جیاوازی نێوان كۆمۆنیزم و سۆسیالیزم چییە؟ … و: ڕهوهند محهمهد جهمیل
سۆسیالیزم و كۆمۆنیزم دوو ڕێبازن, لێكچوون و جیاوازی زۆر له نێوانیاندا ههیه. ههردووكیان له ئامانجیاندا كۆكن دژ به كاریگهرییه خراپهكانی سهرمایهداری كلاسیكن, بۆیه زۆر زهحمهته جیاوازی له نێوانیاندا بكرێت, لهبهرئهوهی زۆرێك له وڵاتان شێوهی جیاوازی ههردوو سیستهمییان پهیڕهوكردووه, جگه لهمهش زۆرێك له هزرمهندانیش پێناسه و ڕاڤهی ههردوو ئایدیۆلۆژیایان كردووه, بهڵام هزرمهندهكان سهرجهم پێناسه و ڕاڤهكانیان لهسهر بنهمای باگڕاوندییانهوه پێناس ڕاڤهكردووه, بۆیه ئهو پێناس و ڕاڤانهیان بێ لایهنگیری نییه, بهڵام سهرهڕای ههموو ئهمانهش دهتوانین ههندێك جیاوازی سهرهكی لهنێوان سۆسیالیزم و كۆمۆنیزمدا بدۆزینهوه.
كۆمۆنیزم:
دهستهواژهیهكه مانای زۆری لهخۆوه گرتووه, ڕهنگه شێوه حكومهتێك بێت, یان سیستهمێكی ئابووری, یان بزافێكی شۆڕشگێڕی, یان شێوه ژیانێك, یان ئامانجێك یان ئایدیال. ئهوهش كۆمهڵێك هزره لهسهر چۆن و بۆ ڕووداوهكانی مێژوو سهریان ههڵداوه و چ ئاراستهیهكیان گرتووه, دهتوانین بڵێین ئهو كهسهی كه بهشێوهیهكی سهرهكی ئهو هزرانهی پێشخستبێت (فلادیمێر لینین)ی ڕابهری شۆڕشگێڕی ڕووسیایی بوو, كه له سهرهتای سهدهی بیستهم پشتی بهست به نووسینهكانی (كاڕل ماركس).
سۆسیالیزم:
سیستهمێكی ئابووری له بنچینه ڕۆژئاواییه و بزافێكی ڕامیاری تێۆری كۆمهڵایهتییه. زۆربهی سۆسیالیزمهكان لایان وایه حكومهتی نیشتمانی یان خۆجێیی دهبێت خاوهنی سامانی نیشتمانی بێت و سامانهكهش بهكار بێنن بۆ تاك. تێوری سۆسیالیزم پێیوایه كه دهبێت وڵات خاوهنی خاك و كارگه و ئامرازهكانی دیكهی بهرههمهێنان بێت, لهبهرئهوهی پێیان وایه خراپهكاری له دهرگای خاوهندارێتی تایبهتهوه دێته ژوورهوه.
سۆسیالیزم و كۆمۆنیزم وهك سیستهمێكی ئابووری
ئهگهر تێبینی بكهیین ههندێك له هزرمهندان لایان وایه كه سۆسیالیزم تهنیا سیستهمێكی ئابوورییه, بهڵام كۆمۆنیزم سیستهمێكی ئابووری و ڕامیارییه. سۆسیالیزم وهك سیستهمێكی ئابووری كار لهسهر نهخشهی سیاسهتی ئابووری دهكات و ئاراستهیهكی كۆمهڵایهتی ههیه بۆ كهمكردنهوهی جیاوازی چینایهتی, بهڵام كۆمۆنیزم كار بۆ ئهوه دهكات ئابووری و كۆمهڵگا بهیهكهوه بهشێویهكی كۆمهڵ ئاراستهبكات, خاوهندارێتیش كۆكرابێتهوه لهدهستی وڵات, دابهشكردنی سامانیش لهدهستی وڵات بێت بۆ گهییشتن به ئامانجی كۆمهڵگایهكی بێ چینایهتی و بێ دهسهڵاتداری.
ئهگهر سۆسیالیزم و كۆمۆنیزم كۆكبن لهسهر ئهوهی كه دابهشكردنی كاڵا و خزمهتگوزاری بهسهر تاكهكانی گهل بهدهستی یهك دهسهڵاتی ناوهندی بێت, بهڵام ناكۆكن لهسهر شێوهی دابهشكردنی, لهبهرئهوهی سۆسیالیزم پێیوایه دابهشكردنهكه دهبێت لهسهر بنهمای قهبارهی بهشداریكردنی تاك بێت له بهرههمهێنان, بهڵام كۆمۆنیزم پێیوایه دهبێت دابهشكردنی كاڵا و خزمهتگوزاری لهئاستی پێویستی مرۆڤ دابێت, بهبێ ئهوهی سهیری بهشداریكردنی تاك بكرێت له بهرههمێنان, لهبهرئهوهی ڕهنگه كهمتر یان زیاتر ببات لهوهی كردوویهتی.
كۆمۆنیزم پێیوایه دهبێت ههرچی زووه و دهستبهجێ له ڕهگهوه كۆنتڕۆلی سهرمایهداری له كهرهستهكانی بهرههمهێنان نههێڵرێت, بۆ گهییشتن به وڵاتێكی بێ چینایهتی, بهڵام سۆسیالیزم پێیوایه سهرمایهداری دهتوانێت بهشێك بێت له وڵاتی سۆسیالیزم, لهبهرئهوهی سۆسیالیزم دهتوانێت كۆمهڵگایهكی سهرمایهدار بهڕێوهببات. بهڵام گرینگ ئهوهیه سهرمایه لهژێر كۆنتڕۆلی سیستهمی ئاماری ناوهندی دابێت بۆ ئاراستهكردنی ئابووری, بهم شێوهیه سهرجهم تاكهكان سوودمهند دهبن له سهرمایه و كهمینهیهك ناتوانێت دهست بهسهر تاكهكاندا بگرێت.
جیاوازییهكی دیكهش له نێوان كۆمۆنیزم و سۆسیالیزمدا ههیه, ئهویش كێ كۆنتڕۆلی ژێرخانی ئابووری وڵات بكات, لهبهرئهوهی سۆسیالیزم ههوڵ دهدات ژمارهی ئهو كهسانه زیاد بكات كه توانای كاریگهریان ههیه له چۆنێتی كاركردن له سیستهمی ئابووری وڵات, بهڵام كۆمۆنیزم ههوڵدهدات ژمارهیان كهم بكاتهوه.
سهرچاوه:
مختصر المفید
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
