری نمایشدا بوو و بووە زەنگێك بۆ بینەر-كۆمەڵگا. بۆیە بۆ خوێندنەوەی ئەم هەوڵەی دەرهێنەر دەتوانین چەمكی (مەبەستداری)ی فەیلەسۆفی ئەڵمانی (ئیدمۆند هۆسرڵ) بەكاربهێنین كە یەكێكە لە چەمكە بنەڕەتییەكانی ئایدیا فەلسەفییەكەی و پێیوایە مەبەستداری بریتییە لە ئاگایی، هەمیشە ئاگاییەكە بە شتێكی دیاریكراو، بۆیە گووتاری نمایش دەكرێ لەم دیدگایەوە بخوێندرێتەوە كە بریتییە لە ئامرازێك بۆ ئاڵوگۆڕكردنی نیازی دەرهێنەر-نوسەر بۆ ئەزموونێكی مەلموس لەسەر تەختەی شانۆ و لەوێشەوە ببێت بە پردێك بۆ گەیاندنی مانا و واتا شاراوەكانی پشتی نیازی دەرهێنەر بە بینەر.
هەر لە دیمەنی سەرەتاوە بینەر بەر هەوڵەكانی دەرهێنەر بۆ داڕشتن و دامەزراندنی گووتارێكی روون دەكەوێت كاتێ دەبینین كاركردن لەسەر كۆمەڵێك سرووتی كۆنی ئاهەنگئامێزی كوردی و ماتریاڵی وەك خاكەناس و بەرد و ئاگر و دەنگبێژی و یاریی ناوچەیی دەبێت بە دەستپێكی نمایش، ئەم كاركردنە ئاماژەی ئەوە دەداتە بینەر كە پێویستە خۆی بۆ بەركەوتنی گووتار و ئەتمۆسفێری كوردی ئامادە بكات. لە دیمەنی دواتردا ئەم هەوڵە روونتر دەبێتەوە و تەنانەت دەگاتە پلەی كامڵبوون كاتێ دوو ئەكتەر وەك نوێنەرایەتی دوو جەمسەر لەرێگەی دوو شمشێری ئاگراوییەوە دەكەونە ململانێی یەكترەوە و یەكێكیان ئەویتر لەناو دەبات، ئەمیش بە سوودوەرگرتن لە ماتریالی ئاگر كە لە كۆنەستی كوردیدا هەڵگری مانا و دەلالەتی قوڵترە بە گەڕانەوە بۆ ئەفسانەكانی پێشووی.
دەرهێنەر دەیەوێت لە رێگەی ئامادەگی دەنگ و ستران و لاوك و هەلهەلەوە، بینەر بباتەوە ناو مێژوو كە تاكی كوردی هەمیشە دەنگ و دەنگبێژی وەك ئامرازێكی مانەوەی خۆی بینیووە، لێرەشدا بۆ دامەزراندنی گووتاری نمایش دەرهێنەر بەدروستی سوودی لەو ئامرازانە وەرگرتووە و لەناو سیستەمە ئیخراجیەكەیدا هونەرییانە دایڕشتوەتەوە.
هەر لە چوارچێوەی گوتاردا دەرهێنەر (ها عەبدولعەزیز) ووردی كار لەسەر رەخنەكردنی دەسەڵات دەكات بەڵام گرنگی ئەو هەوڵە لەوەدایە بەبێ پەنابردن بۆ جنێو و سوكایەتی و تەكنیكی راستەوخۆیی ئەنجامی دەدات، كە بەداخەوە لەم ساڵانەی دواییدا هانابردن بۆ بەكارهێنانی جنێو و وشەی بازاری بەبیانوی رەخنەكردنی دەسەڵات و سیستەم بەجۆرێك زاڵ بووە بەسەر بەشێك لە نمایشەكاندا كە لە كۆتاییدا تەواوی تەكنیك و ئاست و بەها هونەرییەكەی كردووە بە قوربانی و نمایش زیاتر وەك پانتاییەكی سادەگۆیی و دروشمبازی دەركەوتووە. بەڵام لە شانۆیی (دادگەیێ شاهمارانێ) بە داڕشتنەوەی كەسایەتی دادوەر بەشێوەیەكی تێكشكاو و بێئاگا و بەخشینی فۆڕمێكی هەزەلی و گاڵتەجاڕانە بەتایبەت لە رووی دەنگ و جەستەوە، هەروەها نیشاندانی كەسایەتی (پۆلیس-پاسەوان)ی دەسەڵات بەشێوەی گاڵتەجاری و پێكەنیناوی، بێگومان ئەمەش بەسوود وەرگرتن لە ئەكتەری خاوەن جەستەی ئامادە و نەرمونیانی وەك (عومەر عادل و مستەفا رێبەر و ئاراس) دەرهێنەر توانی لە فۆڕمێكی هونەری باڵادا توندترین رەخنە لە دەسەڵات بگرێت و پێیان بڵێت تاوانی ئێوە زۆر لەو خەڵكە زیاترە كە ئەمرۆ ناتوانن رابردووی خۆیان بناسنەوە.
كاركردن لەسەر دورستكردنی شوناس بۆ شانۆ لە كوردستان ساڵانێكە بە تەواوی پەراوێز خراوە، ئەوەی كە هەیە شانۆ لە پێناو شانۆدا دەكرێت، دەردی كوشندەی شانۆكەی ئێمە نەبوونی فۆڕم و شوناسێكی نەتەوەیی-كلتوریی كوردییە لە نمایشەكانمان، دەرهێنەر لە (دادگەیێ شاهمارانێ) زۆر بەڕوونی لە زاری كارەكتەرێكەوە ووتی من چی لە شكسپیر و تۆڵستۆی و …هتد بكەم لە كاتێكدا خۆم تائێستا نەمتوانییوە شوناسێك بۆ خۆم دیاری بكەم لەگەڵ ئەوەی خاوەنی دەوڵەمەندترین باكگراوندنی كلتوری و كەلەپوری و مێژوویم بۆ ئەوەی بتوانم بیكەم بە ماتریالی بەرهەمە هونەرییەكانم؟! جەدەلیەتی جیهانیبوون و لۆكاڵییەت لەمێژە هەیە بەوەی كە بەرهەمی هونەری لە لۆكاڵیەتەوە دەچێتە قۆناغی جیهانیبوون یان بەپێچەوانەوە، بێگومان ئەوەی یەكەمیان راستە كە پێویستە سەرەتا كار لەسەر لۆكاڵییەت بكرێت بۆ ئەوەی ببین بە جیهانی. بۆ ئەم باسە ئەزموونێكی زیندووی خۆم بە نمونە دەهێنمەوە ساڵی 2019 بەرەسمی وەك كوردێك لەگەڵ هاوڕێیەكی شانۆكار بەشداربووم لە وۆركشۆپێكی یەك مانگەی شانۆكاری جیهانی (ماریۆ بیاجینی) كە ساڵانێك هاوكار و یاریدەدەری سەرەكی (جیرزی گرۆتۆفسكی) بوو لە بەرهەمەكانی كۆتاییدا، سەرەتا بۆ ئەوەی لە رووی كلتورییەوە خۆمانی پێ بناسێنین داوای لێكردین هەریەكەو دیمەنێكی پێشكەش بكەین، هاوڕێكەم دیمەنێكی شانۆیی (كالیگۆلا)ی پێشكەش كرد كە دوا بەرهەمی ئەوكاتەی بوو، منیش دیمەنێكم لە یەكێك لە نمایشەكانی تیپی شانۆی ئەزمونگەری كەركوك پیشكەش كرد كە لە رابردوودا خۆم نواندنم تێداكردبوو بریتی بوو لە پێرفۆرمانسی (هاملێتی كەركوك) دەرهێنانی نیهاد جامی بوو و تێیدا كار لەسەر سرووت و گاتاكانی زەردەشتیەت كرابوو بە گریمانەی ئەوەی ئەگەر هاملێت كەركوكییەكی زەردەشتی بوایە چی روویدەدا! دوای پێشكەشكردنی هەردوو دیمەنەكە، دانیشتین و (ماریۆ) بەووردی گفتوگۆی لەگەڵ كردین و پێی ووتین (كالیگۆلا) و هەموو تێكستە جیهانییەكان هیچ بە ئێوە نابەخشن و ناتوانن لە رێگەیانەوە ببنە خاوەنی شانۆییەك بەشوناسی كوردییەوە، ئێوە پێویستە بگەڕینەوە بۆ كلتورە دەوڵەمەندەكەی رابردووی خۆتان، ئێوە دەبێت زیاتر لە زەردەشتیەت و سرووتە ئاینی و كۆمەڵایەتی و كلتورییەكەی خۆتانەوە هونەر دروست بكەن و فۆرمی تازە بدۆزنەوە، ئێوەی گەلانی زاگرۆسی خاوەنی میراتی ئایینە میترایی و یارییەكانن كە سەرچاوەی داهێنانی زۆربەی تیۆریستە گەورەكانی ئەوروپان. كلتوری رۆژهەڵات بەگشتی بۆ ئێمەی رۆژئاوایی گەنجینەیەكی لەبن نەهاتووە، چ جای بۆ ئێوە خۆتان. من لەو ئەزموونەوە بەتەواوی گەیشتم بەوەی كە ئێمە تاكو چیخەف و شكسپیر و ئیپسن و سۆفۆكلیس و هەموو ئەدەبیاتی جیهان لە ناو كلتووری كوردبووندا نەمرێنین و دووبارە (ڤانیا)ی كوردی و (ماكبێس)ی كوردی و (نورا)ی كوردی و (ئۆدیب)ی كوردی دروست نەكەین ناتوانین ببین بە خاوەنی شانۆییەكی بە شوناس كوردی و لە نێوەندە جیهانییەكاندا نوێنەرایەتییەكی راستەقینەی خۆمان و كلتورە دەوڵەمەندەكەمان بكەین، هەڵبەتە ئەمە بانگەشە نیە بۆ ئەوەی ئێمە تەنها بە كوردی نمایشەكانمان پێشكەش بكەین، یان بێین جامانە و جلی كوردی و كڵاش لەبەر ئەم كەسایەتیانە بكەین و بڵیین تەواو ئیدی بووین بە خاوەن شوناسی كوردی، نا بەپێچەوانەوە دەكرێت ئێمە (ئۆدیب)ێكی كوردی بخوڵقێنین بەبێ ئەوەی یەك ووشەی كوردیش لەزاری بێتەدەر. بۆ دروستكردنی شانۆییەكی كوردی پێویستە (هاملێت)ێك بە بینەری كوردی نیشان بدەین كە هەست بە ئازارەكانی خۆی بكات لە بینینیدا، كلتوری تاكی كورد لەنێو تێكستە زیندوەكانی جیهان لە سەر تەختەی شانۆ بە بینەری كورد نیشان بدەین، دروست وەك ئەوەی كە لە شانۆیی (دادگەیێ شاهمارانێ)دا، روویدا كاتێ بینەر لەگەڵ سات بەساتی نمایشدا كارلێك دەكات و خۆی تێدا دەبینێتەوە و چێژ لە باڵایی ئاستی هونەری دەبینێت چ لە نواندن یان رەگەزەكانی دیكەی وەك روناكی و موزیك و دەنگ و جلوبەرگ و تەواوی پێدراوەكانی سەر شانۆ. بینەر لێرەدا بەردەوام ئاسۆی بێشبینییەكانی تێكدەشكێنرێت لەلایەن دەرهێنەرەوە ئەویش لە رێگەی تەكنیكە جیاوازەكانی نواندن و دەرهێنان و رووناكییەوە كە بەووردی كاری لەسەر كراوە و لێناگەڕێ بینەر بۆ ساتێك جڵەوی رووداوەكان بكات و پێشبینییەكانی زاڵ بن بەسەر رووداوەكانی نمایشدا و بەردەوام سوپرایزی نوێ دێنێتە كایەوە. ئەمەش سەلیقەی دەرهێنەر دەردەخات كە چۆن شیكاری بۆ هەموو لایەنەكانی كۆمەڵگاكەی كردووە و دەزانێت چی پێشكەش بە بینەرانی جۆگرافیاكەی خۆی دەكات. شانۆی كوردی پێویستە كار بە فەلسەفەی هەڵوەشاندنەوەی (جاك دریدا) بكات كاتێ كار لەسەر میتۆلۆژیایەكی وەك ئەفسانەی (شاهماران) دەكات بۆ ئەوەی رەهەندە میتۆلۆژییەكەی لێ دابماڵێت و فرەماناییەكەی بدۆزێتەوە و لە فۆڕمێكی شانۆییدا دووبارە دایبڕێژێتەوە، چونكە ئەو پێیوایە گوتار-زمان-تێكست ناتوانێ مانای كۆتایی و جێگیر ببەخشێت بەبێ هەڵوەشاندنەوەی سەنتەراڵیزم و دووبارە بەخشینەوەی مانا دژ و ناجێگیرەكان. كە دواجار دەكرێت ئەم كاركردنە بمانباتەوە سەر تێگەیشتنە فەلسەفیەكەی (هابرماس) كە لە میانی چەمكی (كردەی پەیوەندیگرتن) پێیوایە گووتار دەتوانێت ببێتە ئامرازێك بۆ پەیوەندیگرتن و كاركردنی دەستەجەمعی هاوبەش، ئەو پێیوایە گووتارە نمونەییەكان پێویستە ئازاد بن لە هەر چەوساندنەوە و قۆرغكارییەك و دەبێت هەوڵ بدات بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنێكی لۆژیكی هاوبەش، ئەویش لە رێگەی گفتوگۆی كراوە و راشكاوانەوە.
بۆیە دواجار دەگەینە ئەو بڕوایەی كە دەرهێنەرێك دەتوانێت گووتاری تۆكمە و روون دابڕێژێت و لە سیستەمەكەیدا جێیبكاتەوە كە خاوەنی دنیابینی تایبەت بە خۆی بێت و (ها عەبدولعەزیز) لە شانۆیی (دادگەهێ شاهمارانیێ) توانی ئەو ببێتە خاوەنی ئەو گووتارە روون و تۆكمەیە.
شكۆ عومەر كاكەڕەش
ماستەر لە دەرهێنانی شانۆیی
سەرچاوەكان:
- حسن عبود النخيلة. خطاب الصورة الدرامية. دار الفكر للنشر والتوزيع، البصرة، 2013، ط1، ص 15.
- ئازاد بەرزنجی. لاپەڕە پەرشەكان. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چ 1، كوردستان-سلێمانی، 2005.
- د. جبار حسين صبري. عدم/عقل. منشورات مهرجان بغداد لمسرح الشباب العربي/ الدورة الاولى، بغداد، 2012، ص 288.
- فریدش نیچە. مرۆڤانە زۆر مرۆڤانە. و: رێبین رەسوڵ ئیسماعیل، بەرگی دووەم، ناوەندی فێربوون، 2020.
- الكسندر دين. اسس اخراج المسرحي. تر: سعدية غنيم، المجلس الاعلى للثقافة، القاهرة، 1982. ص 41.
- د. نبيل راغب. فن العرض المسرحي. مكتبة لبنان ناشرون، لبنان، 1996 ص 79.
- د. نديم معلا. لغة العرض المسرحي. دار المدى للثقافة والفن، بغداد، 2004، ص30.
- د. كەمال میراودەلی. زانین و دەسەڵات خوێندنەوەی فۆكۆ وەك خۆی. چاپخانەی رەنج، چ1، 2004.
