پـڵـۆت لە وێـژەدا.. رەزا شـوان
پـڵـۆت چـیـيە؟
وشەی (پـڵـۆت) لە وشەی (کـۆمپـڵـۆت) ی فەرەنـسی کـۆنەوە وەرگیراوە، کە ئاماژەیە بۆ (پلانێکی نهـێنی) یان (پیلانگـێڕی). هه‌نـدێک لە توێـژێنەران پێـیان وایە کە وشەی پڵۆت رەسەنایەتی بۆ وێـژەی ئەمریکی دەگەڕێتەوە. لە زمانی ئینگـلیزیشدا (پـڵـۆت) ە. لە زمـانی کوردیـدا. وشەی (گـرێ) بەرانـبەر بە پـڵـۆتە. بەڵام پـڵـۆت لە گـرێ فـراونـتر و گـشتگـیریـترە.
پـێـناسەی پـڵـۆت:
پـڵۆت بریتییە لە نەخشەکێشانی رێکوپێکی ریزبەندیی زنجیرە رووداوەکان و گرێـدانیان بەیەکەوە، کە رووداوی سەرەکی: چیرۆک، کورتە چیرۆک، داستان، رۆمان، شانۆنامە، فـیلم یان هەر بەرهەمێکی وێژەیی گێڕانەوەی تر پێکدەهـێنن. پڵۆت داوەکانی چیرۆکەوە دەچـنێـت. کـارەکـتەرەکان و ژیـنگە و مـلـمـلانـێـیەکـان، لە گـێڕانەوەیەکی یەکگـرتـوودا، بەیەکەوە دەبەستێت. کە تێیدا هەریەکەیان (جگە لە کۆتایی)، لاینکەم کاریگەری لەسەر یەکـتری هـەیە. پڵـۆتی بەهـێز بە دەوری هـۆکار و ئەنجامـدا دەسووڕێتەوە. رووداوێک رووداوێـکی دیکە دەورووژێـنێـت. لە رێـگای بنەمـای هـۆکار و ئەنجـامەوە. واتـە هـەر رووداوێک بە ریـزبەنـدی لۆژیکی و یەک لە دوای یەک، بەرەو رووداوی دواتر دەبات. رووداوەکان بەیـەکەوە گـرێـدراون، کارەکـتەری سـەرەکی یان (کـارەکـتەرەکان) دەخەنە دۆخـێکی بەرۆکگـیری و بـەرگـریـیەوە، نـاچـاریـان دەکـات بـڕیـاربـدەن و رووبـەڕووی دەرئەنجامەکانی ببنەوە. چیرۆکەکە بەرەو رووداوێکی چارەنووسساز و چارەسەرکـردن دەبـات. پـڵـۆت پـاڵ بە کارەکتەرەکانەوە دەنێـت، بەرەو گەشتێک تـێهـەڵـبکەن. لەوانەیە گەشـتەکە جەستەیی، دەروونی، ئەقـڵی، سـۆزداری بێـت. بە زۆری هـەردووکیانـن واتا (جەستەیی و دەروونی) ن. گەشتی سەرەکی پـڵـۆت، دەبێتە رووداوێکی چارەنـووسساز و یەکـلایکـردنـەوە.
پڵـۆت بـڕبـڕەپشت و بـزوێنەری چـیرۆکە، لە ناوەڕۆکـدا ئەو بـزوێنەرەیە، کە چیرۆک بـەرەو پـێـشەوە دەبـات. خـاڵـەکـانی نێـوان سەرەتـا و ناوەڕاست و کۆتـایی بەیـەکەوە دەبەستێتەوە. پـڵـۆت تـوخـمێکی بنـەڕەتـیـیە لە گـێڕانـەوەی چـیرۆک. بەبێ پـڵـۆتـێکی روون، وا دەردەکـەوێـت کە چـیرۆک ئـامـانجـێکی نـیـیە، یـان لەیـکهـەڵـوەشـاوەتـەوە. کارەکتەرەکان بەبێ ئامانـج گوزەردەکەن، رووداوەکانـیش بەبێ دەرئەنجـام روودەدەن.
ئـەم زاراوەیە تیـشک دەخـاتە سەر خـاڵە گرنگەکان لەنـاو چـیرۆکەکەدا، دەرئەنجامیان هـەیە. هـەروەهـا زاراوەی پڵـۆت، دەتـوانێـت کردارێک بێت، وەک بەشێک لە پـیشەی نووسـین. ئاماژەیە بۆ داڕشتن و رێـکخـستنی رووداوەکـانی چـیرۆکەکانی نووسـەران.
سەیـر نیـیە کە بە درێـژایی سـەدەکان، پـڵـۆت لە بەرهـەمە وێـژەیـیە بـێشوومـارەکانـدا بەکارهاتووە. زۆر جار پڵـۆت ئاماژەیە بۆ پوخـتەیەکی گـێڕانەوە یان کورتکردنەوەیەک لە چـیرۆک.
پـڵـۆت نهـێنی سەرکەوتنی هـەر چـیرۆکـێکە. ئامـرازێـکی سەرەکـییە بـۆ سـەرکەوتـنی نووسینی پەرتـووکی منـداڵان: چـیرۆک، کورتە چیرۆک، رۆمـان و زۆربەی بەرهـەمە ناخـەیـاڵـیـیەکـان و زۆرێـک لە هـۆنـراوەکـان (ئەگـەرچی هـەمـوویـان نـین).
پـڵۆتی چیرۆک، تەنهـا زنجیرەیەکی ئاسایی رووداوی هەڕەمەکی گـوزەری نییە. بەڵکـو پێویستە زنجیرەیەکی شەتەکدڕاوی رووداوەکان بێت. ئاڵۆزی و خۆشی لەلای خوێنەران بـوورووژێنێـت. پڵـۆتی چیرۆک هەر ئەوەش نییە، کە چی روودەدات و روون دەکاتەوە، بەڵکـو رووداوە سەرەکـییەکانی، چـۆن و بـۆچی روودەدەن، روون دەکـاتەوە.
پـڵـۆت لە مـێژەوە، بەشێکی سەرەکی بـووە لە گێڕانەوەی چـیرۆک. لە ساڵی (٣٣٥) ی پـێـش زایـنی، بیـرمەنـدی یـۆنـانی (ئەرسـتۆ)، پـڵـۆتی (داسـتان) بـەم شـێوەیە پـێـناسە کـردووە، کە بـریـتـییە لە (رێـکخـستنی رووداوەکـان) لە چـیرۆکـدا. ئەرسـتۆ پێـیـوابـوو کە پـڵـۆت (رۆح) ی هـەمـوو کارەسـاتەکـانە.
هـەر پـڵـۆتـێک، سەرەتـا و ناوەڕاست و کـۆتـایی هـەیە. هـەر بەشـێکـیش خـزمـەت بە ئـامـانجـێکی دیـاریکـراو دەکات لە پـێـشخـستـنی چـیرۆکەکەدا.
بە کورتی پـێناسەکـردنی پـڵـۆت، لەوە تێـدەپـەڕێـت کە تەنهـا گـێڕانـەوەی رووداوبێـت. بەڵکـو پەیـوەنـدی بـە دروسـتکـردنی زنجـیرە رووداوێـکی ئـامـانجـدارەوە هـەیـە، کە چـیرۆکەکە بـەرەو کـۆتـایی دەبـات.
پێکهـاتەی پـڵـۆتی نەریـتی:
پـڵـۆت پـێکهـاتەیەکی تایبەتی هـەیە. بە شێوەیەکی گـشتی لە زنجـیرەیەک، لە تـوخـمە جـیاوازە بەیەکەوە گـرێـدراوەکان پـێکـدێـت. شـێوازێک پەیـڕەو دەکات، کە خـوێنـەران بەلای خـۆیـدا رادەکـێـشـێـت. کارەکـتەکان دەنـاسێـنـێـت.
لێکـدانەوە و چەمکە مـودێـرنەکان، پـشـت بـەوە دەبەستـن کە پـڵـۆت تا رادەیـەکی زۆر لەسـەر بـنەمـای مـۆدێـلی سـاڵی (١٨٦٣) لەلایـەن نـووسـەری ئـەڵـمـانی (گـۆسـتـاف فـرێیتاک)ەوە، پەرەی پێدراوە، بە ناوی (قـوچکەی فـرێـيتاگ). فـرێیتاک ئەمەی لەسەر بنـەمـای شـیکارییـەکـانی ئەرسـتـۆ بـۆ کـارەسـاتی درامـاتـیکی دانـا.
رۆژنـامەنـووس و نووسـەری ئینگـلیزی (کریستۆڤەر) بەشێکی زۆری ژیـانی خۆی بـۆ لـێکۆڵینەوە لە بـڵۆت و چـۆنیەتی بەکارهـێنانی لەلایەن نووسەرانەوە، تەرخان کردووە. کریستۆڤەر ئەو تایبـەتمەنـدییـانەی دەستـنیـشان کردووە، کە نـزیکـن لە گـشتگـیری لە بەکارهـێنانیانـدا، بە پشتبەستن بەو جـۆرە کارەی کە تێدا دەدۆزرێنەوە، کە هەموویـان پابەنـدن بە قـوچکەی فـرێـیتـاگەوە.
لە نێـوان چـیرۆک و پـڵـۆتـدا:
چـیرۆک و پـڵـۆت هەردووکیان، زنجیرەی رووداوەکان لەخـۆدەگـرن. بەڵام لە چیرۆکـدا، پێویست ناکات رووداوەکان پەیـوەنـدییان بەیـەکەوە هـەبێـت. بەڵام لە پـڵـۆتدا، پێویـستە پەیـوەنـدییـان بەیەکەوە هـەبێـت.
رۆمـاننـوسی ئینگـلیـزی (ئی. ئـێـم. فـۆرسـتەر) بە باشـتریـن شـێوە دەڵـێـت:
“شـا مـرد، پـاشـان شـاژنـیـش مـرد”. ئەمـە چـیرۆکـە.
(کەس هـۆی مـردنـەکەی شـاژنی نـەزانی)
“شـا مـرد، پـاشـان شـاژنیـش بە خـەم و پـەژارەوە مـرد”. ئـەمـەیـان پـڵـۆتـە.
(هـۆی مـردنەکـەی زانـرا.. کە شـاژن بەهـۆی خەمخـواردی بۆ شای هاوسەری مرد و سەرینـایـەوە).
(ئـاری لە کەرکـووک بـوو. بەیـانی لەخـەو هـەستا و چـووە دەرەوە). ئەمـە چـیـرۆکە.
رووداوی ئاسایی تێـدایە و بـەڵام سـەرنجی خـوێنـەران رانـاكـێـشێـت.
با پـڵـۆت بـۆ (چـیرۆکی ئـاری لە کەرکـووک بـوو) ، زیـاد بکەیـن:
(ئـاری لە کەرکـووک بـوو، بەیانی لەخـەو هـەستا و چـووە دەروە، بـیـنی کەرکـووک داگـیرکـراوە! باروودۆخـەکە ئاسایی نییە) ئـەمـە پـڵـۆتـە.
جـێی سـەرنـج و ورووژانـدنی هـەست و سـۆزداری دەروونی خـوێـنـەرانە. دەپـرسـن: بـۆچی کەرکـووک داگـیرکـراوە؟ بۆ دۆخی کەرکـووک ئاسایی نـیـیە؟ چـۆن کەرکـووک رزگـاردەبێـت؟
هـەمـوو پـڵـۆتـەکـان چـیرۆکـن، بـەڵام هـەمـوو چـیرۆکـەکـان پـڵـۆت نیـن.
چـیرۆک، بـریتـییە لە زنجـیرەیـەک رووداو، نـزیکە لە گێڕانەوەی راستییەکان، پـێـمان دەڵـێـت کە چـی روویـداوە.
پـڵـۆت، پـێمان دەڵـێـت کە رووداوەکان چـۆن بەیەکەوە گـرێـدراون و بـۆچی چـیرۆکەکە بـەم شـێوەیە گەشەدەکـات.
جیاوازی نـێوان پـڵـۆت و چـیرۆک ئەوەیـە، کە پـڵـۆت تەنها گـێڕانەوەی راسـتـیـیەکـان نیـیە، هـەر راسـتییەک کە بـڵـۆت دەیخاتەڕوو، ئامانجـێکی هـەیە. کارەکتەرەکە دەخاتە دۆخـێکەوە، ناچـاری دەکات کە بـڕیارێک بـدات. بەرەو کۆتـاییش پـاڵ بە چـیرۆکەکەوە دەنێت. بە واتایەکی تر، پـڵـۆت تەنهـا بە (چـی) یەوە پەیـوەست نییە، بەڵکو هەروەهـا (چـۆن) و (بـۆچـی) یـش لەخـۆدەگـرێـت.
تـوخـمەکـانی پـڵـۆت:
تـوخمەکانی پڵۆت، بریتین لەم پێنج توخمە (پێشەکی ـ دەستپێک، هەڵکـشانی رووداو، لووتکە، داکشانی رووداو، کۆتایی ـ دەرنجـام) بۆ زانینی هەمـوو لایەنەکانی هەریەکە لەم توخمانە پێویستیی بە شارەزایی و بە لـێکۆڵینەوە و بە باسێکی دووردرێـژ هـەیە.
زۆر بە کـورتی و بە چـڕی بـاس لـەم تـوخـمـانەی پـڵـۆت دەکـەیـن:
١ـ پـێـشەکی: یان دەستـپـێک یان سەرەتا، یان نـمایـش یان روونکـردنەوە. بریتییە لە نـمایشی رووداوەکـان و ناسانـدنی پاڵـەوان و کارەکـتەرە سـەرەکـییەکـانی چـیرۆکەکە. بـریـتییە لەو پاشخانە دراماتیکـییەی کە باردۆخی دەوروبەری گـێڕانەوەی چـیرۆکەکە روون دەکـاتەوە. شـوێـنی رووداوەکـان دەخـاتەڕوو. لـەم بەشـەدا، پاڵـەوان ئـامـانجی سـەرەکی خـۆی دەدۆزێـتـەوە. بـە زۆری کـێـشەیەکە، پێـویـستە چـارەسـەر بکـرێـت.
٢ـ رووداوە هەڵکـشاوەکان: ئەم بەشە زنجیرە رووداوەکانی داهـاتوو دەخاتەڕوو، کە سەرنج و گریگـیدان و گـرژی و مـلمـلانی و خـۆشـنوودی دەورووژێـنن. لەم بەشەدا، پاڵـەوان رووبـەڕووی چەنـدیـن بەرۆکـگـیری و بەربەسـت دەبـێـتەوە، زۆر جـار ئـەم بەربەستانە، لە شێوەی کارەکـتەرێکی دژایـەتی و کردارە تێکـدەرەکانـییەوە دێـن. ئەم بەربەسـت و بەرۆکـگـیرییـانە، ئیـرادەی پـاڵـەوان بەهـێزدەکـەن ـ هـەنـدێـک جـاریـش بێ هـیـوای دەکـەن ـ گـرژیـیەکان زیـاتر بـەرزدەبـنەوە. لەگـەڵ پـێـشکەوتـنی رووداوە هـەڵکـشاوەکان بـەرەو قـۆنـاغی داهـاتـووی چـیرۆکەکە.
٣ـ لـووتـکە: ئەمـە خـاڵی وەرچەرخـانی سـەرەکـییە لە چـیرۆکـدا. کە رووداوەکـە یان رووداوەکان دەگەنە لـووتکە. بە زۆری دەبـێتە هـۆی کۆتایی هاتـی مـلملانـێیەکان یان کـێـشەی سـەرەکـیی چـیرۆکەکە. زۆربـەی لـووتکەکان بـریتین لـەوەی، کە پـاڵـەوانی چیرۆکەکە بڕیارێکی چارەنووسساز دەدات. کە دەرئەنجامی چیرۆکە یەکلایی دەکاتەوە.
٤ـ رووداوە داکـشاوەکـان: بـریتییە لە زنجـیرەیەک روودان، کە بـاس لە دەرئەنجامی لـووتـکە دەکـەن. لـەم قـۆنـاغـەدا، کـارەکـتەرەکـان کـێـشـەی نـاوەنـدی چـیرۆکـەکـە چارەسەردەکـەن.
٥ـ کـۆتـایی: کـۆتـایی (دەرئەنجـام) بـریـتـیـیە لە گەیـشـتـن بە ئـامـانجی چـیرۆکـەکە و چارەسەرکردنی کـێـشە و کۆتـایی هـاتنی گرژی و ململانێ و دیارکـردنی چارەنـووسی پاڵەوان و کارەکتەرەکـان. پاڵـەوان یان دژەبـەر، لەوانەیە سەرکەوتـن بەدەستبهـێنێت. یان هـەریەکەیـان، پـلـەی جیـاوازی سـەرنەکەوتـن و شکـستـیـیان بـەردەکـەوێـت.
(*) بۆ ئەم نووسینەم. زۆر یا کەم سوودم لە چەندین ماڵپەڕی ئینگلیزی وەرگرتووە.
نەرویـج: ٢٠٢٥
