بە ئیسلامیكردنی نالی و دیدێكی نا كوردانە.. سەدیق سەعید ڕواندزی

بێگومان نالی، یەكێكە لە شاعیرە هەرە دیارە كلاسیكەكانی ئێمە و ئەم شاعیرە، شوێن و پێگەیەكی گەورەی لە مێژووی شیعری كوردیدا هەیە و شیعرەكانی هاوتەریب لەگەڵ قۆناغ و سەردەمەكان ماونەتەوە، بە ئێستاشەوە شیعرەكانی دەحوێنرێنەوە. مامۆستا مەسعود محمەد لە بارەی نالییەوە دەڵێت:(هەر دێڕە شیعرێكی ئەوە دەهێنێت چەندین ساڵی بۆ تەرخان بكرێت تا ڕاڤە و شیدەكرێتەوە) لەو سۆنگەیشەوە دەبینین، كە لە بواری نالی ناسی و كاركردن و توێژینەوە لە شیعرەكانی، تەنها چەند كارێكی كەم كراون، بە بەراورد لەگەڵ جاحی قادری كۆیی. لە دوای نالی، چەندین شاعیری دیكەی كلاسیكی لە ئەدەبی كوردیدا دەردەكەون، بەڵام دواجار نالی، هەر وەك نالی دەمێنێتەوە و ئەمەش بۆ لێهاتوویی و توانای شیعری نالی دەگەڕێتەوە، كە شاعیرێكی هوشیار و شارەزا و زمانزان بووە و بە كوردی و عەرەبی و فارسی شیعری نووسیوە و ئاگایەكی زۆری لە شیعرەكانی بەر لە سەردەمی خۆی، هەروەها هوشیاریەكی درك پێكراوی تەنانەت لە بارەی مۆدێرنە و ڕۆشنگەریی و ئازادییەكانی تاك و خود گەرایی هەبووە، ئەمەش بە ڕوونی لە شیعرەكانیدا هەستی پێ دەكرێت و دەبینرێت. نالی، بە شانازییەوە باسی خۆی و شیعرەكانی دەكات و لە چەندین شیعردا، ئەو تواناو لێهاتوویەی خۆی لە بواری شیعر نووسیندا خستۆتە ڕوو، لە ڕووی وەسف و بەلاغە و چواندن و چەندین هونەركاری دیكەی شیعریش، دەستێكی دیاری هەبووە، ئەمە وێرای ئەوەی لە هەمووی گرنگتر، بایەخی بە زمان و بە كوردی نووسین داوە و تەنانەت ئەو شیعرەشی كە بۆ پەیامبەری ئسلام، لە لاوندنەوەی ئەو نووسیویەتی، بە كوردی نووسیویەتی، بێگومان ئەمە بەو مانایە نییە، كە زمانی شیعری نالی، زمانێكی تەواو پەتی و كوردانە بێت، بە پێچەوانەوە سەدان وشەی عەرەبی و فارسی لە شیعرەكانیدا هەن، بەڵام نابێ ئەوەمان بیر بچێت، كە نالی شاعیری سەردەم و قۆناغێك بووە، كە زمانی بەركار و نووسین و پەیڕەوكراو، هەر ئەو زمانە ئاوێتە یەبووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، نكۆڵی لە ڕۆڵی نالی وەك شاعیرێك لە پێشخستن و دەوڵەمەندكردنی زمانی كوردی ناكرێت. شاعیرە كلاسیكەكانی ئێمە، گەرچی دەرچووی شوێنە ئایینییەكان، تەكیە و خانەقاكان بوونە، گەلێكیان هەڵگری شوناسی ئایینی لە شێوەی شێخ و حاجی و مەلا بوونە، بەڵام هیچ كاتێك بە تەنها ئایینگەرایانە بیریان نەكردۆتەوە، بەڵكو ڕوانگەیكی دیكەیان بۆ ئایین هەبووە. بەردەوام ڕەخنەیان لە كارەكتەرە ئاینییەكان لە شێوەی مەلا و سۆفی و شێخ گرتووە، دیاردە گەردوونی و فیزیكی و ئیلاهییەكانیان، چواندووە بە نەخش و چا و ڕووخساری ژن و بگرە هەندێكیان بێ ڕتووش ئاستی ڕەخنە گرتنیان هەموو هیڵێكی سووری بەزاندووە، وەك شێخ ڕەزا. لە نێویشیاندا نالی، لە چەندین شوێنی دیوانەكەی (1) ڕەخنەی لە پیاوانی ئایینی گرتووەو، بۆ نمونە لەشیعرێكدا دەڵێت:

سەماعە گەردشی عیشقە حەقیقەت
لە سۆفی و رەقسی تەقلیدی نەما باس
نالی، باس لە بەزمی گوێڕاگرتن لە گۆرانی و هەڵسوڕاوانی خۆشەویستی دەكات و هاو كات سەمای سۆفی بە ناڕەسەن و تەقلیدی و بە سەرچوو دەناسێنێت، كە مەبەست لێی حالەتی سرووشتییە. یاخود لە دێڕە شیعرێكی دیكەدا دەڵێت:_
ڕیشەكەی پان و درێژ و بۆ ریا خزمەت دەكا
زاهیرە هەر كەس بە توول و عەرزی ریشیدا ریا
نالی باس لەوانە دەكات، كە چۆن لە پەراوێزی ڕیش هێشتنەوە وەك سونەتێكی ئایینی، خەڵكی فریو دەدەن و لە پێناو خواپەرستی و جێبەجێكردنی سوننەتەكان، ڕیشیان پان و درێژ ناكەن، بەڵكو بۆ ریای دنیا و فریودان و خۆنواندنە لە بەرگێكی ئایینیدا، كە لە بنەڕەتدا وانین. بە گشتی شاعیرانی ئێمە، ڕاستە پەروەردەیەكی ئایینی و ئیسلامییان هەبووە، بەڵام هیچ كاتێك ئەو شوناسە ئایینییە، وەك ناسنامەیەك بۆ شیعرەكانیان ناكەنە پێوەر بۆ ناسینەوەیان. ئێمە كە نالی و حاجی و شاعیرە كلاسیكەكانی دیكەمان هەن، لە بەر ئەوە نییە كە مەلا، یاخود شێخ و حاجی بوونە، بەڵكو لە سۆنگەی ئەوەیە كە خۆیان شاعیر بوونەو شوناسە ئاینییەكەیان، ڕاستە ڕەنگدانەوەی لە نێو شیعرەكانیان هەبووە، بەڵام تیمە و شوناسی بنەڕەتی شاعیر بوونیان نییە، بەو مانایەی نالی كە نالییە لەبەر ئەوە نییە كە مەلایە و بە ئایین ئیسلامە، بەڵكو خۆی نالییە و بوونی هەیە. هەر هەوڵێكیش بەو ئاراستەیە بێت، كە ئەم شوناسە مێژوویی و ئەدەبی و نەتەوەییە، لە شاعیرە كلاسیكەكانی ئێمە بسێنێتەوە و بارگاوی بكات بە شوناسی ئیسلامی، مایەی ڕەتكردنەوە و تێ نەگەیشتنە لە دنیای نالی. لەو سۆنگەیەوە (د _ ڕێبین ) ناوێك لە ماڵپەڕی چاودێردا نووسیویەتی 🙁 كورد كە بووە موسڵمان نالی و مەلای جەزیری لێ بەرهەم هاتووە) (2) واتا ئەگەر كورد نەبووایە بە موسڵمان، كە پێ دەچێ شارەزایی مێژووی ئەوەی نەبێت، كورد چۆن كراوە بە موسڵمان، ئەوا نە نالی، نە مەلای جەزیری، بگرە هیچ كام لە شاعیرە كلاسیكەكانی ئێمە بوونیان نەدەبوو. ئەمەش مانای وایە، فەرهەنگ و میراتی شیعری كلاسیكی كوردی و شاعیرە كلاسیكەكانی دیكەی كورد، بەرهەمی موسڵمانبوونمان و ئایینەكەمانە و دەبێ تا مردن، خۆمان بە قەرزاری ئیسلام بزانین، دەنا شاعیرێكمان نابوو ناوی نالی بێت ! بێگومان هەوڵدان بۆ سڕینەوەی شوناسی ڕاستەقینەی نالی، لە شوناسێكی كوردانە، شاعیرانە، كلاسیكییانە و دروستكردنی شوناسێكی ئیسلامییانە بۆی، بەرهەمی ئەقڵێكی عەرەبی، سەلەفی و دینییە، كە لە پەراوێزی بە ناو ئەكادیمیەت و توێژینەوەی زانستیدا لای هەندێك كەس دەبینرێت. نالی و هەموو شاعیرە كلاسیكەكانی دیكەی ئێمە، لە بەر ئەوە شاعیر نین، كە موسڵمانن و بە هاتنی ئیسلام بوونەتە شاعیر، بەڵكو خۆیان وەك شاعیر و وەك كوردێك شاعیرن، مەگەر نالی، خۆی لە شیعرەكانیدا، ستایشی زمانەكەی ناكات ؟ مەگەر نالی گاڵتە بە ئەقڵی خورافی و لاهووتی ناكات و گەمە بە سۆفی و ئایینداریی و ڕیایی ناكات؟ شاعیرانی ئێمە لە بری ئەوەی خۆیان وەك شەهیدی ئایین بناسێنن، دێن لە پێنا و زولف و ئەگریجە و ئافرەتدا، شەهید دەبن و خۆیان شەهید دەكەن. مانگ و ڕۆژ و ئەستێرە و توخمە گەردوونییەكان، كە دروستكراوی خودان، لە ئاست ڕوحی یارەكەیاندا، بێ بەها دەبیننن، هەر وەك نالی دەڵێت:
لە خەوفی تەلعەتی ڕۆژ هەر وەكو شێت
بە ڕوو زەردی هەڵات و كەوتە كێوان
نالی بەردەوام وەك ڕەخنەگرێكی ئایینی لە شیعرەكانی دەردەكەوێت و سیمبولە ئایینییەكانی لە شێوەی سۆفی و شێخ دەداتە بەر ڕەخنە. ئەگەر نالی، هێندە موسڵمانانە بیری كردبایەوە، ئایا ئەقڵێكی ڕەخنەیی و ڕیفۆڕمی لەو شێوەیەی دەبوو؟ هەر ئەم نالییە، لە شیعرێكی دیكەیدا دەڵێت:_
بێ نییەتی تەقبیلی دەمت عاتیلە ڕۆژووم
بێ حەزرەتی میحرابی برۆت باتیلە نوێژم
نالی، دوو ڕوكنی گەورەی ئیسلام بەتاڵ دەكاتەوە لە بنەما ئاینییەكانیان و دەیانبەستێتەوە بە دەم و برۆی ژنێك، بەو مانایەی ڕۆژ و نوێژی ئەو وەرناگیرێت، ئەگەر بەر لە بە ڕۆژو بوون، دەمی ئەو ماچ نەكات! هاوكات نوێژەكەشی بەهەمان شێوە، ئەگەر برۆی ئەو نەبینێت. ئەمە ڕوانگەی نالییە، نالی وەك سایكۆلۆژستێك دەچێتە نێو ناخی مرۆڤەكانی سەردەمی خۆی، كە چۆن لە پەنای ئایینداری بە ڕووكەش و فریودەرانە، سۆفی و سمبولە ئایینییەكان، سەرقاڵی فریودان وبە لاڕێ دابردنن و ئەوەی دەیكەن بۆ دنیایە، نەك بۆ ڕۆژی دوایی! یاخود ڕەخنە لەو مرۆڤانە دەگرێت كە پارەیان بە لاوە هەموو شتێكە و بە دەگمەن تیایان دایە، دەستگیڕۆیی هەژارێك بكات، هەروەك لە شیعرێكدا دەڵێت:_
ئەهلی دنیایی لەبە ر حیرس و تەمەع هوشیارن
بە خسووسی بگەڕێی مەست و خیردەمەندی نییە

هەر ئەو نالییەی، دكتۆر ڕێبین پێی وایە بەرهەمی هاتنی ئیسلامە بۆ كورد، لە شیعرێكی دیكەیدا، بێ ڕتووش، بێ سڵەمینەوەیەكی كۆمەڵایەتی و نەریتی و ئایینی، وەسفی ڕووخساری كوڕی لوس و سەرنجڕاكێش دەكات، كە هێشتا مووی لێ نەهاتووە و دەڵێت:_
كوڕ ئاینەیی حوسنی، تا وەك كچە مەنزوورە
گرتی كە غوباری موو چینی كوڕ و مینا كچ

مامۆستای پایەبەرز مەلا كەریمی مودەڕیس كە شڕۆڤەی ئەم شیعرەی كردووە دەڵێت :_( ئاوێنەی جوانی ڕوومەتی كوڕ تا وەك هی كچ وایەو مووی لێ نەهاتووە، بۆ تەماشاكردن ئەشێ، بەڵام كە تۆزی دێزی گەنە تووكی لێ نیشت، وەك قاپی فەخفوری لێ دێ، كەچی كچ هەر بە شووشەیی خۆی ئەمێنێتەوە و هیچی لێ نایێ ) (3) نالی لەو شیعرەیدا، باس لەوە دەكات تا سیما و ڕووخساری كوڕ بێ ڕیشە، وەك هی كچ جوان و سەرنجڕاكێشە، مەنزوورە، واتا مایەی تەماشكردن و سەرنجدانە، بەڵام كاتێ موو دەگرێت، ئەو مەنزوورییەی نامێنێت،. لێرەوەش مەنزوور پتر بە مانای سەرنجڕاكێشان و سەراسیمەیی دێت، نەك هەر تەماشاكردن. بەمەش نالی كوڕێكی بێ موو، دەكاتە تێمای شیعریی، كە ڕەنگدانەوەی ئەو جیهانبینییە ڕۆشنگەرەی خۆی بووە، چونكە نالی شاعیرێكی بیر كراوەو بە ئاگا بووە. كەچی ئەم بەڕێزە، دێت سووك و ئاسان نالیمان لێ دەكاتە ئیسلامی و دەڵێت كورد كە بووە موسڵمان، نالی و مەلای جەزیری لێ كەوتەوە، كە ئەمەش دیدێكە هەڵگڕی ئەقڵێكی ئیسلامی و سووننەتییە نەك ئەكادیمی و زانستی، چونكە بە ئیسلامیكردنی شاعیرەكانمان و داماڵینیان لە شوناسی كوردانەی خۆیان، بە تایبەتیش بۆ شاعیرێكی وەك نالی، كە زمانێكی تازە دێنێتە نێو شیعری كوردی و نابێ كەسیش پێی بڵێ خۆكردییە و خۆكوردییە، خۆی لە خۆیدا دیدگایەكی ئیسلامییانەی لە پشتە. نالی شاعیرێكی كوردە و خەڵكی خاك و خۆڵی شارەزوورە و هیچ پەیوەندییەكی بە میرات و كولتووری ئیسلامەوە نییە، كە میرات و كولتووری عەرەبەكانە. هەمووشمان دەزانین كورد چۆن و كەی و بۆتە موسڵمان؟ بۆیە بە ئیسلامكردنی شاعیرەكانمان، لە بری بە كوردیكردنیان، خزمەت بە ئەدەبی نەتەوایەتیمان دەكات؟ كێ دەڵێت ئەگەر ئایینی ئیسلامیش نەبووایە، نالی و مەلای جەزیری هەمان ئەو شاعیرانە نەدەبوون؟

——————————-

پەراوێزەكان:
1_دیوانی نالی، بە ڕاڤەی مامۆستای پایە بەرز مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس.
2_ ماڵپەڕی چاودێر، د –ڕێبین ئەحمەد، كورد كە بووە موسڵمان نالی و مەلای جەزیری لێ بەرهەم هاتووە، بەرواری 16/3/2024. ئەمەش لینكی بابەتەكەیە https://chawder.org/detailnews.aspx?jimare=37652&cor=15&related=2
3_ دیوانی نالی، بە ڕاڤەی مامۆستای پایە بەرز مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، ل 165.

*ئەم بابەتە لە ئەدەب و هونەری كوردستانی نوێ ژمارە ( 1347) لە 14/11/2024 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.