پرسەکانی ئەدەب و ڕۆشنبیری.. بەشداربووان: عەبدولموتەلیب عەبدوڵا، شاخەوان سدیق، عەلی شێخ عومەر،کاروان عومەر کاکەسوور و سابیر ڕەشید

ئامادەکردنی : عەبدوڵا سڵێمان(مەشخەڵ)

پرسەکانی ئەدەب و ڕۆشنبیری،هەرجارەی لەسەر بابەتێک چەند نووسەر و هونەرمەند و ڕۆشنبیرێک دێنێتە گۆ. بانیژەی ئەدەب و کلتوور لە ڕۆژنامەی ڕەوت لەڕێگەی ئەم لاپەڕەیەوە دەیەوێت پەنجە بخاتە سەر گیروگرفتەکانی کایەی ئەدەب و ڕۆشنبیری کوردیی و ورووژاندنی پرسیاری جیددی. لەم ژمارەیەدا بانیژەی ئەدەب و کلتوور پرسی پەیوەندی نێوان دەق خوێنەر دەوروژێنێت.
پرسی ئەم ژمارەیە : پەیوەندی نێوان دەق و خوێنەر، پەیوەندییەکی داینامیکی و لێکهەڵپێکراوە بەجۆرێک کە نەک هەر دەق بە بێ خوێنەر ناتوانێت بژێت، بەڵکوو خوێنەریش دیوێکی تری پرۆسەی نووسینی دەقە. لێرەدا دەپرسین خوێنەری کورد تا چەند لەگەڵ دەقی کوردیدا چووەتە پەیوەندییەکی هارمۆنییەوە؟ ئایا پەیوەندی نێوان خوێنەر و دەق لەئاستە جیاوازەکانی زمان و مەعریفەدا توانیویەتی گرفتەکانی خوێندنەوە چارەسەر بکات؟

عەبدولموتەلیب عەبدوڵا :

خوێندنەوە ئەو هێزەیە کە وادەکات پەیوەندییەکی داهێنەرانە یان مانا و دەلالەتى تایبەت بەرهەم بهێنێتەوە، خەیاڵێکی داهێنەرانە بونیاد بنێ، نەک پەیوەندییەکی هارمۆنی… بەو مانایەش پەیوەندى دەقنووس بە تێکست یان ئەو كەلەپورەى تێکستى بەرهەمهێناوە، پەیوەندییەكە وەك (پۆل ریكۆر) دەڵێت، لە سەر پارادۆكس هەڵچنراوە. بەو مانایەش خوێندنەوە جۆراوجۆرو فرە رەهەندە، خوێندنەوە جیاوازییەکان هەڵدەنێ و بیرکردنەوە تایبەتەکان دەنووسێتەوە… خوێندنەوە تەنها لە بوونى رەوانبێژى دەق و مەعریفە و ئاگایى خۆى نانوێنێ، ئەوەى لە خوێندنەوەدا گرنگە خەیاڵى داهێنەرانەیە، نەک هاڕمۆنییەت، لەو ڕووەوە کتێب هیچ پێشنیارێکى هاڕمۆنى نییە، کتێب بەس خۆیەتی لە پەیوەندی بە تاقمە جیاوازەکانی تر و بە گوێرەی جەستە بێ ئەندامەکانی تر، هەرگیز پرسیاری ئەوە ناکەین خوێندنەوە لە پێگەی دال یان مەدلول مانای چییە… ئەوەى بوونى هەیە ئەو خوێنەرەیە کە روو لە دەرەوەیە، نەک ئەو خوێنەرەى کە رووى لە سندووقى کتێب و مەستى مانا و دەلالەتەکانە… بە کورتى کتێب، تێکست ماشێنێکی بچووکە و کورت نابێتەوە بۆ کۆمەڵێ ئاماژەى دیاریکراو یان تێگەیشنێکی دیاریکراو…. بەڵکو پێویستە خوێنەر دووبارە خۆی بەرهەمبهێنێتەوە.
هەموو منێكى خوێنەر كە دەخوێنێتەوە دووبارە خودى خۆى دەخوێنێتەوە، چونكە هەموو (منێكى خوێندنەوە) هەڵگرى بەرهەم هێنانەوەى خەیاڵى داهێنەرانەى خۆیەتى، بەڵام هیچ منێكى نووسینەوە و منێكى خوێندنەوە، منێكى كامڵ نییە، پاشان ئەوەى كە منى نووسینەوە و منى خوێندنەوە داواى دەكات، جگە لە داهێنان و بەرهەمهێنانەوەى داهێنان و سەیرورە شتێكى دیكە نییە، بۆیە منى خوێندنەوە هەمیشە نوێنەرایەتى جۆرێك لە سەیرورە (یان نیازگەرى داهێنەرانەى بەردەوام) دەكات، یان نوێنەرایەتى ئەو جێگیرنەبوونە دەكات، كە تەواوى ئەزموونگەرییەكانى داهێنان و سەیرورەى لەخۆ گرتووە. کەواتە كردەى خوێندنەوە بەردەوام (منى داهێنەرانە)ى سەیرورە نوێ‌ دروست دەكاتەوە. پۆل ریكۆر لە یەكێك لە نووسینەكانیدا دەڵێ‌ كاتێك دەخوێنمەوە (من)ى خۆم رووت دەكەمەوە، بۆ ئەوەى لە رێگاى خوێندنەوەوە بگەمە خودێكى دیكەى داهێنەرانەى نوێ‌. بەو مانایەش منى خوێنەر لە رێگای داهێنانەوە لە رێگاى سەیرورەى داهێنانەوە بوونی خۆی و پرۆسەی جێگیربوونى تێگەیشتن و سەیرورەى بەردەوام فەراهەم دەكات، چونكە بوونی زاتیانەی (خوێنەر/وەرگر) چركەیەكە لە چركەكانی بوونی راستەقینەى داهێنان و كاری داهێنانیش چركەیەكی وجودییە و هەر كاتێكیش هەر دوو چركەكە بە یەكگەیشتن ئیدی دیالۆگ لە سەر بنەماى (بەبیرهێنانەوە) و (تێبینكردن) و (سەیرورە) دروست دەبێت، لەوێشەوە پرسی بەردەوام و وەڵامی بەردەوام دێنە دی، كە بە هۆیانەوە رووە جێگرەکانى حەقیقەتی بوون ئاشكرا دەبێت، هەر لەوێشەوە بەردەوام ئەزموونی وجودییانەمان لە نێو جیهاندا گەشە دەكات.
بەڵام ئەوەى بەردەوام لە خوێنەر و کلتوورى خوێندنەوەى کوردى بەرچاومان دەکەوێ، ئەوەیە کە خوێنەرى کوردى هەمیشە خوێندنەوە وەک سندوقێکی داخراو روو لە ناوەوە دەبینێ، خوێنەرى کوردى هەمیشە هەوڵدەدا هەموو گرژی و بەرکەوتن و دژایەتیەکانی نووسەر بگوازیتەوە، هەموو سەرسامى و کاریگەرییەکانى نووسەر لە خۆیدا بڕوێنێ، هەرگیز خوێندنەوە وەک کاڵایەکى خاوى داهێنان و سەیرورە نایبینێ، هەرگیز خەیاڵى داهێنەرانەى خۆى لە خوێندنەوەدا پرۆسیسە ناکات، گرفتى خوێنەرى کوردى ئەوەیە، کە دەکەوێتە ژێر چالاکییەکانى نووسەرەوە و گرفتى خوێنەرى کوردى ملکەچبوونە، هەرگیز ئەکتیڤیبوونى خۆى نابینێ.
هەولێر / یەکی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤

شاخەوان سدیق :

بێگومان لەنێوان دەق و خوێنەردا پەیوەندییەكی پتەوی دینامیكی هەیە،چونكە دەق بەبێ بوونی خوێنەر هیچ گرنگی و بایەخێكی نییە و خوێنەریش بۆ ئەوەی هۆشیار بێت و ڕوانینەكانی بۆ خۆی و بوون بگۆڕێت پێویستی بە خوێندنەوەی دەقە، ڕاستە سەرەتا وشە هەبوو. بەڵام وشە و دەق، بەبێ ‌بوونی خوێنەر جگە لەوێنەی چەند پیتێكی كێشراوی بێ گیان زیاتر هیچیتر نین. هیچ دەقێك، زیندوو و كاریگەر نییە و هەموو دەقەكان مردوو بێ ڕۆحن، ئەوە خوێنەرەكانن، بەتایبەت ( خوێنەری جددی) دێن و ڕۆحیان بەبەردا دەكەن و مەعنایان پێدەبەخشن، بۆیە لە هاوكێشەی (نووسەر، دەق، خوێنەر)دا، سەنتەربوون نامێنێت بۆ یەكێك لەوانە، بەڵكو كرداری تێكەڵبوون و تێكهەڵكشان جێگەیان دەگرێتەوە و هیچكام لەوانە ناتوانن بەبێ بوونی ئەوی دیكە گرنگ و واتادار بن، کارلۆس ڕوزی زافۆن، لە ڕۆمانی “یاریی فریشتەکە” دا دەڵێت” هەموو كتێبێك بەردەوام چەند ڕۆحێك تێیدا دەژی، ڕۆحی نووسەرێك كە كتێبەكەی نووسیوە، ڕۆحی خوێنەرانێك كە ڕۆژێك لە ڕۆژان ئەو كتێبە دەخوێننەوە”
بێگومان ئەم ڕوانینە بەگشتی بۆ هەموو خوێنەرێك ڕاستە، جا خوێنەرەكە كورد بێت یان لەهەرشوێنێكی تری ئەم دونیایەدا بێت، جا دەقەكە كوردی بێت، یان بیانی و بەهەر زمانێك نووسرا بێت، لەئێستادا دەقی كوردی، یان بابڵێین نووسینی نووسەرانی كورد، لەئاستێكی فراواندا خوێنەری خۆیان هەیە و جیا لەمەش پەیوەندی و بەركەوتەی نێوان نووسەر و خوێنەر لەسەر خوانی دەق لەئاستێكی باشدایە، بەڵام مەسەلەی تێگەیشتن لە دەق و دروستكردنی هارمۆنی، بابەتێكە زیاتر پەیوەندی بە ئاستی ڕۆشنبیری و مەعریفی تاكی خوێنەرەوە هەیە، چونكە خوێنەر وەك زۆرێك لەبوارەكانی دیكە ئاست و ستێپی خۆی هەیە و فیگۆرەكانی زۆر و جیاوازن، ئێستا نووسین و بەرهەمی كوردی لەئاستێكی باشدایە و دەكرێت، دەقی كوردی بە گرنگییەوە لەسەری بوەستین و بیخوێنینەوە، ئەم تێڕوانینە لەدەرەوەی سەرنجەكانە لەسەر زمان و شێوازەكانی دەربڕین و گێڕانەوە، بەكێشە و گرفت و تێڕوانە ڕێزمانییەكانەوە، چونكە ئەمانە بابەتی جیاوازن و لە وردەكاریدا قسەی زۆر هەڵدەگرن. من پێموانییە ئێمە لەئێستادا و لەناو ڕۆشنبیری كوردیدا، كێشەیەكمان هەبێت بەناوی كێشەی خوێنەر،بەڵام ڕەنگە بابەتێكمان هەبێت بەناوی كێشەی نەبوونی دەقی باش و نووسەری ڕۆشنبیر و خەیاڵفراوان، ئەوەی بەناوی نەمان و نەبوونی خوێنەرەوە بانگەشەی بۆ دەكرێت، هیچ نییە جگەلە تێنەگەیشتن لەسەردەمەكە و ئەو گۆڕانكارییانەی كەبەسەر فۆڕم و شێوازی خوێندنەوەدا هاتن و وایان كردوە فیگۆری جیاواز جیاواز بۆ خوێنەر دروست ببێت، دەبێت ئیتر لەوە تێبگەین خوێنەر بەتەنها خوێنەری كتێب و كاغەز نییە و ئۆپشن وپلاتفۆڕمەكان بۆ بەدەستخستنی زانیاری ئێجگار زۆر و كراوەن، ئێستا خوێنەر و خوێندنەوە وەك زۆر بابەتی تر لەپرۆسە و كردارێكی گشتییەوە بۆ نوخبە و تاك هەنگاو دەنێت و لەڕووی مەعریفەشەوە لە زانیاری گشتییەوە بۆ زانیاری تایبەت و تایبەتمەند دەگوازرێتەوە، ئەم پڕۆسەیە گۆڕانكارییەكی جیهانییە و لایەنی ئەرێنی و نەرێنی خۆی هەیە، كە ڕوونكردنەوەیان زۆری دەوێت، بەڵام لەفۆڕم و وێنەگشتییەكەیدا و بۆ دووبارە تێگەیشتنەوە لەپەیوەندی و بەهاكانی دەق و خوێنەر، دەبێت بیر لەجۆرێكی دی لەڕوانین لەم بابەتە بكەینەوە. (سوهراب) واتەنی ” دەبێت چاوەكانمان بشۆین و جۆرێكی دیكە دونیا ببینین”

عەلی شێخ عومەر :

تیۆری وەرگرتن “تلقی” ئەم چەمكە لە ڕەخنەی ئەڵمانییدا، بڵاوبووەوە، تیۆری وەڵامدانەوەی خوێنەر لەئەمریكادا سەریهەڵدا و بڵاوبووەوە. ئەوەی نەمری بەدەق دەبەخشێت، خودی دەقەكە خۆیەتی، خوێنەر زیندووی دەكاتەوە، تیۆری وەرگرتن و وەڵامدانەوەی خوێنەر، لەسەردەستی وڵفگانگ ئایزەر و ڕۆبرت یاوس چەكەرەی كرد، بەهای ئەدەب لەبەرامبەر داهێناندا، یان نووسینی ئەدەبیدا وەردەگیرێت، ئەمەش بەخوێنەرەوە بەندە، كارتێكردن بە خودی دەقەكەوە،پشت بەچەندین سەرچاوە دەبەستێ، وەك فۆرمالیستی ڕووسی شكلۆفسكی، بونیادگەری براگ، دیاردەگەرایی ئینگاردن، هیرمۆنتیكای هانز جۆرج گادامیر، كە مامۆستای یاوس بووە، لەتیۆری وەرگرتندا، لەسۆنگەی ئەوەی چەندین جۆری خوێنەر هەیە، وەك خوێنەری شارەزا، نەشارەزا، ڕەخنەگر، بۆیە تێڕوانینی خوێنەرەكان بۆ دەقی ئەدەبی ناتوانێ یەكسان بێ، هەندێ سەرچاوە كاریگەریان لەسەر وەسیلەخوازی جۆن دیوی، بوونخوازی چۆمسكی دامەزراندووە، هەڵبەت تیۆری وەڵامدانەوەی خوێنەر، بە ناوی جیاوازەوە لەچوارچێوەی وردەكاریی خوێنەردا، بە چەندین تیۆرەوە پۆلیندە كراوە، نموونەی تیۆری”توانستی ئەدەبی جوناسان كیلر، ناسنامەی دەق نۆرمان هۆڵاند، كاریگەری دەروونی دیڤید بلیش، ڕۆڵی نیشانە ڕیڤایتر”، ئێمە لەئاستانەی كورت بڕییەوە، ئاماژە بەو چوار چەمكە دەكەین كە تیۆری وەرگرتن و وەڵامدانەوەی خوێنەری لەسەر بنیادنراوە. یەكەم كۆگای دەق : ئەو شوێنەیە دەق و خوێنەر بەیەك دەگەیەنێ، ئاوێتەبوونی ئەدەبەكانی پێشووتر و پێوەرە دەرەكییەكانی دەرەوەی دەق پەیرەو دەكەن، سنوورەكانی كارلێكردن و دواندنی نێوان دەق و خوێنەر دیاری دەكات. دووەم ستراتیژی دەق : تێگەیشتنی خوێنەرە، لەلایەن دەقەوە بەرپرسی ڕێكخستنی توخمەكانی نێو كۆگای دەقە، لەنێو توێژەكانی دەق ئەو هێڵە سوورانەی دەق دەگرێتەوە تا خوێنەر بەواتای دەق بگەیەنێ، دەبێ بەسەریدا بڕوات، بێ ئەمە ناتوانێ كۆدەكانی دەق شی بكاتەوە، سێیەم كلێنەكانی نێو دەق : ئەو بۆشاییانەیە خوێنەرپڕی دەكاتەوە، پەیوەندی لەگەڵ دەقدا دادەمەزرێنێ، ئەم بۆشاییانە بەو مەرجە شێوازی خەیاڵ كردنەوەی دەق ئاڕاستە دەكەن، كە دەق ڕێكیخستووە، لەهەمانكاتدا وەڵامدانەوەی خوێنەرەكان ڕێك دەخەن، كلێنەكان جگەلەوەی بزوێنەری خەیاڵە، ئاوێتەبوونی خوێنەر و دەقە، شوێنی بۆشایی لەنێوان دوو تێڕوانینە، بەدیوێك پاژەكانی دەق بەیەكەوە گرێ دەدات، مەودا بەخوێنەر دەبەخشێت، بەچەندین شێوە لێكدانەوە بۆ واتای دەق بكات، بەدیوێكی دیكە بەرامبەر بەپارەكانی تری، ئاماژە بەهەڵوەشاندنەوەی دەقەكە دەدات، چوارەم ڕوانینی گەڕۆك : بە چەند قۆناغێك پشت بە لۆژیك و تاقیكردنەوە دەبەستێ، بۆ ئەوەی خوێنەر بەتەواوی بەواتاكەی بگات، هەر قۆناغە و شتێكمان پێشكەش دەكات، لەكۆتاییدا تێكرا پێكهاتەكانی دەق لەسەر بنەمای نەرێنی دەق بنیاد دەنرێت، توانای گەیاندنی ئەزموونی نوێ و نەناسراوی هەیە، لەسایەی ئەم چەمكەشەوە لەسەر پێوەرەكانی فاكت و ئەزموونە باوەكانی دەق،كە وەرگر لێی تێنەگەیشتووە، لادان فەراهم دەكات.
چەمكەكانی یاوس و ئێستێتیكای وەرگرتن / لەئاریشەی دەستەی وەرگرەوە نەبێ،لەژیاندا كاری ئەدەبی بەردەوام نابێ، چونكە مێژووی ئەدەب، بریتییە لەمێژووی وەرگرتنی دەستەیەك خوێنەری یەك بەدوایەكەكانی دەق، لەمێژووی ئێستێتیكادا، یاوس پشتی بەزانستی ڕاڤەكردن بەست، بۆیە باس لەو بابەتانە دەكات كەپەیوەندی بەسروشتی كۆمەڵایەتی و مێژووییەوە هەیە،ڕەخنە لەمیتۆدی پەسن، لەڕەنگدانەوەی ماركسی، بەتایبەتی جۆرج لۆكاچ و لوسیان گۆڵدمان و چەمكی هونەر بۆ هونەری فۆرمالیستەكان دەگرێت، چەمكی وەرگرتن لای یاوس دوو لایەن دەگرێتەوە، یەكەم بكەر”فاعل”، دووەم كارلێكراو “منفعل” پرۆسەكە دوو ڕووی هەیە،ڕوویەكیان ئەو كاریگەرییە بەرهەم دەیخاتە سەر وەرگر، ڕووەكەی دیكە خوێنەر چۆن پێشوازی لە بەرهەمەكە دەكات یان چۆنییەتی وەڵامدانەوەیەتی، چونكە جەماوەر یان بۆنێردراو بەپێی ئاستی ڕۆشنبیری، تەمەن،ئەزموون و ڕەگەز، كۆمەڵێ وەڵامدانەوەی جۆراوجۆریان بۆ دەقە ئەدەبییەكە دەبێ، لەوانە خوێندنەوە بۆ بەسەربردنی كات، ڕەخنەگرتن، ڕەتكردنەوە، بەدڵبوون، چێژوەرگرتن لەفۆرم و لێكدانەوەی نوێ بۆ ناوەرۆك، دیارە دانەری دەق هەمیشە وەرگرە، بەردەوام واتای نوێ بۆ بەرهەمی ئەدەبی فەراهم دەكات، ئەمەش بە كۆمەكی دوو توخم دەستەبەر دەبێ، توخمی ئاسۆی پێشبینی یان”چاوەڕوانی” كە بریتییە لەو ڕەهەندانەی كارەكە گریمانە دەكات، توخمی ئەزموون، وەرگر بەپێی ئەزموونی خۆی تەواوی دەكات.
ئاسۆی پێشبینی یان چاوەڕوانی / لەڕێچكەی ستراتیژی دەقەوە، كۆمەڵێک گریمانەی هاوبەش دەدرێتە پاڵ خوێنەری نەوەیەكی دیاریكراو، گومانی ئەدەبی پێشبینییەكانی خوێنەر دووپات دەكاتەوە، دەیگۆڕێت، یان چاكی دەكاتەوە، بەم پێوەرانەش بێ، دەكرێ مەودای ئێستێتیكی بۆ بەرهەمی نوێ دیاری بكرێ،پێوەری خوێنەر لەوەرگرتنی دەقدا،چێژ لێوەرگرتن بەئەزموونی ئێستێتیكی هەژمار دەكات، هەڵبەت ئەمەش لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە،بەپێی باوەری ئاینی،ڕەگەز، و ئاستی ڕۆشنبیری..تاد،گۆڕانكاری بەسەردا دێت. خوێنەر كە دەقێك وەردەگرێت بەشێوەیەكی جیاواز وەڵامدانەوەی بۆ دەبێت، ئاسۆی چاوەڕوانی لەڕێگای لێكدانەوەی ڕۆڵی خوێنەر، هێڵە سەرەكییەكانی شیكردنەوەی دەق دیاری دەكات، بەكارتێكردن ئاوێتەی دەق دەبێ، دواندنی لەتەكدا دەكات، تا دەگاتە ئاستێ، دەتوانێ زمانی ڕۆژانە لە زمانی جوانناسی جیاكاتەوە، لەنێو شارەزابوونیدا ئاسۆی پێوەر و پێوانەیەك بۆ بەرهەمەكە دروست دەكات، گەر ئەو بەرهەمە لەتەك ئاسۆكەیدا تەبا بوو، ئەوا بەرهەمەكە ناگۆڕێت، هەر دەقێ ئاسۆی چاوەڕوانی بگۆڕێ، ئەوە ئەو دەقە سەركەوتوو دەبێت، لەتەك شێوازە باوەكانی پێشتردا، هەڵگری تۆیەكی نوێ دەبێت، لادان دروست دەكات، پرسیاری نوێ دەورووژێنێ، لەكۆتاییدا تیۆری وەرگرتن، چەق دەخاتە سەر وەرگری دەق، بەم شێوەیەش خەسڵەتی نووسەر و دەق كاڵ دەبنەوە، پەیوەندی نێوان خوێنەر و دەق دیارتر دەبێت، ڕۆڵی نووسەر پشت گوێ دەخرێت، ڕۆڵان پارت بە لەدایكبوونی خوێنەر بانگەشەی مەرگی نووسەری ڕاگەیاند، بەمەش لەسێكووچكەی نووسەر، دەق و خوێنەر گۆڕانێكی بنەڕەتی هێنایە كایەوە، پەیوەندییەكە لەنێوان دەق و نووسەر، گوێزرایەوە بۆ دەق و خوێنەر، كەواتە دەق بوونی خۆی لە نووسەرەكەیەوە وەرناگرێ،بەڵكو خوێنەرەكەیە بوونی پێدەبەخشێت، واتای دەق چالاكی خوێنەرەكەیە، ئەزموون لەتەك دەقدا دەكات،چ كاتێ چالاكی پەیوەندی خوێنەر بە دەقەوە گەیشتە پلەی سەد،ڕۆڵی نووسەر بە سفر یەكسان دەبێت.
كەركوك گەڵاڕێزانی ٢٠٢٤

کاروان عومەر کاکەسوور :

هەر کاتێ دەق لە ئاستی گوتراوەوە، یان وردتر بگوترێت لە ئاستی نەبینراوەوە دەگاتە ئاستی بینراو و شێوەی نووسین ( Graphic Shape) وەردەگرێت، ئەوە پێوەندیی نێوان خۆی و خوێنەر دادەمەزرێنێت، کە پێوەندییەکە لەسەر پرۆبلەماتیکی گەورە دامەزراوە. دەق دەبێتە مەڵبەندی بەریەککەوتنی دوو هۆشیاریی جیاواز، هۆشیاریی نووسەر و هۆشیاریی خوێنەر. ئایا ئەو دەقە چەند توخمەکانی دایەڵۆگی لە خۆی گرتووە، بەو مانایەی ئایا توانای هەیە لە بەرانبەر دەرەوەدا خۆی بکاتەوە، تا جیاوازییەکانی بخاتە ڕوو؟ جیاوازی بە چ مانایەک؟ بەو مانایەی ئایا ئەو دەقە لە ڕێی شتە زانراوەکانەوە خۆی دامەزراندووە، یان ڕووی لە نەزانراوە و ئاستی شاراوەی ئەو شتانەی پێشان داوە؟ تا ئەو دەقە کراوەتر بێت، پتر زەوینە بۆ دەرکەوتنی چالاکیی خوێنەر خۆش دەکات. لێرەدا کردەی ڕاڤە دێتە پێشەوە، کە هەر ئەوەیشە جووڵە دەخاتە دەقەوە و بەردەوامیی پێ دەدات. واتە دەقی کراوە لە دوو ئاستدا دەردەکەوێت، کە دەکرێت بە شیعریەتی دامەزراندن و شیعریەتی ڕاڤە ناویان بنێین. یەکەمیان هیی نووسەر و دووەمیان هیی خوێنەرە. کاتێ دەق ئەوە نمایش ناکات، کە هەیە، بەڵکوو ئەوە دەردەبڕێت، نەناسراوە، ئەوە خوێنەرێکی ڕاڤەکەر دەخوازێت، تا لێکدانەوەی جیاواز بۆ دەربڕاوەکانی بکات. دەقی باو بەوەدا کڵێشە و پێوەرە باوەکان لە بەرچاو دەگرێت، ئەوە جەخت لە بنەمای (سەرەتا، ناوەڕاست و کۆتایی) دەکاتەوە و لە ڕێی هەمان شێوازی باوەوە خۆی دەردەخاتەوە، کە لێرەدا بۆشایی نییە، تا تێیدا خوێنەری ڕاڤەکەر چالاکی بنوێنێت، بەڵکوو شتەکان بە ڕەهایی هاتوون و لێکدانەوە هەڵناگرن. دەکرێت بگوترێت دەقی باو دوو دەرگەی هەن، کە نووسەرەکەی خوێنەر ناچار دەکات بەمیاندا بچێتە ژوورێ و بەویاندا بێتە دەرێ. لێرەدا نووسەر نەک هەر پێشتر بڕیاری داوە چۆن دەق دابڕێژێت، بەڵکوو خوێنەریشی ناچار کردووە، بەو ئەنجامە بکات، وا خۆی پێی گەیشتووە. کاتێ لە دەقی کراوەدا بنەمای (سەرەتا، ناوەڕاست و کۆتایی) تێک دەشكێت، ئەوە سەرتاپێی بونیادەکەی دەگۆڕێت، بەو مانایەی ئەو دوو دەرگەیە هەڵدەگیرێن، کە بۆ هاتنەناوەوە و چوونەدەرەوەی خوێنەر کراون، بەڵکوو لە هەر خاڵێکدا بێژمار دەرگە دەکرێنەوە. وەک پارادۆکسێک دەقی کراوە بێدەرگەیە، بەوەی بوونی دەرگە ئاماژەیە بۆ هەبوونی دیوار و مانای وایە شتەکان سنووردارن. ئینجا مادام هیچ دەقێک تەواو نەبووە، ئەوە چالاکیی خوێنەر لێرەدا بایەخی هەیە. (ڕۆڵان بارت) لە گوتاری (دەقی فرەئاڕاستە)دا پێی وایە ئەو (من)ـەی لە دەق نزیک دەبێتەوە، هەر خۆی پێشتر بریتییە لە کۆمەڵێک دەقی تر و کۆدی بێکۆتایی، یان بە دیاریکراوی کۆمەڵێک کۆدی ونبووە، بەو مانایەی بنەچەیان نادۆزینەوە.
دەگەینە ئەوەی بڵێین دەقی کراوە نە بۆ خوێنەرێکی دیاریکراو نووسراوە و نە لە پێناوی گەیاندنی تاکە مانایەکیشدا، بەڵکوو لە ڕێی ئاماژە بێسنوورەکانیەوە ڕێی خوێنەر دەدات بە دوای مانا شاراوەکانیدا بگەڕێت، بۆیە خوێندنەوە و ڕاڤە لە بەرهەمهێنانی مانادا هاوشانی یەکن، بگرە خوێندنەوە خۆی بریتییە لە ڕاڤە. دەقی کراوە و فرەئاڕاستە لەگەڵ هەر خوێندنەوەیەکی جیاوازدا، بە شێوەی جیاواز لە هیی پێشووی خۆی دادەڕێژێتەوە، بێ ئەوەی دۆخێکی چەسپاو بە خۆیەوە بگرێت، بەڵکوو توانای هەیە بەردەوام بچێتە دۆخی دیکەی جیاوازەوە.

سابیر ڕەشید :

بۆ ئەوەی بەتەواوی لەهاوکێشەی “نووسەر – دەق – خوێنەر” بگەین، دەبێ ئەوەش بزانین کە ئەم پێوەندییە لە تیۆری وەرگرتندا هەر لە مێژووەوە تا ئێستاکە بە سێ قۆناغدا تێپەریووە. یەکەمیان: کە لەسەدەی نۆزدەهەم و بیستەمدا هەبووە و لەم میتۆدە ڕەخنەییانەدا لەم هاوکێشەی سەرەوە کە باسمان کرد. یەکەمیان ” نووسەرە”، هەڵگێرەوەی هاوکێشەکە بووە و بەلای ئەویشدا شکاوەتەوەو ئەم پەیڕەوە لای نووسەر و توێژەر و ڕەخنەگرانی ئەم سەردەمەدا نووسراوە و بڵاوکراوەتەوە و لەسەری ڕۆیشتوون. ئەم کاتی لەم هاوکێشەیەدا تەنیا نووسەر دیار بوو و دەق و خوێنەر تەنیا بەشدارێکی هاوکێشەکە بوون و ڕۆڵی سەرەکییان نەبوو. واتە دەقەکان بۆ خوێنەر بوو، تەنانەت وەریشدەگرت، بەڵام خوێنەر لەدەرەوەی دەق بوو تەنیا چێژی لێوەردەگرت و سوودی لێدەبینی. دووەمیان : ڕۆڵی :دەق بوو کە لە ساڵانی پەنجاکان و شەستەکانی سەدەی بیستەمدا، ئەوکاتەی بونیادگەری پەیدابوو و نووسەر و توێژەرانی وەکوو ڕۆڵان بارت و جۆلیا کریستیڤا و تۆدۆرۆڤ بەیەخییان بە دەقدا لەم هاوکێشەی سەرەوە کە باسمان کرد بەتایبەتی ڕۆڵان بارت کە چەمکی “مەرگی نووسەر”ی ڕاگەیاند و لەپلەی سفری نووسینی دەقدا، تەنیا دەق گرنگ بوو، نووسەر و خوێنەر لەدەرەوەی دەق بوون و خوێنەریش چێژوەرگر و شڕۆڤەکار و وەرگرێکی دەق بوو، بەڵام ئەو ڕۆڵەی نەبوو وەکوو ئەوەی دەقەکە جێی بایەخی سەرەکی بوو. سێیەم : ڕۆڵی خوێنەر لەم هاوکێشەی سەرەتا باسمان کرد ” نووسەر – دەق – خوێنەر”، ئەمەش لەقۆناغی دووەمی بونیادگەری و پاش بونیادگەری و تیۆری وەرگرتندا. واتە بایەخدانەکە لەنووسەر و دەقەوە دەگوازێتەوە بۆ خوێنەر.
ئەم میتۆدە سنوورێکی بۆ پیرۆزی نووسەر و دەق دانا، بەتایبەتیش لەدەرکەوتنی میتۆدە ڕەخنەییەکانی دوای بونیادگەری وەکوو: هەڵوەشانەوەگەرایی، هێرمۆنیتیکا، سیمیۆلۆژیا و هیتر ئاڕاستەکەیان خستە ناو شیکردنەوە و لێکدانەوە و وەرگرتنی خوێنەر.تەنانەت لە بیردۆزی وەرگرتندا مافی وەرگرتن و لێکدانەوە و تەنانەت بەشداری کردنی لەدەقدا بۆ خوێنەر گەڕاندەوە، تەنانەت بۆ گوێگر و بینەریش لە هونەرەکانی تری جگە لە نووسیندا. لەم نوێکاریانەدا کە هاتنەدی لایەنی زمانی و زمانەوانی ڕستەیان بە دەق گۆڕییەوە و زمان بووە پردی گەیاندن بۆ خوێنەر. لەوکاتەدا کە دەق بەرەو و دەلالەتخوازی و شیفرە و کۆد و ئەودیوی دەق و تەمومژ و دەقی ڕۆشنبیری و گەمە شاردراوەکانی مانا و زمانەوانیش بەرەو هاوکێشەی ” گادامێر”ی دەبرد کە بریتی بوو لە تێگەیشتن و تەئویلی و پراکتیزەکردن.
نووسینەکانی بارت و کریستیڤا و تۆدۆرۆڤ و دواییش نووسینەکانی سیمیۆلۆژیستەکانی وەکوو ئەمبرتۆ ئیکۆ و بنەماکانی فەلسەفەی فینۆمینۆلۆژیای هۆسرێڵ و هایدگەر و گادامێر کە ڕۆڵی وەرگر لە توانا و نوسینی دەقدا بەرز دەنرخێنن و لای ئەوان مانا بایەخی دەق دیاری دەکات و کارلێکی دەق و خوێنەر ئاوێتەی یەکتر دەبن.
لەدەقی نوێدا بەتایبەتی لە چیرۆک و ڕۆماندا خوێنەر دێتە ناو دەق و نووسەرەکە ڕاستەوخۆ لەگەڵ خوێنەردا دەدوێ و پرسیاریان پێدەکات و خۆی لە خوێنەر ئاشکرا دەکات و باسی بیرۆکەی دەقەکەی دەکات وەکوو ئەوەی لەدوای بونیادگەریدا میتۆد، یان شێوازێکی نوێ پەیدا بوو کە ناویان لێناوە میتاگێڕانەوە، لەچیرۆک و گێرانەوەدا، لەڕۆمانیشدا وەکوو “میتاڕۆمان”ی پێدەڵێن. لای خۆمان ڕۆماننووسانی وەکوو عەبدوڵڵا سەراچ و عەتا نەهایی و عەتا محەمەد پەیڕەوی ئەم جۆرە نووسینەیان کردووە، لە چیرۆکیشدا ڕەئوف بیگەرد و ڕەئوف حەسەن و ئەحمەد محەمەد ئیسماعیل و هی تریش ئەم جۆرە دەقانە بە بەشداری خوێنەر دەنووسن. هەروەها لەدەقی نوێشدا بەتایبەتی لەچیرۆک و ڕۆماندا بەچەندان شێواز و تەکنیکی نوێ دەنووسرێ، بەتایبەتی دوای باو نەمانی سێیانەی مۆباسانی ( سەرەتا – گرێچن – کۆتایی)، لەکۆتایی کراوەدا ، چیرۆک یان ڕۆمان کۆتاییەکەی بۆ خوێنەر وەکوو بەشدارێکی دەقەکە خۆی چۆنی بوێ وەها کۆتایی بۆ دەقەکە دابنێ. من خۆم لە چیرۆک و ڕۆمانەکانمدا لەزۆربەیان داوا لە خوێنەر دەکەم و پێی دەڵێم: تۆش وەکوو بەشدارێکی تری دەقەکەم دەتوانی خۆت کۆتاییەک ، یان ئەنجامی دەقەکە دیاری بکەیت.
بۆ وەڵامی پرسیارەکانیش، ئەوا وەڵامەکەی من ئەوەیە خوێنەری کورد ئێستاکە ئەو خوێنەرە ساویلکە و ئاساییەی جاران نییە کە تەنیا دەقی ئەدەبی بۆ مەبەستی مانا و چێژ بخوێنێتەوە و لەدەرەوەی دەقدا بێت، بەڵکوو ئەو خوێنەرە، مەبەستم خوێنەری ئێستایە کەلەم سەردەمەی پێشکەوتن و تەکنەلۆژیا و زۆری سەرچاوەی ڕۆشنبیری هەروا دوورەپەرێز نابێت لەگەڵ دەقدا، بەڵکوو پێوەندییەکی گیانی لەگەڵدا دادەمەزرێنێت و خۆی دەکات بە بەشدارێکی تری دەقەکە و خۆیشی بەنامۆ نازانێ لەدەقدا. لەئاستە جیاوازەکانی زمان و مەعریفەشدا گرفتەکانی خوێندنەوە ئاسانتر دەکات، چونکە خوینەری ئێستا خۆی ڕۆشنبیرە و ئاگادارە و خوێندەوارێکی سەرسەختی هەموو جۆرەکانی خوێندنەوەیە، واتە سەری لە زۆر ژانرە ئەدەبی و زانستییەکاندا دەردەچێ و تەکنەلۆژیای سەردەمیش نایەڵێ هیچی لێ بزر بێت، بەڵکوو ئینتەرنێت و گووگڵ و سایتە جۆراو جۆر و فەیسبووک و هۆکارەکانی تریش پاڵپشتن بۆ زانین و چاوکراوەیی، بۆیە خوێندنەوەش نابێتە گرفت و لای ئاسانە و دەتوانێ تێی بگات و بەگوێرەی ئاستی تێگەیشتنی خۆی بەشدارێکی تری کارامەی دەقە و هەر ئەمەش لە ئەدەبی نوێ و مۆدێرنە و پۆست مۆدێرنەدا مەبەستە، خوێنەر چەقە گرنگەکەیە.