ئـامرازەكانی كۆگەیاندنی میدیایی.. نووسینی: كارزان عزیز عبدالراحمن

پێریست:

 رەگەزەكانی كۆگەیاندنی میدیایی ئەلیكترۆنی
 كۆگەیاندنی كۆمەڵایەتی
 كۆگەیاندی گشتی لەڕێگای پەیوەندی یەكانەوە
 گەیاندنی جەماوەریی
 گەیاندی گشتی لەڕووی ئابووریی
 كۆ گەیاندنی گشتی تەلافزیۆنی
 ئامرازەكانی گشتی پەیامەكان
 شێوازەكانی گەیاندنی رایگشتی
 ئامرازەكانی میدیاكانی ڕایگشتی
 پێوەرە پیشەیەكانی گەیاندن
 ئەنجام

پێشەكی

وەك ئاشكرایە كاتێك ئێمە باسی جۆرەكانی ئامراز دەكەین زۆر شتمان دێتەوە خەیاڵ كە لەرۆژگاری ئەمرۆدا باوەن چونكە ئامرازەكان زۆرجار پێیان دەوترێت سیخوری، چونكە هەمیشە لەپێش هەمووشتێكەوەیە زۆر زوو ئەچێتە ناو خەڵكەوە بۆیە ئامرازەكان زۆرن وەك:
رادیۆ \ تیڤی \ رۆژنامە \ ئینتەرنێت \ موبایل \ كەئەمانە زۆر زوو ئەچنە ناو خەڵكەوە هەمیشە جێگای خۆیان كردووەتەوە. بەڵام بەزۆری ئینتەرنێت ئەچێتە ناو دەزگاكانی راگەیاندنەوە بەگەیاندنێكی زۆر زوو ئەچێتەوە ناو خەڵكەوە بۆ ئەوەی بەزووی بچێتەوە ناو خەڵكەوە،ئەم جۆرەی كەهەیە زۆر زوو گەشەی كرد بەخێرای جێگای خۆی كردەوە ،هەر لەڕێگای ئەم تۆرەوە ئەتوانین زۆر خێرا گەشەبكات بەگاتە دەستی بینەران، لەدنیای ئەمرۆدا زۆرشت ئەكرێت بۆیە بەئامێرێكی بێگان ناسراوە لەبەرئەوەشە كە هەمیشە بێ سانسۆركردن هەواڵەكان ئەنێریت، بێ ئەوەی گرینگی بەسەرچاوەكان بەن بلاوی ئەكەنەوە. لەبەر ئەوەشە بە ئامیریكی بیهەست ناسراوە.
ئامێری رادیۆش كەهەوالەكان بەگەرمی ئەگوازێتەوە بۆ گوێگران ئەم جۆرەیان كە ئەتوانین هەم لەناو سەیارە یان لەهەرشوێنیك بێت ئەتوانیت گۆێ بیستی بیت، بۆیە بەئامێرێكی سارد ناسراوە لەبەر ئەوەیە تێچووی كەمەو هەرزانە،
بەلام تیڤی راستەهەوالەكان بەگەرمی ئەگوازێتەوە لەگەڵ ئەوەشە ئەویش هەوالەكانی ئەیش هەردەمەو لەشێوێنك بەشێوەیەكی زۆر سەیر بلاو ئەبێتەوە، رۆژنامەش بەهەمان شێوە خەبەرەكان ئەگوازێتەوە بەدرووستی گەربمانەوێت هەالەكەش بخوێنینەوە گەر هاتوو كاتمان نەبوو بۆخوێندنەوە ئەوە ئەتوانین بەشێوەیەكی گشتی هەركاتێك بمانەویت بیخوێنی نەوە، لەرۆژگاری ئێستاشدا زۆر كەناڵی تیڤی زیادی كردووە بۆیە هیچ جەبەرێكمان لەدەس دەرناچیت .

دەسپـێـك

لەڕۆژگارێكی وەك ئەمڕۆدا شت گەلانێكی زۆرمان لەبوردەسایە بۆ ئامرازەكانی گەیاندنی پێ ڕاپەڕێنین گەشەسەندنی تەكنەلۆژیا پەیوەندی هاتنەئارای میدیای ئەلیكترۆنی، گۆڕانكاری یەكی گرینگی لەبواری ڕۆژنامەگەریدا دروستكرد كە زۆر بەهەنگاوانە بەرەو فراوانكردنی سنووری بڵوبوونەوە پانتایی ناوەڕۆك و ئاسانكاریی پڕۆسەی گەیاندی پەیام و ناردنی وەرگرتنەوەی ڕای جەواوەری لەڕێ فیدباك كردنەوەوە. ئەم خاسڵەتە نۆێیانەی میدیای ئەلیكترۆنی و بەكارهێنانی لەبواری ڕۆژنامەگەریدا كۆمەڵێك گرفت و پیشەی ڕۆژنامەگەری درووستكردووە. لەڕۆژنامەگەریدا پەیوەندارە بە وەڵام دانەوەی كۆمەڵێك پرسیار كەچۆن مامەڵا كەچۆن مامەڵالەگەڵ ئەم مۆدێلدا بكەین كاریگەری خراپیشی لەسەر پیشەو رای جەماوەرو گشتی شە.
هەڵكشان و زیاند بوونی ڕەێژەی میدیایی ئەلیكترۆنی كوردستانی كەم بوونەوەی بەرچاوەی ڕۆژنامە و گۆڤارە چاپكراوەكان لەهەرێمی كوردستان لەماوەی یەك ڕابردوودا لەدەرەنجامدا گرینگی گۆڕانی تەكنەلۆژیایی بڵاوكردنەوەن لەم ڕەوانگەیەوە بۆپاراستنی سیماو خەسڵەتە باشەكانی میدیای چاپكراو و خستنەڕووی چەند هەلومەرجی واقعی ڕۆژنامەگەری بابەتەكەبكات و ڕێوشوینی زانستی بۆ ئایندەی میدیای بخاتە ڕوو..

یەكەم \ رەگەزەكانی كۆگەیاندنی میدیایی ئەلیكترۆنی

میدیای ئەلیكترۆنی چەمكێكی تەكنەلۆژیای دەگەڕێتەوە بۆ سەرتای داهێنانی تۆڕی جیهانی ئینتەرنێت لەهەنگاوی نۆی زانستیدا لەسالێ (1969) تۆری ئەلیكترۆنی پێكەوە بەسترایەوە . بەڵام ئەمە ئەوەدەگەیەنێت كەتۆڕی ئەلیمترۆنی لەو سالادا گرینگی یەكی زۆری پێ ئەدرا ،
بەڵام بە بۆچوونی من كە لەو ساڵایە (1969) دەركرا بۆی بەڵام ئایە پێش ئەو كاتەش ئینتەرنێتیش نەبووە بەڵام هەر خۆپەیوەندیەكانیان دەچووە پێشەوە هەر سەركەوتووش بوون هەتا كارگەیشتە ئەورادەیەش كە گوگەیاندنیش دەستێكی باڵای هەبووە چونكە گەیانیش ئەوكاتە بێ ئەوەی ئینتەرنێتیش هەبێت هەركارەكانیان ڕاپەراندووە سەركەوتووش بوون واتا ئینتەرنێت تەنیا لەوكاتەیە تەنیا كارەكانی ئاسانتر كردووە نەك كارەكان نەكرێ بەڵكو كراوە بەڵام بەشێوەیەكی درەنگ و زووی كەوتووە دەنا هیچ كاتێك پەیامێك شتێكی واناكات كەكار لەنەگەیشتنی پەیامەكە بكات . بەڵام بەهاتنی ئینتەرنێت كارەكانی تۆزێك سووكتر كرد دەنا هەر كارەكەش ئەكرا بێ ئەوەی ئینتەرنێت هەبێت .

دووم \ كۆگەیاندنی كۆمەڵایەتی

گۆڕانكاری لەدیاردە و كلتوریەكان ناباوەكانی كۆمەڵگای هەمیشەی ئەركی سەرەكی میدیایە لە ڕێگای بڵاوكردنەوەی بۆچوونی دەستەبژی زۆر هەستیارە دەبێ بەڕێوشوێنی رۆژنامەگەریی كوردی بەپێ پۆلینی قۆناغی سەردەمەكانی ڕۆلێ گرینگی بینیوە لە پێشخستنی كۆمەڵگای كوردی . بۆ نموونە دیاردەی ناباوی كۆمەڵایەتی كە لە چەند دەیە رابردوودا هەبوون لەڕۆژنامەگەریدا ڕەخنەو بابەتی لەسەر بڵاوكراوەتەوە،ئێستا بەرەو نەمان و لاوازی چوون هاتنە ئارای میدیای ئەلیكتررۆنی گرفتێكی گەورەی بۆ رێزگرتن لە ئادابی گشتی نەتەوەی هێناوەتە ئاراوە .
لێرەدا بەبۆچوونی من پەوەندی كۆمەڵایەتی ئەوكاتە لەكۆندا زۆر بەبایەختر بوو چونكە ئێستا ئەوەی لە چەیجەكان و تۆرەكۆمەڵایەتیەكان ئەكرێت راستەزۆر جارئەبێتەهۆی كوشتنی كەسەكە بێ ئەوەی لە راستی شتەكان تێ بگەن من بروام وایە پەیوەندی كۆمەڵایەتی گەیاندی گشتی تەنیا لەئێستایە بۆ شێواندی كەسەكەیە نەك بۆ شتی تر ئەو درۆ بوختانەنەی كە لەتۆرەكانە ئەكرێت لە(%80) دوورە لەراستیوە هەمیشە ئەم پەوەندیە زۆر شتی نابەجی لێ ئەكەوێتەوە بۆیە قەت شتێك بێ پرسی ئەوەی كەسی دووەم ئاگاداربێت كەسەكە لەكەدار ئەكەن بەڵام خۆ ئەكرێت ئەم قسانەدەكرێت گەر مەبەستمان باشی كەسەكەبێت ئەوە زۆر بەجوانی ئەرۆین بۆلای هەتا خۆی جاكات نەك لەێ تۆرەكانەوە ئابروویییكەسەكە بەرێت ئەمە ئەچێتە بواریی گۆكەیاندنی كۆوڵایەتی سنوربەزاندنی گشتی یەوە بۆیە هەمیشە ئەم بوارە رۆژ لەدوایی رۆژ گەرپەرەی لێ نەگیرێت ئەوە زۆریاد لەوەی كەهەیە خراپتر ئەبێت بۆیە سەرەتا ئەبێت لەتاكی خۆۆمانەوە دەست پی كەین بۆ ئەوەی بەر بەم خراپیە بگرین دەبیت ئەم كەسانەی كەوادەكەن زۆر بكرینەپوند بۆ ئەوەی ئیتر شتی خراپی بلاو نەبێتەوە چوونكە من دەڵیم پەوەندی كۆمەڵاتی گەیاندی دەبێت هەمووكات وابكەین كە تۆرەكانی ئینتەرنێت شتێك نەكرێت هەتا پەیوەندیەكان باشتر بكرێت نابێت .

سێیەم \ كۆگەیاندی گشتی لەڕێگای پەیوەندی یەكانەوە

كۆمەڵێك دامەزراوی پەیوەندی لە هەرێمی كوردستان هەن كە هێلی ئینتەرنێت دابین دەكات پێویستە ستافێكی شارازا ئەو كۆمپانیانە سەرجەم سایتانە فلتەر بكەن كە بابەتی وروژادنی سێكسی و دنەدان بۆ تاوانیان لە خۆگرتووە یەكێك لە گرینگی فلتەرەكان ڕۆلی چاودێری میدیایی بریتیە لە چوونەژوورەوە بۆهەندێك لە هەواڵەكان دەكرێنەوە هەندێكشیان دووردەخاتەوە (كورد لۆین )
بەڵام خۆی كارێكی باشی كردووە بەڵام كە تۆری ئینتەرنێتی هەمووی پێكەوە ئەبەستێتەوە ئەمە شتێكی زۆر جوانە زۆریش بایەخی پێدرا بەلام لێرادە كە باسی تۆرەكانی ئینتەرنێت دەكەین زۆرشتی سەیر سەر بەخەیاماندایەیت بەڵام من بوومایە لەجێ (كورد لۆین ) ئەوە هەمان شتم نەدەكرد بگرە بەپێ شوێن و بەپێ ئەندامەكان ڕێگام ئەدا كارەكانیان جێ بەجی بكەین هەمیشە ئەوەم رەتەكردەووە چونكە ماڵپەرە سێكسیەكان ئێستا تەشەنەیەكی زۆری ناوەتەوە هەمووتەمەنێك بەكاری دەهێنێت، بۆیە نەك هەر فلتەرم دانەدەنە بگرە هەر ماڵپەرەكانم بەگشتی سانسۆردەكرت بۆئەوەی ئەو شوێنە نەی بینێت چونكە ولات هەیە مسوڵمانە نموونەوەك كوردستان نادەبوایە ئەم شێوازە لەكوردستان هەبووایە، من بوومایە جیاواتر لەو گۆانكاریم دەكرد.

چوارەم \ گەیاندنی جەماوەریی

ڕۆژنامەگەریی كاغەزپێویستی بەتێكەڵاوبوونە لەگەڵ جەماوەر لە ڕێگای ورووژاندن و بایەخدان بەو بابەتانەی كە جێگای بایەخی وەرگرن بەمانایەكی تر شكاندنی ئەوسانسۆرانەی كە دامودەزگای حوكمیەكان سەپاندوویانە. هەنگاونانیش بەرەو میدیای جەماوەری و لیبراڵ، ڕێگارێكە بۆئاستی بەرزكردنوەی ئاستی خوێنەرو برەودان بە فرۆش .
\ گەیاندی گشتی لەڕووی ئابووریی
گرفتێكی گەورەی ڕۆژنامەگەری كاغەز بریتییە لە كەمی بوجەو داهات زۆری مەسرەف بۆ چارەسەریش پێویستە بایەخی زیاتر بەرێكلام و شێوازی فرۆشتن بدرێت لەهەمان كاتدا لەڕێگای پەخشی ریكلام ئاگاداری و كەمكردنەوەی گومرگی كاغەزەوە هاریكاری رۆژنامەگەریی كاغەزبكات .

پێنجەم \ كۆ گەیاندنی گشتی تەلافزیۆنی:

هەموو ئەوبیربۆچوون وزانیاری و وێنە و گرتە ڤیدۆیانە دەگرێتەوە لەلایەن كەسانی سەربەخۆ بێلایەنەوە یان كەسانی حزبی و حوكمی سوندیكایی و ڕێخراوەكان .. لەسەرانسەری جیهاندا بلاودەكرێتەوە لە رێگای تۆری ئینتەرنێتەوە، میدیای نوێ وەچەرخانی گرینگە لەهەموو كایەكانی ژیانی هاوچەرخ دەرفەتی رەهای دا بەكاربەرلەهەمووشوێنێك بیەوێت كاریگەری دروست بكات شورشەكانی بەناو بەهاری عەرەبی لە دەرەنجامی جوڵانی رای گشتی شەقامی عەرەبی بوو لە ڕێگەی تۆرەكۆمەڵایەتیەكان .

شەشەم\ ئامرازەكانی گشتی پەیامەكان

.دەتوانیت بەئاسانی لەم مەودایەدا لە رای بۆچوونی خۆی گرینگی فەزای ئەلیكترۆنی لەوەدا دەردەكەوێت كە بەكاربەر بكات سەبارەت بەوپرس و وبابەتانەی كەجێ بایەخی ئەون لێرەدا ئامرازانە دیاردەكەین كەتۆری ئینتەرنێت دەستەبەری كروون بۆگەیاندنی پەیامەكان .

شێوازەكانی گەیاندنی رای گشتی :
بەشێوەیەكی گشتی پرۆپاگەندە لەپەیامەكاندا پشت بەبەرژەوەمدی هەست و سۆز دەبەستێ ئەم شێوازە پێوایە زۆربەی هەڵوێست و بریارەكانی جەماوەر دەرهاویشتەی ئەو كاریگەریانەی عاتیفیانەی كەلەسەریانە. هەر بۆیە زۆر لەوانەی كەدەیانەوێ كار لە ڕایگشتی چینێك بكەن لە ورووژاندنی هەست و سۆزایانەوە دەست پێ بكەن
سیستەمی ئازاد \ لێرەدا مرۆڤ ئازادە لەوەرگرتنی زانیاری هەڵبژاردنی ئەم سیستەمە كاری دەوڵات لەم سیستەمە خواستی تاكەكانی تاكە، پۆلورالیزم و كار ئاسانی بۆخەڵكی دەكات تاكو دەستیان بگات بەو سەرچاوانەی كە كار لە ئایندەییان دەكەن ئەركەكانی میدیاكان لەم سیستەمەدا خەڵكی كاروباری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریە رادیۆ و ەلافزیۆن و رۆژنامەو ئینتەرنێت لەم سیستەمەدا سەربەخۆ ئازادن دەتوانن رەخنە لەهەموو شتێك بگرن كەدژبە پەرژەوەندی جوماوەریە. جگە لەهێرش كردنە سەرژیانی تایبەتی خەڵكان و زیانگەیاندن بە ئازادییە گشتییەكان راگەیاندنەكان دەستیان بەتەواوی كراوەیە خاوەندارێتی لەم سیستەمەدا لەدەستی كەرتی تایبەتدایە.

ئامرازەكانی میدیاكانی ڕاگشتی

دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیە لە دونیای رۆژ ئاوادەردەكەوێت پەیوەندی نێوان دیاردەیە میدیاكان بوو بە مایەی پرسیار بۆ زۆر لە لێكۆڵنەوەنی زانستی پەیوەندییە گشتییەكان و كۆمەڵناس و دەرووناسەكان هەرچەندە لەسەرەتادا بەگومانەوە تەماشای رادەی كاریگەری میدیاكان دەركرا لەسەرپێكهێنانی رایگشتیدا نەتواندرا دەست نیشان بكرایە . بەڵام چاش دەركەوتنی رادیۆ وتەلەفزیۆن لەپاڵ ڕۆژنامەكان، هیچ یەك لێكۆڵینەوانە كومانی ئەوەیان لانەما كەوا بەشی هەرەزۆری دەركەوتنی رایگشتی دەگەرێتەوە بۆ میدیاكان .
میدیاكان بۆخستنەرووی رووداوەكان سود لە تەقویم وەردەگرن وریزبەندب بابەتەكان دەكەن میدیاكان لەڕێگای پلاندانانی تایبەتەوە بەخەڵك بڵێن دەبێت لەمەولا بیرلەچی بكەنەوە. لەسادەترین بۆچووندا دەكرێت ئەوە لەبیر نەكەین میدیاكان لە هەموو كونج و كەلەبەرەكانی ژیانی ڕۆژنامەدا وجودیان هەیە كەس لە ئێمە ناتوانێت خۆی لەتایبەت مەندیەكانی زمان دوورخاتەوەكەواتە میدیاكان كەهەرلەسەرەتاوە بۆ درووست بوونی ژیانی كۆمەڵایەتی ئێمە ئاراستەبكەن پێمان دەڵێن دەنگ بەكب بدەین چۆن هەڵسوكەوت بكەین چۆن بیر بكەینەوەباشتروایە لە گەڵ كێدا هاوبیر بین …

پێوەرە پیشەیەكانی ڕاگەیاندن

ڕاگەیاندكار دەكەوێتە ژێر كاریگەری كۆمەڵیك فشاری پیشەیی كاردەكاتە سەر كارەكەی وادەكات پابەندبێت لەگەڵ سیاسەتی ئەودامەزاوە ڕاگەیاندنەی كاری تێدا دەكات پێوەرە پیشەییەكان سیاسەتی ئامرازی راگەیاندن سەرچاوەكانی هەواڵ پەیوەندییەكانی كارو فشار دەگرێتەوە فشاری دەزگاكان لەوەزیاتر و گەورەترین كە دەزگاكان ئەو فشارانەی كەخۆیان هۆكاری دەرەكی و ناوەكین دەنوێن مەبەستمان لە هۆكارە دەرەكییەكان پێگەی ئامرازەكانەلەو سیستەمی كۆمەڵایەتتیەی لە ئارادایە هەروەها ئاستی پەیوەستوونی بەبرژەوەندیەدیاری كراوەكانی وەكو بوونی وێستگەی ڕكایەر بەڵام هۆكارە ناوخۆییەكان شێوەی خاوەندارێتی شێوەی زاڵبوون سیستەمی كارگێری و فشارەكانی بەرهەم هێنان دەگرێتەوە. ئەم هۆكارانە رۆڵێكی گرینگە هەروەها بەوە كۆتایی دێت پەوەندی كار دەبێتە بەشێك لەقەبارەیی گشتی دامەزراوەكە چونكە پێوەری گشتی گەیاندن هەمووكات ئامانجێكی دیاری كراوی هەیە بۆ دەزگاكانی دەوڵات تابەرەو پێش چوون بڕوات …

ئەنجام

بۆنیادنانەوەی میدیای كوردی و رێخستنەوەی شێوازی مامولەَی ئاراستەكردنی لەسەر هەردوو ئاستی میدیایی ئەلیكترۆنی و ڕژنامەگەریی كاغەز پێویستی بەهەماهنگی و هاریكاری دامەزراوەكانی خودیی میدیایی و ڕۆژنامەكان.
لەبەرئەوەزۆربەی ئەنجامەكانی ڕێخستنەوەی گەیاندنەكان بەگشتی دەكەوێتەبەر شەپۆلی زۆربەی راگەیاندنكارەكان كەهەمووكات ئەنجامیان ئەوەیە هەوالەَكە بەهەر شێوەزاێك بێت بەدەستی بێنێت چونكە گەیاتدی ئێستا لەچاو زۆرپێش ئێستا سەنكۆنەكرابوون هەتا گەیشتنە ئەنجامێك بۆ ئێستا كەزۆر بەئازادانە بیروراكان هەركەسەو لەڕەوانگەی خۆیەوە دیدی بەكاردێنێت، بۆیەمیدیا ئەلیكترۆنیەكانیش گەیشتنە ئەوئەنجامەی كەهەرگیز سانسۆرناكرێن چونكەهەریەكێكیان لەدیدیخۆیەوە هەواڵ ئەنووسێت لەوشتەی كە لەسەری بلاوەكاتەوە ئازادانە ئەم شتە ئەكات .

ناساندنی: رۆژنامەی كۆن و تازە تیڤی و رادیۆكان ئینتەرنێت
كەئەمانە هەرزوو بەخێرای گەشەیان كرد چونكە هەتا ئەسیانەش نەبێت ئەوە هەر كاری گەیاندنی گتی ئەكرێت گەر لەنێوان دووكەسیشد دابێت . بەلام لەوەتەی ئەمانە پەیابوون ئێستاكارەكان زۆر ئاسانتر بوون لەچاو پێشان ..،كەئەمانە ئامرازێكی زۆرباشی گەیاندنی گشتین

سه‌رچاوه‌كان:
diplomaticmagazine.net/politics/586
https://tinyurl.com/osyan-madany
جنار نامق، دور المواقع الالكترونیە الكوردیە فی تشكیل الرای العام حول انتهاك حقوق الایزیدیە، دار غیداو للنشر والتوزیع، عمان، 2019.