چێژ و خۆشەویستی و هیومانیزم لای شەكسپیر.. عەبدولڕەحمان فەرهادی
لە دەقی ڕۆماندا پێویستە چەند ڕەگەزێك هەبن، گرنگ ئەوەیە نووسەر پەیامێك بگەیەنێتە خوێنەر، جگە لەمەش چەندین مەرجی گرنگ هەن كە لە دەقەكاندا هەن کە زۆر لە خوێنەران نائاگان لێیان! چۆنیەتیی گێڕانەوە و شێواز و شوێن و كات و سەردەم و پەسن و پەسنكاریی ناو ڕستەكان و دیالۆگ و كەسایەتییەكان و پتەویی زمان كە لە نووسینی ترمدا باسم لەمە كردووە، ئەمانە بابەتی گرنگن كە نووسەری داهێنەر و بەتوانای ئەم بوارانە لێیان ئاگابڕاو نییە. هەروەها بیرۆكەی سەرەكیی ئەم دەقانە جا چ ڕۆمان بێت یان چیڕۆك یاخود دراما و شانۆنامە، هەموویان تەواوكەری دەقی سەركەوتوون، بە هەموویان ڕەگەزی تەشویق لە دەق دەچنن كە ئەمەیش بۆ بەردەوامیی پرۆسەی خوێندنەوە لەلایەن خوێنەر و چێژی دەق بۆ خوێنەر زۆر گرنگن. یەك لە خاڵە گرنگ و هاوبەشەكان لە نێوان ئەم ژانرە جۆراوجۆرانە بریتییە لە گرێچن كە لێرەدا دەمەوێ كەمێك لێی بدوێم. گرێچن لە دەقی ڕۆمان و چیڕۆك و درامادا، هاوشانی زمان و ڕەگەزەكانی دیكە، بریتییە لە بنیادێكی گرنگی دەق، بۆیە هەست دەكەین ئەو دەقانەی لە ڕووی زمان یان تەوزیفی گرێچنەوە كز و دەستەپاچەن، ناچنە خانەی بەكێشكردن و وروژاندنی خوێنەر و نابنە دەقێكی زیندووی چێژبەخش و خوێنەری كەم و مردەڵەیان دەبێت، بۆیەش دەبنە جۆرێك لە دەقی مردوو و فەرامۆش كراو! لە دەقە ناودار و جیهانییەكانی گەورە نووسەراندا، هەست دەكەین داهێنەرە گەورەكانی ئەم ژانرانە بە گرنگییەكی زۆرەوە بەرهەمەكانیان دەپەخشێنن. لەو داهێنەرە گەورانەی ئەم بوارە كە لە دەقەكانیدا، گرێچن لەوپەڕی دایە و هێزێكی گەورەیشی داوەتە بنیادی دەقەكانی و بەردەوام بەهۆی شیعرچنیی دەقەكانیشی، وێنەی نێو ڕستە و بابەتەكانی لە درەوشانەوەدان، ئەویش ولیەم شەكسپیرە. لە كارە درامییەكانی شەكسپیردا هەست بە گرنگییەكی زۆری گرێچنی شیعرین دەكەین، ئەم ڕەگەز و خاڵە بنەڕەتییە لای شەكسپیر چەندین ڕەهەند دەگرێتە خۆی، لەوانە بۆ نموونە لە هاملێت دا هەست دەكەین گرێچن سەراسۆی دەقەكەی گرتووە، بەشێوەیەك ناجێگیرییەكی سەرنجاویی لە دراماكەدا دروست كردووە، ئەمە جگە لە نیگەرانی و گۆڕانكارییە دەروونییەكانی كەسایەتییەكان و ئاڵۆزكاریی ئیستاتیكیانەی ڕووداوەكانی نێو دەقەكە. گرێچن لای ئەم نووسەرە گەورەیە چەندین ڕەگەز دەگرێتە خۆی، لەوانە ئاڵۆزكاری كە بەهۆی گرێچنەكان پەرشوبڵاو و چەند ڕەهەندیی تێكاڵاون، دیسانەوە چیڕۆك و ڕووداوە درامییەكان لە دەقەكانیدا ئاوێزانن بە پیلانكاری و بابەتی ڕامیاری و ناپاكی لە كەسایەتییەكان. توانای شەكسپیر لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە گرێكان بە شێوەیەكی هونەریی بەرز چنراون و هەر بەم شێوە هونەرییە بەرزەیش كڵافەی ئەو گرێ چنراوانە یەكاڵا و شی دەكاتەوە. خاڵی بەهێزی ناو دەقەكانی شەكسپیر لەوەدایە كە ئەم چاوەنواڕییە هەموو جار پێچەوانەی پێشبینی و بۆچوونی خوێنەر یان بینەر بووە، ئەگەر نا هەر دەقێك دەبێتە بابەتێكی مردەڵە و ئەمەش لە بەرهەمی ئەم داهێنەرە گەورانەدا ئەستەمە. شەكسپیر لە ڕۆمیۆ و جۆلێت، گرێچنە جۆراوجۆرەكان و زنجیرەی ڕووداوەكان بەسەر یەكدا كەڵەكە دەكات و دواجار بە تراژیدیا كۆتایییان پێ دەهێنێت! لەم دەقانەی شەكسپیر، گۆڕانكاری و ڕووداوەكان لەناكاو و چاوەنۆڕنەكراون! ئەمەش وا دەكات خوێنەر و جەماوەر بورووژێن و زیاتر چێژمەند بن. هەروەها ململانێ لەنێو دەقەكاندا بریتییە لە خاڵێكی بەهێزی گرێچنەكان لای شەكسپیر، جا ئەم ململانێ جۆراوجۆرانە بریتین لە دوو لایەن، ڕووكاری دەرەوە، ئەمەش بابەتی ڕامیاری و باری كۆمەڵایەتی دەگرێتە خۆی، یان شەكسپیر لە دەقەكانیدا ئەم ململانێیە دەباتەوە ناوەوە كە لەمەیش كار لەسەر سایكۆلۆجیا و باری دەروونیی كەسایەتی و پاڵەوانی ناو دەقەكان دەكات، بۆ نموونە وەك لە ماكبێس و تۆتێللۆ( كە دوو لە شاكارە تراژیدیەكانی شەكسپیرن)دا ئەم سەرنجانەمان لا دروست دەبێت. لە دەقە تراژیدییەكانی شەكسپیردا زۆربەی جار كۆتایی دیمەن و ڕووداوەكان، بە مەرگ و ماڵوێرانی و لەناوچوونی كەسایەتییە سەرەكییەكان دێت! وەك لە شا لییەر و ماكبێس، وەلێ لە دەقە كۆمیدییەكانی، كە دیمەن و ڕووداوی تەنزئامێز دەگرنەخۆ، (بۆ نموونە لە دوازدەمین شەو و خەونی هاوینەشەوێ) ئەمە بە پێچەوانەیە! و كۆتاییی دیمەن و ڕووداوەكان بە شادمانی و ئاشتەوایی و هاوسەرگیری و گەیشتنە ئامانج دەگەنە بنبەست! گرێچن لەكن شەكسپیر، بریتییە لە ئاوێتەیەك لە ڕامانی فەلسەفە ئامێز و یەكانگیریی هەستی قووڵی ئینسانیی لەگەڵ ڕووداوەكان، بۆیەش هەمیشە دەقەكانی وی بۆ خوێنەر و جەماوەری بینەری بەرهەمەكانی، نەمر و ئەوپەڕی چێژبەخشن.
هەردوو چەمكی خۆشەویستی و هیومانیزم(ئینسانییەت- چەمكی ڕامان و بۆچوونی ڕەوشتامێزە كە پەیامێكی بەرزی مرۆڤانەیە) لای شەكسپیر بریتین لە بنیاد و پەیكەری پێكهاتەی پەیامەكانی، ئەمەش وای كردووە شاكارەكانی بە نەمری بۆ سەرتاسەری مرۆڤ و مرۆڤایەتی بمێننەوە و ببنە پەیامێك بۆ هەموو سەردەم و زەمانێك، دیسانەوە بە ڕەگەزی بەرچاوی داهێنان و چەمكێكی قووڵی جوانی بخوێنرێنەوە، بۆیەش ئیستاتیكای شیعرامێزی نێو دێڕەكانی، خوێنەر و جەماوەر بەردەوام لە سەراسۆدا دەهێڵنەوە، هەروەها سۆزی هیومانیانە لای شەكسپیر، چەندین ڕەهەند دەگرنە خۆ، خۆشەویستی و لێبوردەیییش تەوەرەیەكی گرنگی شاكار و پەیامەكەیەتی، تەنانەت لە چەمكی خۆشەویستیدا هەست دەكەین زۆرجار ڕەهەندی تراژیدیانە وەردەگرێت و هەر بەم ستایلەیش كۆتایییان دێت. لە شاكارەكاندا، بۆ نموونە لە ڕۆمیۆ و جولێت چەمكی خۆشەویستی ستایلێكی نموونەیی وەردەگرێت، كە بەردەوام لەلایەن كۆمەڵگاوە ڕووبەڕووی لەمپەر و ئاستەنگ یان بەربەستی جۆراوجۆر دەبێتەوە، خۆشەویستی لەنێوان ڕۆمیۆ و جولێت بریتییە لە ئەڤینێكی فرە سۆزدار و قووڵ! ئەگەرچی ئەم چەمكە لەڕێی فشاری دەوروبەرەوە، ڕووبەڕووی هەڕەشەش دەبێتەوە، بۆ نموونە كێشە و ململانێی نێوان هەردوو بنەماڵەكەیان!
لە شانۆنامەی ژاوەژاوی بێ هاڕین، سەرنج دەدەین چەندین دیمەنی تەنزاوی هەن! كە ئەوانیش پێوەندییان بە چەمكی خۆشەویستییەوە هەیە، لەوانە چەندین دیاڵۆگی ساتیرامێز لەنێوان كارێكتەرەكان لەبارەی خۆشەویستی و هاوسەرگیری، هەموو ئەمانە دەچنە چوارچێوەی خۆشەویستییەكی گونجاو و قەبووڵكراو، ئەگەرچی تێهەڵكێشیشن بە ڕووداوی تراژیدیانە! بەڵام لە كلیۆپاترا و ئۆتێللۆدا خۆشەویستیەكی نەگونجاو و ڕوخێنەر سەرهەڵدەدەن، چونكە گومان و ئیرەیی و چاوپێهەڵنەهاتن بەرجەستەی كارێكتەرەكان دەبن و دەبنە تڕۆپك و دیمەنی بەرچاوی ڕووداوەكان، ئەمەش دیسانەوە وادەكات شاكارەكان بە تراژیدیا كۆتایییان بێت! لێرەدا هەست دەكەین چەمكی خۆشەویستی لەم دەقانەدا، بنیادێكی بەهێزی وەرگرتووە، پاشتریش چەمكەكە هەر بەهێزەوە ڕووبەڕووی نەهامەتی و داڕووخان دەبێتەوە. چەمكی خۆشەویستی لەكن شەكسپیر، هەر تەنێ لە بابەتەكانی تراژیدیا و كۆمیدیادا خۆی نابینێتەوە، بەڵكە زۆرجار ئەم چەمكە بریتییە لە خۆشەویستیی نێوان كەسایەتی و تاك و كارێكتەرەكان، كە لە ئەنجامدا چوارچێوەیەك لە پێوەندیی پتەوی نێوان هاوڕێ و هاودەمەكان دەگرێتە خۆی، هەروەها زۆرجار چەمكی خۆشەویستی، نیشتمانیش دەگرێتەوە. لە شا لییەردا هەست دەكەین چەمكی خۆشەویستی، ئامێز و باوەشی پڕ سۆزی باوكایەتی دەگرێتە خۆی، باوك لەوێدا لە ململانێی نێوان شا لییەر و كچەكانی، دەبێتە سەنتەری خۆشەویستی، هەر لەم شاكارەدا هەست دەكەین مرۆڤ دەتوانێت لە هەمان كاتدا هیومانییانە و دڕندانەیش بێت، هەروەها هەر لە هەمان كاتدا، بەهێز و لاوازیش ڕەفتار بكات، دواتریش دەبینین ئەم خۆشەویستییە بۆ تراژیدیا دەگۆڕێت! چونكە ناحاڵیبوون لە چەمكەكەدا هەیە. بلیمەتیی شەكسپیر لەوەدایە كە توانیویەتی لە كارەكانیدا هەردوو چەمكی خۆشەویستی و هیومانیزم بە ستایلێكی وەها بەرجەستە بكات كە وەرگر( خوێنەر و بینەر و گوێگر) هەست دەكات ڕووداو و دراماكان، هەروەها كارێكتەر و پێوەندییە جۆراوجۆرەكانیان بنیادیان لەنێو كەتواردا(واقیع) وەرگرتووە. شەكسپیر سەتان ساڵ لەوەبەر، دەق و شاكارەكانی خۆی نووسیوە، گرنگیی داهێنانەكانی لەوەدایە كە سەرجەمیان ئاوێتەی كەتواری ئێستا هەموو سەردەماكانن! نەك تەنێ هەر ڕابردوو، هەر ئەمەشە وەهای كردووە دەقەكانی بۆ هەتا هەتایە ببن بە دەقی نەمر.
