بهرهنگاربوونهوه و مل نهدان بۆ پێكهێنانی سوارهی حهمیدییه … ڕهسوڵ بۆسكێنی
لە ڕۆژگاری پێشین و بهدیاری كراوی لهسهردهمی ئیمپڕاتۆریهتی عوسمانی و ئێرانیدا بارودۆخی سیاسی و كارگێڕی كوردستان زۆربەی كات لەژێر فەرمانڕەوایی میرنشینە كوردەكان بەڕێوەدەبرا، لەو سەردەمانەدا تێگەیشتن له كێشە و ململانێكان پێویستە، شیاوی گێڕانەوەی هەیە و لە هەندێك جێگاشدا نەشەبزوێن و سەرنجڕاكێشە. دەوڵەت و میرنشینەكانی كورد تەنیا بە هەودایەك بە دەوڵەتی عوسمانی، یان سەفەوی بەستراونەتەوە. وەك شەرەفخانی بەدلیسی لە كتێبە نایابەكەی (شەرەفنامە)دا دەڵێت: “میرەكانی كورد سەریان بۆ كەس نەچەماندوە و لەبەرامبەر زوڵمی دوژمنان بێدەنگ نەبوون و ئەوەندەی دەرفەتیان بووبێت بەرەنگاری دووژمنیان بوونەتەوە.
پاشایانی زلیش چاویان نەبڕیوەتە وڵاتەكەیانەوە و نیازی داگیركردنیان دەدڵ نەگرتووە، تەنیا بەدیاری بۆ بردن و پێشكەش كردنی پێشكەشی چاویان لێدەپۆشن و لێیان گەڕاون، ئەگەر شەڕیش ڕوویدا ئەوا كوردەكان دەبەن و بەگژ دووژمنی خۆیانی دادەكەن و خۆیانی پێ دەپارێزن، دەنا لەوە بەولاوە كاریان بەكاریان نەداوە و وازیان لێ هێناون. خۆ ئەگەر جاروبارەش وا هەڵكەوتبێت پاشایەك لەو پاشا زلانە لێ بڕابێت، كوردستان بخاتە ژێر چنگی خۆیەوە زۆری خوێن و ماڵ لێ بەختكردووە و زۆر بەگرانی لەسەر كەوتووە، داگیركەری كوردستان هەر كێ بووبێت هەرگا دەستی بۆ ئەم ئاگرە بێ ئامانە درێژكردووە لە ئەنجامدا هەر پەشیمان بۆتەوە و لەدوای داگیركردنیشی چاری ناچاربووە دیسان هەر بەخاوەنی پێشووی سپاردۆتەوە”. تاكو سەرهەڵدانی هەردوو ئیمپڕاتۆریەتی سەفەوی و عوسمانی، ئەوانیش ناچاربوون ڕێز لەم دۆخە تایبەتییەی كورد بگرن.
حەسنی لە هەڵسەنگاندنێكی بۆ عوسمانی و سەفەوی بەرامبەر بە كورد دەڵێت: “سەلاتینی عوسمانی ئەوەندەی بۆیان كرابا لەگەڵ میرانی كوردستان بە تەبایی دەژیان، حەزیان نەدەكرد لە خۆیانی بورووژێنن تەنانەت شتێكی كە نەیدەهێشت كوردستانێكی یەكپارچە لەژێر ناوەندێكی دەسەڵاتداری كوردا درووست ببێت، فەرهەنگی دواكەوتوو بەرچاوتەنگانەی نیزامی خێڵەكی كوردەكان بوو، بە توندی پێشی بەم مەسەلەیە گرتبوو”، سروشتی كوردستانیش یارمەتیدەری ڕژێمە خێڵەكییەكە بوو، یەكە جوگرافییەكان پارێزەر و پاڵپشتیان بوون، ڕێگایان بە خێڵەكان نەدەدا هزر و بیریان لە چوارچێوەی ژیانی بەرتەسكی دەورووبەری خۆیان بەولاتر بڕ بكات، ئەمەش دیاردەیەكی تەمەندرێژ بوو، لە بەستنی مێژووی تایبەتی پێنج سەدەی دوایشدا، پێشی بە هەر چەشنە ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتی ئابووری، كۆمەڵایەتی، كوردەكان گرتبوو لە هەق نەگوزەرێن، میرانی كورد بەو حاڵەش جاروبار بۆ پاراستنی بوونی خۆیان لەسەر دوو تەنافی عوسمانی و ئێرانی زۆرباش یاریان دەكرد، لەپێناو پاراستنی ئەو بوونەشدا مەسەلەی ئاینیان بەلاوە گرنگ بووە، لەنێوان دوو هێزی گەورەی وەكو عوسمانی و سەفەوی دا، باش لەنگەری خۆیان ڕادەگرت، كورد سیاسەتێكی توند و تۆڵ و بڕیارێكی جەماوەری دڵسۆز بۆ بەرژەوەندی كورد و خاكی كوردستانی نەبوو، بڕیارەكە هەمیشە تەسك و شەخسی بووە، چۆن میرەكە خۆی ئارەزووی كردووە نەك بەرژەوەندی گەل و خاك چۆنی ویستووە، هەرگیز سەركردەی گەورە و مەزن خاوەن بڕیاری ژیرانەیان نەبووە، بهم هۆیهوه دەوڵەتی عوسمانی توانی تەماعی ئەوەیان لێخۆش بكات دهسهڵاتهكهیان لەناوبەرێت، لە سەرەتای سەدەی نۆزدەمدا دووەمین قۆناغی پیادەكردنی سیاسەتی ناوەندی لە سەردەمی سوڵتان مەحمودی دووەم (1808- 1839ز) دەستی پێكرد، بۆ كۆتایی هێنان بە حوكمی خۆماڵی میرنشینە كوردەكان پشێوی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بە پاساوی چاكسازی لەناو ئیمپڕاتۆری لاوازدا گرتەبەر، بۆ نەهێشتنی دەسەڵاتی سەربەخۆیی میرنشینە كوردەكان، سوڵتان مەحمود توانی مەبەستە سیاسییەكانی بێنێتەدی، هەندێك لە میرنشینە كوردەكان بڕوخێنێت، سەرەڕای ئەم سیاسەتە سەركوتكەرانەیە هەندێك لە میرشینە ڕەواكان تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە بە خۆڕاگری لەبەردەم دەوڵەتی عوسمانی مانەوە، بەڵام دواتر دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1842 دەستی دایە نەخشەیەك بۆ لەناوبردنی میرنشینەكان و یەك بە یەك میرنشینەكانی لەناو برد و دەسەڵاتی ناوەندی بەسەر هەموو ناوچە كوردنشینەكاندا سەپاند.
عوسمانیەكان لە بیتوێن و پشدەر
هەردوو دەوڵەتی تورك و فارس سیاسەتی خوێناوی و سەركوتكەرانەیان گرتبوەر بە مەبەستی مل پێكەچكردنی گەلی كورد و هەڵسوڕاندنی لە بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا، جێی سەرنجە وێڕای دڕی و سیاسەتی توندوتیژی ئەو حكومەتانە، گەلی كورد ئەوەندەی بۆی كرابێت و دەرفەتی بۆ هەڵكەوتبێت، بەرپەرچی داونەتەوە و بەرگری كردووە، بۆ ئەوەی سەربەخۆیی وڵاتی خۆی بپارێزێت. بە هۆی ستەم و زوڵمی عوسمانی و سەفەوی هەمیشە كورد بەرگری و زۆرجاریش یاخی بوونی هەڵبژاردووە و هیچ گوێی بە قسەی دوژمنەكانی نەداوە، ئەوەتا (ڕیچ) لە گەشتنامەكەیدا لە گفتۆگۆ سەبارەت بە باری سیاسی كوردستان، لەوە تێگەیشتووە: “كورد هیچ گوێ بە فەرمان و دەسەڵاتی سوڵتان نادەن، لایانوایە هۆی سەرەكی كاول بوونی ئەم وڵاتە، نەبوونی ئاسایشە لە هەموو ناوچەكەدا، چونكە وڵاتەكە لەبارێكی زۆر ناهەمواردایە، هەستی خۆشیان ناشارنەوە چەند ڕقیان لە توركەكان بوو، چونكە ئەم توركانە هەر خەریكی فڕوفێڵ و تەڵەکەبازین، هەرگیز متمانەیان پێ ناكرێت، هەتا چاوترسێنیان نەكەیت، یان بە توندی لەگەڵیاندا نەجوڵێیتەوە لەخۆیانەوە چاك نابن”. هەروەها گەشتیارێك تێبینی ئەوەی كردووە: “دانیشتوانی كورد هیچ بایەخێك بە فەرمانەكانی سوڵتان نادەن و بەشێوەیەكی گشتی ڕقیان لە دەوڵەتی عوسمانییە”.
لەنیوەی دوەمی سەدەی نۆزدە له دوای نهمانی حوكمی میرنشینه كوردهكانەوە كوردستان بووە شانۆی ململانێ و ڕووداوهكان، دەوڵەتی عوسمانی بەتوندی بەردەوام بوو لە سەركوتكردنی كوردهكان، بە هاتنە سەر تەختی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم (1876- 1908ز) كە خەلیفەیەكی زۆردار و ستەمكار بوو، دژی هەموو جۆرە سەربەخۆیی و ئازادیەك بوو، سەروەت و سامانی وڵاتی بەفیڕۆ دەدا و دەیدا بە دەست و پێوەندەكانی لەپێناوی پاراستنی كورسی و دەسەڵاتەكەیدا، ئەوانیش بە ئارەزووی خۆیان یاریان بە پاشەڕۆژی ئەو و وڵات و نەتەوەكانی دیكەش دەكرد، لە سایەی حوكمی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە وڵات یەكپارچە بووە ئاژاوە و سەرگەردانی و ماڵوێرانی، توانای بەرگری و بەڕێوەبردنی نەمابوو، هەربۆیە بە (پیاوە نەخۆشەكە) ناودەبرا، كاربەدەستانی توركیش بە ئارەزووی خۆیان خەڵكیان دەچەوساندەوە و بێ هیچ بنەمایەك باج و سەرانەیان لە هاووڵاتیان دەستاند و سەدان زوڵم و ستەمیان لێدەكردن، تا وای لێهات خەڵك لە گیانی خۆشی بێزاربوو. سیاسەتی نەگریس و چەپەڵی ئاژاوەنانەوەی توركان سنووری بیتوێن و پشدەریشی گرتبووەوە، كێشە و ئاژاوەیان لەناو هەموو عەشیرەتەكاندا دروست دەكرد.
ناوچهكه یهكپارچه بووه كێشه و نههامهتی، هاووڵاتیهكانی بهتایبهت ههرێمی بیتوێن بووه گۆڕەپانی كێشەكان، بە هۆی بەشداری و هاوكاری لە ڕاپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری و پاشماوەی ڕووداوەكان، بە تایبەت دوای شكستی ڕاپەڕینەكە بووە گۆڕەپانی چالاكییە سیاسی و سەربازییەكان، لەلایەك هەوڵەكانی هەمزاغای مەنگوڕ سوپاسالاری ڕاپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵا و لەلایەكی دیكەوە دوای لهناوبردنی میرنشینهكوردهكان دهسهڵاتی ههموو ناوچهكان بهناوهندهوه بهسترایهوه، بهڵام تا ئهو كاتهش بیتوێن و پشدهر تهشكیلاتی تێدا نهكرابوو، ناوچهكه دۆخێكی ئاڵۆزی بهخۆوه گرتبوو، بۆ بهرزهفت كردن و چهسپاندنی دهسهڵاتی عوسمانی له ناوچهكه چەند جارێك (تەقیەدین پاشا)ی والی بەغدا هێرشی كردهسهر و كردەوەی سەربازی بۆ سەر ناوچەكە ئەنجام داوە، وەك لە ڕۆژی هەینی لە سەرەتای مانگی سەفەری ساڵی( 1274ك؟)، (تەقیەدین پاشا) بەناوی چاكسازی فەسادی (هەمزاغای مەنگوڕ) بە لەشكرێكەوە هاتە كۆیە و ڕووی كردە ڕانیە و لەگەڵ عەشایرەكان دەستیكرد بە شەڕ، عەشیرەتی ئاكۆی زۆر عەزابدا، (مەمەند ئاغای) سەرۆكی عەشیرەتی ئاكۆی گرت، چونكە وایان تێگەیاندبوو، سمایل ئاغای غەفوری كە لە حكومەت قاچاغ و دەربەدەر بوو، ئەو دەیحەوێنێتەوە، ئیتر بەناوی نەهێشتنی فەساد، ئەگەرچی خۆیان سەرچاوەی تاڵانی و فەساد بوون، خەڵكەكەی زۆر پەرێشان كرد و لە پاش سووتاندن و تاڵانكردنی بیتوێن و ڕانیە، گەڕایەوە بەغدا و هیچی لەگەڵ هەمزاغا پێنەكرا، دواتر مەمەندئاغا لە بەندیخانەی بەغداد دەمرێت، دواتریش لە ساڵی (1293)ی كۆچی بەرامبەر (1879)ی زایینی (تەقیەدین پاشا) و (عومەر پاشا)ی دیاربەكر بهسهر ناوچهكهیان دادا و عەشیرەتی ئاكۆیان تاڵانكرد، (موراد ئاغای حارس ئاغا) و (محەمەد ئاغای عەبدوڵڵا ئاغا)یان گرت و بەندیان كردن، لە بەندیخانەی كەركوكدا (موراد ئاغا) مرد، شاعیری گەورەی گەلەكەمان شێخ ڕەزای تاڵەبانی هۆنراوەیەكی بەو بۆنەیەوە داناوە، وەسف و پیاهەڵدانێكی بەرزە بۆ (موراد ئاغا) و هۆزەكەی بە خاوەن سفرە و خوان و باشتر لە حاتەمی تەی وەسفی دەكات و دەیگەیەنێتە كەسایەتییە بەرزەكانی مێژوو، هەموو ئەم پەلامار و تاڵانی و ئازاردان و سەركوتكردنە كاولكەر و سوتێنەر بوون، ناوچەكەی بەرەو پەڕێشانی برد، ئهمهش هێندهی تر قینی هاووڵاتیان بهرامبهر دهسهڵاتی عوسمانی زیادی كرد.
بیتوێن و پشدەر لە ڕووی كارگێڕییەوە
سهرهڕای لهناوچوونی میرنشینه كوردهكان و بهستنهوهی تهواوی ناوچهكه بهناوهندهوه، بهڵام تا نیوهی دووهمی سهدهی نۆزدهش ههرێمی بیتوێن و پشدهر هیچ تهشكیلاتێكی حكومهتی عوسمانی تێدا نهكرابوو، دواتر لە ڕووی كاگێڕییەوە ناوچەكە گۆڕانی بە سەرداهات، لە ساڵی (1864) لەژێر ڕۆشنایی یاساكانی فەرەنسیدا بەمەبەستی ڕێكخستنی كارگێڕی هەرێمەكان و بەستنەوەیان بە ناوهندەوە، لە كانوونی یەكەمی ساڵی (1870)، یاسای كارگێڕی ئەیالەتەكان لەسەر بنەمای یاسای نوێ دەرچوو، بۆ ئەم مەبەستەش مەدحەد (مەدحەت) پاشا هەستا بە ڕێكخستنی كارگێڕی نوێی ویلایەتەكان لەسەرتاسەری عیراقدا، لەنێوان ساڵانی (1869- 1872) مەدحەت پاشا هەوڵی كۆمەڵێ چاكسازی و دانانی دەستوورێكی دا بۆ بەڕێوەبردنی ویلایەت.
لە ساڵی (1879) كاتێك گۆڕانكاری لە ئیدارەی ویلایەتەكاندا ڕوویدا هەردوو سنجەقی كەركوك و سلێمانی خرانە سەر ویلایەتی موسڵ لە ئەنجامدا ویلایەتی موسڵ بوو بە ویلایەتێكی سەربەخۆ و پێكهاتە كاگێڕیەكەشی بەسەر هەرسێ سنجەقی موسڵ و كەركوك و سلێمانی دا ڕێكخرا بە قەزاكانیانەوە بەم شێوەیە:
موسڵ- ئامێدی- زاخۆ- دهۆك – ئاكرێ- سنجار.
كەركوك – ڕەواندز- كۆیە- ڕانیە- هەولێر- كفری.
سلێمانی – گوڵعەنبەر- مەعمور- حەمید(قهڵادزێ)- بازیان- شارباژێر- جاف.
لهكاتی دروست كردنی ویلایەتی موسڵ و دامەزراندنی تەشكیلاتی قەزاكان، عهشیرهتی میراودەلی لهپشدهر حوكمدار و فەرمانڕەوای ناوچەی پشدهر بوون، بێگومان هاوشانی ئەوان عەشیرەت و تیرەو تایەفەكانی تری ناوچەكە پشتگیر و هاوكاری میراودەلیەكان بوون و بەشداری ڕووداوەكانیان بوون. بۆ بەرگری لە شاڵاوەكانی دەوڵەتی عوسمانی و هەر هێزێكی تری بێگانە لەپێناوی پاراستنی سەربەخۆیی ناوچەكە.
یهكهم شهڕی میراودهلیان لهپشدهر لهگهڵ دهوڵهتی عوسمانی
میرزا مەنگوڕی دەڵێت: عەشیرەتی پشدەر ڕۆڵێكی سەربەخۆیی لە پشدەر دەگێڕا، نەدەچوونە ژێر دەسەڵاتی توركەكان، چونكە پشدەرییەكان لەگەڵ حكومەتی (ئەردەڵان، بابان، زەند، سۆران) بوون و سەربەخۆ بوون، ترسێكیان لە دەوڵەتی عوسمانی نەبوو، بەڵام لە كوژانەوەی ئەو میرنشینانەدا حكومەتی عوسمانی سلێمانی داگیر كرد، بابان فەوتان و مەرگە و پشدەر كەوتە دەست كوڕانی حەماغای گەورەی میراودهلی و تا ساڵی (1880) ئاوا مایەوە، بەڵام حكومەتی عوسمانی له ساڵی (1305ك)= (1887-1888ز) ویستی تشكیلات له پشدهر و مهرگه دابمهزرێنێ، میراودهلی و حهماغا قایل نهبوون، تورك لهشكریان كرد و “زهكهریا بهگ” یان بهههزار كهسهوه نارد، بۆ تهشكیلات كردن، هاتنه گوندی”بێ شیر” ئاخریهكهی میراودهلی ڕازی نهبوون، چوونه سهریان و شهڕیان لهگهڵ كردن، زهكهریا بهگ گیرا و عهسكهرهكهی شكا، ههموویان ساف لهساف تاڵانیان كرد و ڕۆیشتنهوه و بهرهڵاكران و نهیانكوشتن.
حكومەتی تورك كە بە زوڵم و زۆر نەیتوانی تەشكیلات دابمەزرێنێت پەنای بردەبەر فڕوفێڵ و گفتوگۆ، پەنایان بۆ (شێخ سەعید)ی بابی شێخ مەحمودی نهمر برد، ئەویش بە هۆی ڕێز و پایەی لای میراودەلیەكان، خۆی سەردانی پشدەر دەكات و قسەی لەگەڵ میراودەلیەكان كرد و بەڵێنی لێوەرگرتن بۆ پێكهێنانی تەشكیلات لە پشدەر، ئینجا میراودەلی له جوڵانهوه كهوتن ڕێگادەدەن تەشكیلات لە پشدەر بكرێت، حكومەتی تورك “حوسنی بەگ” دەكەن بە قایمقام لە قەڵادزێ.
لهگهڵ تورك وا پێكهاتن پشدهر ههر سی عهسكهری لێ بن و بهس، ساڵی شتێك وهك باج بدهنه حكومهت، ساڵی شتێكیان له باج بۆ خۆیان كۆیان دهكردهوه و دهیان نارده سلێمانی. بەڵام بە هۆی نالەباری (حوسنی بەگ) و دروستكردنی كێشە و نەگونجانی لەگەڵ میراودەلییەكان، كێشەی زۆر بۆ ناوچەكە دروست دەكات، هەر لە كێشەی كۆمەڵایەتی و سەندنی باج و سەرانەی زیاد لە پێویست، تا دەستخستنەناو هەموو لایەنەكانی تری ژیان، میراودەلی ناچار دەبن دوو پیاوی خۆیان بەناوی (حاجی حەسەنە خڕە) و (حەسەنە كوێر) دەنێرن و لەبەردەمی دائیرەكەی خۆیدا نامەیەكی میراودەلیەكان دەدەنە دەست (حوسنی بەگ)، لە كاتی خوێندنەوەی نامەكە هەر لەبەردەمی دائیرەكەی خۆیدا (حوسنی بەگ) دەكوژن و خۆشیان دەرباز دەبن، لەو ڕۆژەوە ئەو شوێنە لە دەروازەی شاری قەڵادزێ بە (گردی حوسنی) ناسراوە. له كاردانهوهی كوشتنی “حسنی بهگ” دەوڵەتی عوسمانی بۆ تۆڵەسەندنەوە لە میراودەلیان (عەوڵا پاشا)ی والی موسڵ بە چوار هەزار سەربازەوە دەنێرێتە سەر پشدەر، لە ئەنجامدا دەبێتە شەڕیان و سوپای تورك دەشكێن و بەرەو دەربەندی ڕانیە دەگەڕێنەوە، بەڵام جارێكی تر عەوڵا پاشا بە هاوكاری بایزی كاكەڵا ئاغای مەنگوڕ، لە ساڵی (1314ك) (1896- 1897) هێرش دەكاتە سەر میراودەلیان و لەو شەڕەدا میراودەلی دەشكێن و بەرەو سنووری ئێران پاشەكشە دەكەن، پشدهریان چوونه ناوچهی ئالانی ئهودیو سنوور، عوڵای ڕهسوڵ ئاغا و وهسمان ئاغای بابهكر ئاغایان نارده لای (موزهفهرهدین شا)ی قاجار و مۆڵهتی پهنادان و مانهوهیان وهرگرت و دوو ساڵ لهو جێگایه مانهوه. دواتر میراودەلیەكان كاغەزێكی شێخ سەعید بۆ وەزیری بەغدا دەنێرن و شكات لە عەوڵا پاشا دەكەن، ئینجا وەزیر فەرمانی گەڕانەوەی عەوڵا پاشا دەدات بێ ئەوەی سەركەوتن بەدەست بێنێت، لێرە تەنیا ناوی بایز كاكەڵائاغا هاتووە، ئەگینا عوسمانیەكان هەمیشە گەلەكۆمەكیان لە سەرۆك و دەسەڵاتدارانی كورد كردووە، ئەگەر جەنگیان لەگەڵ میرنشین، یان عەشیرەتێك كردبێت، داوایان لە هەموو سەرۆكانی ناچەكە كردووە لەشەڕدا هاوكارییان بكەن، هەم بۆ دڵنیایی سەركەوتنی خێرا و هەم بۆ ناكۆكی و ئاژاوە نانەوە لەنێوان سەرۆكە كوردەكان، بۆ نموونە هەر لەم شەڕەدا ناوی غەفورییەكانیش لە گوندی (خدران)ی بناری چیای كۆسرەت لە بیتوێن هاتووە، هاوكاری عەوڵا پاشای والی موسڵیان كردووە دژی میراودەلیەكان.
بهڵگهنامه(*)ی ژماره(1)
بروسكهی والیی موسڵ لهبارهی ئهنجامی شهڕی ساڵی (1886)ی پشدهرهوه لهگهڵ هێزی دهوڵهتی عوسمانی “تهحسین”ی والیی موسڵ لهم بروسكهیهی بههۆی تهلگرافنامهی دیاربهكرهوه ناردووه بۆ سهروهزیر (صدری أعظم) له ئهستهمبوڵ، چونكه ڕاستهوخۆ نهگهیشتووته ئهوێ و له دیاربهكرهوه به ژماره (802) گهیهنراوه. بروسكهكه مێژووی (15)ی تشرینی یهكهمی (1303)ی ڕۆمی (1887)ی زایینی بهسهرهوهیه، له (ل524)ی سهرچاوهی ناوبراوهوه، پێدهچێت بهڵگهنامهی تریش لهو بارهیهوه ههبێت، چونكه له بهڵگهنامهدا ئاماژه بهوه كراوه (وهك پێشتر بهرچاو خرا)، وادیاره پێشتریش لهو بارهبهوه ههواڵیان بهسهرووی خۆیان داوه، بهڵام ئهو بهڵگهنامهیه دهست ئێمه نهكهوتووه، بههیواین له داهاتوودا ههموو ئهو بهڵگهنامانهی له مێژوو و ڕابردووی كورد دهدوێن بخرێنهبهر دیدهی خوێنهران.
پوختهی كوردی:
مقام صدرات عظمايه
بۆ مهقامی مهزنی سهرۆكایهتی وهزیران وهك پێشتر بهرچاو خرا، ههزار ماڵی پشدهری بههۆی دوژمنایهتیهوه پهنایان بردهبهر ئێران و بهڕێگای پێویست گێڕاماننهوه بۆ گوندهكانیان و چهكمان كردن تا ڕووداوی دیكه نهقهومێ و قسهمان لێ وهرگرتن و بهسایهی حهزرهتی سوڵتانهوه ئهوانهمان ڕاگیراو (تهوقیف) كرد كه چهكدار بوون و شهڕی سهربازهكانیان دهكرد، ئهوانیش كه بێ چهك بوون بهشداری ئهم ڕووداوانهیان نهكردبوو بڵاوهیان لێكرد و چوونهوه ماڵهكانیان، سوپاس بۆ خوا كه ئاسایش بهرقهرار بوو، ئهوانهیش كه چهكداربوون و تاوانیان كردبوو ناردماننه لای فهرمانده و بریكاری موتهسهڕیفی سلێمانی تا ڕاگیر بكرێن و بخرێنهبهر دادگا و ڕووداوهكانی دژی سهربازانی سهرسنوور و خێڵهكانی ئهو دهوروبهره قهبهنهكرێن و دزه نهكهن و خوێنیش نهڕژێت، ئهم شێوه ئاسایی كردنهوهیهی بارودۆخهكه ههر بهپشت و پهنای حهزرهتی سایهی شوێنهواره بڵندهكانی ئهو بووه.
له 15ی تشرینی یهكهمی 303دا
والیی ویلایهتی مووسڵ
تهحسین
بهڵگهنامهی ژماره(2)
یادداشتی ” محهمهد كامل”ی سهروهزیر (صدرى أعظم) بۆ دیوانی هومایۆن سهبارهت بهشهڕی ساڵی (1886)ی نێوان پشدهریان و دهوڵهتی عوسمانی و ئاكامهكانی یادداشتهكه ڕۆژی (17)ی صفر 1305ی و (22)ی تشرینی یهكهمی (303)ی ڕۆمی (1887) بۆ ههمان ڕووداو نووسراوه.
دەقی كوردی:
بابی عالی
دائیرەی سەرۆكایەتی وەزیران
دائیرەی سەركاتبی دیوانی هومایۆن
جموجۆڵهكانی ههڵگهڕانهوه پێشتر له سنجاقی سلێمانی دژی زهكهریا بهگی قائمقام و عهسكهرهكانی شاهانهی هاوڕێی كران، پشدهریانی ههڵاتوو بۆ ئێران بهسایهی پاشاوه گهڕانهوه بۆ دێهاتهكانیان و ملیان كهچ كرد و ئهو چهكدارانهش كه چهكی حكومهتیان بهدهستهوه بوو دهستگیر و چهك كران، بهڵام خێڵهكانی دیكه كه بهشداری شهڕیان نهكردبوو هاتنهوه بۆ گوندهكانیان و ئاسایش و ڕێك و پێكی بهرقهرار بوون و تاوانباران دهخرێنه بهر دادگا تا سزای خۆیان وهربگرن و بهپێی ئهو بروسكهیه كه لهوالیی مووسڵهوه بهدهستمان گهییوه گهیشتوونهته ناوهندی ویلایهت گهورهم با ئهوه لهلای مهقامی بهرزتان زانراو بێ.
له 17ی صفر 305 و 22ی تشرینی یهكهمی 303دا،
سهروهزیر
كامل
پێكهێنانی سوارهی حمیدیه- حمیدیه ئالایلری(ئێستر سوار)
لهسهردهمی دهسهڵاتی سوڵتان عهبدولحهمیدی دووهم (1876- 1909)دا حكومهتی عوسمانی بههۆی باری خراپی ئابووری كێشهی زۆری ههبوو، سوڵتان عهبدولحهمید ههوڵیدا بهسیاسهتێكی حهكیمانه دڵی كوردهكان ڕابگرێ بۆ ئهوهی بهلای خۆیاندا بهرێ، بهرههمی ئهو سیاسهتهش ئهوه بوو سوڵتان هێزێكی له كوردهكان دامهزراند، بهناوی (هێزهكانی حهمیدیه)، له ساڵی (1890) لهسهر ناوی عهبدولحهمیدی دووهم، كهله (66) كهتیبهی سوارهی كورد پێكهاتبوون، زۆربهیان له عهشیرهتی ملیی كورد بوون، له ڕۆژههڵاتی ئهنادۆڵ دهستیان كرد به پێكهێنانی هێزێكی ناحكومی، ئهم هێزه نیشانهی خێڵهكی پێوه دیار بوو.
سوڵتان عهبدولحهمید پێشتر و بهشێوهیهكی بهرنامه بۆ دانراو دهستی كرد به پێكهێنانی هێزێكی سواره له عهشیرهته كوردهكان، (سهمیح پاشا) سهركردهی سهربازی ئهرزرومیان سهرپشك كرد لهو كاره، له كانوونی دووهمی (1877) بهڵام سهركهوتو نهبوو، دواتر (ئهدههم پاشا)ی والی ههكاری له ساڵی (1884) هه وڵێكی پتریدا تا سهرۆك هۆزه كوردهكان نزیك بكاتهوه، چهندین كۆبوونهوهی لهگهڵ سهرۆك هۆز و كهسایهتیهكان ئهنجامدا، ئهویش سهركهوتوو نهبوو.
دواتر حكومهتی عوسمانی لهساڵی (1885) بۆ جێبهجێ كردنی دهسهڵاتی خۆی له كوردستان و نزیك خستنهوهی كورد له حكومهت، ههندێ ئاڵای عهشایری كوردی پێكهێنا، كاتێك (زهكی پاشا) بوو به فهرماندهی تیپی چوارهم له ئهرزروم، ئهو ههوڵهی دهست پێكردهوه، بۆ پێكهێنانی هێزێك له سوارهی عهشیرهتهكانی كورد.
سوارهی حهمیدیه بهپێی بڕیارێكی فهرمی لهلایهن سوڵتان عهبدولحهمیدی دووهم له تشرینی دووهمی ساڵی (1890)دا دهرچوو، دواتر كاری بۆ كرا. ئهو هێزه عهشایریه ناوی لێ نرا (حمیدیه ئالایلری- سوارهی حهمیدیه) لهلای كوردهكان به (ئێستر سوار) ناودهبران.
عوسمانیهكان بهناوی سوڵتانهوه بهڵێنی چهندین ئیمتیازاتیان به سهرۆكانی كورد دا، بهمهبهستی داكۆكی كردنی كوردهكان له ئیمپڕاتۆریهتی عوسمانی، چهندین دهعوهتنامهیان ئاراستهی زۆربهی سهرۆك هۆزه كوردهكان كرد، تا له ئهستهمبوڵ سهردانی سوڵتان بكهن، ژمارهیهكی زۆری سهرۆك عهشیرهتهكان بهپیر بانگهوازهكهوه چوون، بهتایبهت ههندێ له عهشیرهتهكانی باكووری كوردستان، سهردانی ئهستهمبوڵیان كرد و بهبۆنهی گهیشتنیانهوه ئاههنگێكی گهوره ساز كرا، خودی سوڵتان له كۆشكهكهی خۆیدا پێشوازی لێكردن، لهو كاتهدا ئهمه شتێكی دهگمهن و تازه بوو، سهرۆك هۆزهكان یهك مانگ له ئهستهمبوڵ مانهوه، سوڵتان دیاری و مهدالیا و نازناو و پلهی سهربازی پێبهخشین، سهرباری موچهیهكی مانگانه. لهو كاتهدا بزاڤی (پان ئیسلامی) و بانگهشهكردن بۆ (كۆمهڵی ئیسلامی) له ئارادا بوو، بۆیه بهشدار بوونی كورد لهم هێزهدا به بهرگری له ئیسلام و شهڕهكانیشیان بهجیهادێكی پیرۆز دادهنرا.
سهرۆك هۆزه كوردهكان بهڵێنیان به سوڵتاندا،ژمارهیهكی زۆر له پیاوهكانیان بنێرن بۆ هێزهكانی سوڵتان، بهڵام كه گهڕانهوه شوێنهكانی خۆیان، ههندێكیان پهشیمان بوونهوه و ههندێكیشیان نهیانتوانی هێز بنێرن، له نێوان (50) سهرۆك هۆزی كورد لهوانهی سهردانی ئهستهمبوڵیان كرد و بهڵێنیاندا هێز بۆ سوارهی حهمیدیه بنێرن، تهنیا (13)یان پهیوهندیان بهو هێزهوه كرد، ئهوانی تر ڕهتیان كردهوه پهیوهندی به سوارهی حهمیدیهوه بكهن، هیچ گومانی تێدانییه، ئهگهر مهترسی حكومهت له جێبهجێ كردنی چاكسازی نهبوایه ئهم تهشكیلاته وا زوو دهستی پێ نهدهكرا، سوودی ئهمهش لهعهسكهری زیاتر ئیداری بوو، چونكه له سایهی ئهمهوه عهشایر بوونه لایهنگیری حكومهت، ئهگهر ئهم تهشكیلاته لهسهر بناغهیهكی بههێز و زانستی بكرایه سوودی بۆ حكومهت زیاتر دهبوو، بهڵام گیانی سهربازی و پابهندی له پێكهێنانی حهمیدیهدا نهبوو، تاكۆتایش ههر ئاوا مایهوه، ئاماده و پڕ چهك نهكرابوون، بۆ زانست و پهروهرده هیچ ههوڵێك نهدهدرا.
دهربارهی قهوارهی ئهو هێزانه (ڕۆبرت ئۆڵسۆن) دهڵێ: ههر یهكێك له لكهكانی ئهو هێزه لهشهش فهوج پێكهاتبوو، ههر فهوجێكیش بریتی بووه له (512) سوار و لكهكان لێك جیاواز بوون، تهمهنی ئهوانهی لهو هێزهدا قبوڵ دهكران،دهبوایه له نێوان (17- 40) ساڵ بوایه، سهرۆك عهشیرهتهكان ههر یهكهیان نازناوێكی سوپاییان پێ دهدرا، وهكو پاشا، دهستكهوت و خهڵاتی ئاشكرایان وهردهگرت و لهناو ئهو هێزانهدا دهسهڵاتیان له دهسهڵاتدارێتی دهرهبهگێتی یا پاشا زۆر تر و به هێز تر بوو، ئهو هێزه له كوشتاری ئهرمهنیهكان و عهرهبه ناسیونالیستهكان بهشدار بوون، نهتهوهی كورد خۆشی له دهستدرێژی و تاوانی ئهو هێزه ڕزگاری نهبوو، تاوانێكی زۆریان ههبووه بهرامبهر كوردهكانی دهرسیم و باشووری كوردستان.
(مروان المدور) گوتویهتی: ” ئهو هێزه له ههموو نهتهوهكانی تری غهیری تورك، وهكو كورد و ئهلبان و چهركهس پێكهێنرابوو، ژمارهی كورد لهناو ئهو هێزهدا تهنیا بریتی بوو له (10) ده ههزار سوار، ئهم بۆچوونهی (مروان المدور) ئهوه بهدرۆ دهخاتهوهكه ههندێ سهرچاوهی دوژمنی كورد گوتویانه ئهو هێزه ههمووی له كورد پێكهاتبوو، ئهو كوشتارهی له ساڵی (1895) له ئهرمهنهكان كرا بوو، بههۆی ئهو هێزهوه بوو، زۆری تاوانهكهش خرابووه ئهستۆی كوردهوه، سوارهی حهمیدیه له كاتی خۆیدا ڕۆڵێكی خراپیان گێڕا، خراپهكارییهكانی سوارهی حهمیدیه كوێرانه و بێ ویژدانانه دهخرێنه پاڵ نهتهوهی كورد.
ههوڵ و تهقهلاكانی سوڵتان عهبدولحهمید بۆ تێكدانی نێوانی كورد و ئهرمهن ههمیشه له كاردا بوو، سوارهی حهمیدیهی بۆ ئهو نیاز و مهبهسته دروست كردبوو، بهكورتی زیانهكانی سوارهی حهمیدیه كهژمارهیهك له دهرهبهگ و سهرۆك عهشیرهتهكانی كورد تێیدا بهشداربوون، زیانێكی زۆری گهیانده كورد و ئهرمهن، حكومهت ههر كارێكی پێ سپاردبان بێ سڵ كردنهوه ئهنجامیان دهدا.
دهربارهی مانهوهی ئهم هێزه (ڕۆبرت ئۆلسۆن) له باسهكهیدا دهڵێت: كاتێك چاكسازی دهستووری له ساڵی (1908) دا مۆر كرا سوارهی حهمیدیه ههر مایهوه، دوای ئهوه ناوی حهمیدیهیان گۆڕی به (فهوجهكانی سوارهی چهكدارهكانی ڕهوهندهكان)، بهڵام ئهو ناو گۆڕینهش هیچ شتێكی نهگۆڕی، ئهوهش ئاشكرا بوو، خواستی ماڵی كردنی كورد بهتێكهڵ كردنی لهگهڵ هێزه سهربازیهكانی ئیمپڕاتۆریهتهكه شكستی هێنا.
ئهوهی جێی داخه بهشێك له نوسهر و توێژهران له باسی كوشتاری ئهرمهن و ستهم و زوڵم و زۆریهكانی دهوڵهتی عوسمانی، چاودهنوقێنن لهوهی تورك كارهكتهری سهرهكی و هۆكاری ئاراستهكردنی ئهو هێزه بوو، بۆ ئهنجامدانی تاوانی كوشتار و تاڵان كردنی دانیشتوانی سایهی دهوڵهتی عوسمانی بهگهلی كوردیشهوه، بهڵكو ئاماژه بهڕۆڵی كورد دهكهن، وهك ئهنجامدهری كوشتاری گهلی ئهرمهن، ئاشكرایه سوارهی حهمیدیه بهكرێگیراوی دهوڵهتی عوسمانی بوون، ئهم دیاردهیهش لهناو ههموو نهتهوه ژێردهستهكاندا بوونی ههبوو، نهتهوهی كورد لهو بارهیهوه بێ تاوانه، ههموو تاوانهكان سهرچاوهكهی دهوڵهتی عوسمانیه، چهند دهرهبهگی بهرژهوهندیخواز و ئهڵقه لهگوێی كورد بۆ تورك هاوكار بوون، ئهوانهش فهرمانی بهرپرسه توركهكانیان جێبهجێ كردووه، ئهوهش ئاشكرایه نهتهوهی كورد خۆشی له زیانهكانی ئهو هێزه و ئهو دهرهبهگانه ڕزگاری نهبووه، قوربانی زۆری بهدهستی سوارهی حهمیدیه لێ كهوتووه، سهرهڕای ئهوهی له ڕووی مافی نهتهوهییهوه زۆر دواكهوت و قهرهبوو نهكرایهوه.
مل نەدانی بیتوێن و پشدهر بۆ پێكهێنانی (سوارەی حەمیدی)
له ڕاستیدا تاوانباركردنی ههموو نهتهوهی كورد بهخراپهكارییهكانی سوارهی حهمیدی بێ ویژدانیه، چونكه دژایهتی و ملنهدانی بهشێك له هێزه كوردییهكان بۆ پێكهێنانی (سوارهی حهمیدی) ئهوه دهسهلمێنێ كاربهدهسته توركهكانی چهند توڕه و نیگهران كردووه، بۆ نموونه: بە هۆی مل نەدانی خەڵكی بیتوێن و پشدەر بۆ دروستكردنی هێزی سوارەی حەمیدی، كاربەدەستە توركەكان هەمیشە لەم سنوورە داخ لەدڵ بوون، بێشەرمانە دانی پێدادەنێن بەهێزێكی سەركوتكەر و توندوتیژی عەسكەری و زەبری ئیداری مەدەنی خێڵەكانی چوارچێوەی فەیلەقەكەیان وێرانكردووە، لە چەند بەڵگەنامەیەكدا ڕق و توڕەییان بە ئاشكرا دیارە و نایشارنەوە، نەیانتوانیوە خۆیان بەرزەفت بكەن، سەرەڕای زیانە مرۆییەكان لەڕووی كاگێریشەوە سنوورەكەیان سزا داوە و داوا كراوە بچوك بكرێتەوە و لە قەزاوە بكرێتەوە بە ناحیە، ئەمەش وەك سزایەك، شكستیان دەربارەی پێكهێنانی سوارەی حەمیدیە لە پشدەر و بیتوێن لەم چەند بەڵگەنامەیەدا دیارە، ئەم بەڵگەنامەیە وێنەی شفرەی تەلگرافنامەی موشیر زەكی پاشای فەرماندەی فەیلەقی هومایۆنی چوارەمە لە دیاربەكر لەبارەی پێكهێنانی سوارەی حەمیدییەوە لە خێڵاتی پشدەر و ڕانیە (بیتوێن)، زەكی پاشا یەكەم كەس بوو پێشنیاریكرد سوارەی حەمیدییە لە خێڵاتی كورد پێكبهێنرێت، بەڵگەنامەكە لە مێژووی 16ی نیسانی 1308ی ڕۆمی (1892ی زایینی) بە سەرەوەیە، لە (ل197)ی سەرچاوەی ناوبراودا بڵاوكراوەتەوە، بەم شێوەیە:
بەڵگەنامەی ژماره (3)
بروسكەی فەیلەقی چوارەم/ دیاربەكر
ج 13 نیسانی 308 فەرمانتان بە پێكهێنانی فەوجەكانی حەمیدی، لە دیاربەكر هەوڵێك دراو سەریگرت، نیشانە بە فەرمانی ئاماژە بۆ كراوتان، خێڵات لەنێو سنوور و دەسەڵاتی فەیلەقی چوارەمدا نین و بەداخەوە نەتوانراوە سوارەی حەمیدی لە خێڵاتی دەرەوەی دەسەڵاتی ئێمە پێكبهێنرێت، خێڵاتی دراوسێی حەڵەب و موسڵ ئارەزووی پێكهێنانی فەوجەكانی حەمیدییان هەیە و ئەوەش جێی سەرنجدانتانە، بۆ ئەو مەبەستە هاتنە لام، بەڵام دانی پێدادەنێم نەمتوانی پێكیبێنم، چونكە ئەو ناوچانە لە دەرەوەی قەڵەمڕەوی فەیلەقەكانی مندان و زاتم نەكردووە لەو خێڵاتە پێكیبێنم، كە لەنێو چوارچێوەی فەیلەقێكی دیكە و ژێردەستی فەرماندەكانی ئەودان، چونكە ئەوە دەبێتە مایەی ناكۆكی و دووبەرەكی سەرباری ئەوەی هی وا هەیە دژی ئەم تەشكیلاتەیە، ئەگەرچی نەتوانراوە جیاوازی و دووبەرەكی بنرێتەوە، منیش بەردەوام هانم داون بۆ ئەم مەسەلەیە. وێڕای ئەوە سوارەی حەمیدی لە پشدەر و ڕانیە پێك بهێنرێت یانا ئێمە نازانین تاچ ڕادەیەك كۆسپ دێتە ڕێمان و ئەم دووساڵە بەهێزێكی سەركوتكەر و توندوتیژی عەسكەری و زەبری ئیداری مەدەنی خێڵەكانی چوارچێوەی فەیلەقەكەمان پەروەردە و چاك كراون، ئەمڕۆ لەم ماوەیەدا بە سایەی سوڵتانەوە هێزەكانی حەمیدی پێكهێنران و هاندران. ئەوەی جێی تێڕوانینە لە جموجۆڵ كەوتنی خێڵات بەڵگەیەكی تەواوە سەركەوتنی ئەو چاكسازیەیە. بەڵام ناتوانم بۆچونێكی بێ ئەملا و ئەولا لەسەر وەزعی پشدەر و ڕانیە لەو ڕووەوە ئاخۆ یاریدەدەرە، یان نا دەرببڕم و فەیلەقی سوڵتانی ئەوێ دەزانێت ڕاستی چییە و بەخێرایی وەزعی ئێستام خستەبەرچاو فەرمانتان. لە 16ی نیسانی 308دا هاوشێوەی دەقەكەیە.
موشیری فەیلەقی چوارەم یاوەری ئەكرەم قوللەری
جواد دەروێش
بەڵگەنامەی ژمارە (4) لەكاتی دووەم شەڕی نێوان پشدەر و سیوەیلە، ئیمزای ڕۆژی 27ی رمضان 1309ك و 12ی نیسانی 1308ی ڕۆمی “جواد پاشا”ی سەروەزیر (صدر اعظم)ی دەوڵەتی عوسمانی پێوەیە، واتە لە بەهاری 1892ی زایینیدا بووه، ئاماژهیان بهوه داوه بە هۆی ئەو ئاژاوانەی نێوان پشدەر و سیوەیل، خەڵكی ڕانیە بەخۆیاندا ڕاپەرمون و دژی حكومەت وەستاون، لەبەر ئەوە ئاگاداری داوە، ئەم بەڵگەنامەیە لە (ل 535)ی ئەو بەڵگەنامەیەدا تۆمار كراوە:
بەڵگەنامەی ژمارە (4)
دەقی كوردی
بابی عالی
دائیرەی سەرۆكایەتی وەزیران
دائیرەی سەركاتبی دیوانی هومایۆن
لاساری و بێ ئابڕویی پشدەریان زانراون چەند دێیەكیان سوتاندووە و هەموو كەلوپەلەكانیان تاڵان كردوون و خێڵاتی ڕانیەش لەبەر ئەم بەخۆداڕاپەرموانەی ئەوان دژی حكومەت ڕاوەستاون و ئەگەر تەمبێ نەكرێن شتی ناخۆش ڕوودەدەن و دەبنە جێی سەرنج. پێویستە ڕێ نەدرێت، سوپا بنێردرێت و وەك موسڵ ئاگادار كراوەتەوە، ئاوایش ڕێبەرایەتی ئۆردووی شەشەمی هومایۆن لایەنگیری ئەمە بووە و جەختی لەسەر كردووە و خەڵك لەم بارەیەوە سكاڵایەكی زۆریان كردووە و هەواڵە زانراوەكانی لای سەر عەسكەری ئەوەن كە ڕێبەرایەتی ناوبراو عەسكەری پێكهێناوە و ئیزنیش وەرگیراوە.
لە 27 رمـضان 309ك و 12ی نیسانی 308 دا
سەدری ئەعزەم و یاوەری ئەكرەم
جواد
بەڵگەنامەی ژمارە (5)
بەڵگەنامەی ژمارە (5) دەقی برووسكەیەكی ڕۆژی 19ی نیسانی 1308ی ڕۆمی (1892ی زایینی) “كەمال”ی والی موسڵە، دەروێش (دەروێش پاشا؟) وێنەیەكی لەبەر دەقی ئەسڵی ڕوونووس كردوەتەوە و لە ل (ل 537)ی سەرچاوەی پێشوودا بڵاوكراوەتەوە:
وێنەی شفرەی تەلگرافی ویلایەتی موسڵ
…………دەبێ هێندێ سوپا ڕەوانەی نێوانیان بكرێت تا هیچ نەقەومێ. ئەگەر ویلایەت ڕێ و شوێن دانەنێت و جموجۆڵی عەسكەری كەمێك دوابخرێت، عەسكەری كاریگەری كەم دەبێتەوە. ئەم خێڵانە هەمیشە پەلامار دەدەن و شەڕ دەكەن و دژی حكومەت ڕادەوەستن و بەم شێوەیە بەردەوام دەبن و پێویستە بەزووترین كات دەرس دابدرێن و كاری پێویست بكرێت بایەخی زیاترە. دەبێت ڕێ و شوێن دابنرێت تا عەسكەر، باڵا دەستی عەسكەر بچەسپێنرێت، تاڵانیەكە بگەڕێنرێتەوە و سەرکێشەكان تەمبێ بكرێن. عەسكەری شاهانە بە فەرماندەیی میر لیوا محەمەد فازڵ پاشا بۆ چارەسەری خێڵات لە موسڵ كۆبۆتەوە تا لە سلێمانی دەستبەكاربێت و ئەو ئیشە لەوێ لە هێندێک شوێنی دیكە بەجێبهێنێت و هێزەكە شەش سەد سەرباز كەمترنەبێت و دوو ستوونی پیادەی عەسكەری شاهانە و سەد و پەنجا ئێستربێت و بچێت مەبەستەكە جێبەجێ بكات. خێڵاتی ڕانیە و سەرانی مەنگوڕ و (بالماس؟)(**)ی قەزای ڕانیە لەسەر سنووری ئێران دانیشتوون ئەمە بەرچاو خراوی فەرمانە.
19ی نیسانی 308
والی موسڵ
دەقاودەقی ئەسڵیەكەیە
كەمال
یاوەری ئەكرەم دەروێش.
گواستنەوەی ناوەندی قەزای مهرگه بۆ پشدهر و نزمكردنهوهی قهزای ڕانیه بۆ ناحیه
دهربارهی شكستیان له پێكهێنانی سوارهی حهمیدی لهچهند بهڵگهنامهیهكدا ڕق و توڕهییان بهئاشكرا دیاره و نایشارنهوه، لهئهنجامی سهرنهكهوتنیان نهیانتوانیوه خۆیان بهرزهفت بكهن، سهرهڕای زیانه مرۆییهكان لهڕووی كارگێڕیشهوه سنوورهكهیان سزا داوه.
لە بەڵگەنامەی ژمارە (6)دا بە هۆی ئەوەی خەڵكی سنووری پشدەر و بیتوێن ملكەچی فەرمان و یاساكانی عوسمانی نابێت، بەتایبەت لە پێكهێنانی سوارەی حەمیدی، لەبەر ئەوە ناوچەكە سزا دەدەن و پێگە كارگێڕیەكەی لێ بسەننەوە و پێشنیاری گواستنەوەی ناوەندی قەزا لە مەرگەوە بۆ پشدەر، و نزمكردنەوەی ڕانیە لە قەزاوە بۆ ناحیە و خستنیە سەر قەزای كۆیسنجق.
ئەم بەڵگەنامەیە كۆمەڵە پێشنیارێكی ئەنجومەنی تایبەت (مجلس مخصوص)ە بۆ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم، سەبارەت بە چەند گۆڕانكاریەكی نێو لیوا (سنجاغ)كانی سلێمانی و كەركوك، لەوانە گواستنەوەی ناوەندی قەزای مەرگە لە (مەرگە)وە بۆ پشدەر یانی بۆ قەڵادزێ كە سەری گرتووە و درووستكردنی ناحیەیەك لە بەشی باكووری پشدەر و نزمكردنەوەی ڕانیە لە قەزاوە بۆ ناحیە و خستنە سەر قەزای كۆیسنجق و كۆكردنەوەی تفەنگی (مارتینی) لە خەڵكی ناوچەكانی سلێمانی و كەركوك و داخستنی چەكسازی سلێمانی كه كاتی بابانهكان پتر له پهنجا كارگهی خۆماڵی (ئههلی)ی تێدا ههبوون… بهڵگهنامهكه كۆمەڵێك زانیاری تری گرنگی تێدایە، بەڵام گشتییە و تایبەت نییە بەم باسەی سنووری پشدەر و بیتوێن لەبەرئەوە لە تۆماركردنی خۆمان دەبوێرین. ل179
بەڵگەنامەكە مێژووی 21ی مایسی 1313ی ڕۆمی (1897ی زایینی) بەسەرەوەیە.
بەڵگەنامەی ژمارە(6)
دەقی كوردی
بابی عالی
ئەنجومەنی تایبەت
چەند هۆ و مەرامێك لە جووتە سنجاقی سلێمانی و كەركوكدا بوونە مایەی خوڵقاندنی جموجۆڵ و شەڕ و كوشتار، بۆ ڕێگرتن لە سەبەبكارانی ئەم گەندەڵی و تاوانانە، …….. ناوەندی ویلایەتی موسڵ ببرێتە كەركوك و كەسانی نالێوەشاوە و قایمقام و بەڕێوەبەری نێو ویلایەت و ئەفسەرانی جەندرمەی سلێمانی بگۆڕدرێن و قەزای ڕانیە بخرێتە سەر قەزای كۆیسنجەق و بكرێتە ناحیە و (پشدەر زودی) بكرێتە ناحیە و ناوەندی قەزای مەرگە ببرێتە پشدەر و قشڵەیەك لەوێ درووست بكرێت و تفەنگی مارتینی دەست خەڵكی هەردوو سنجاقی سلێمانی و كەركوك كۆبكرێتەوە و چەكی عەسكەری بن، یان نا بەهی عەسكەری دابنرێن و كارگەی چەك دروستكردنیش قەدەغە بکرێت. یاداشتێكی 18ی ذی الحجە 313ی ئهنجومهنی نۆكهرتان لهگهڵ مهزبهتهیهكدا لهم ڕۆژهدا بهرچاو خراون.
یادداشتهكه سهرعهسكهر نووسیویه و له ئهنجومهندا خوێندراوهتهوه و ئهوهیان تێدا هاتووه كه عهشایهری كهركوك و سلێمانی زۆرجار ڕێگایان له كاروانهكانی بازرگانی گرتووه و پێكدا ههڵپژان ڕوویداوه و هێزێكی عهسكهری بهفهرماندهیی میر لیوا ڕهزا بهگ بۆ ڕێگرتن لهم ڕووداو و پێكداههڵپژانانه بهڕێ بكرێ بۆ كهركوكی ناوهندی ویلایهتی موسڵ و فهرماندهییه عهسكهرییهكهی و موشیری ئۆردووی هومایۆن ئاگادار بكرێنهوه و دهبێ بهگواستنهوهی ناوهندی ویلایهت بهپێی یهكهم فهرمان بۆ كهركوك ئاگاداری بڵاوبكرێتهوه و والی بچێ بهشوێنهكانی ئهو ویلایهتهدا بگهڕێ و لێكۆڵینهوه و كاری ڕاستهقینه بۆ نههێشتنی شۆڕش و بهرقهراركردنی ئاسایش بكات و ڕاپۆرت لهسهر ڕێ و شوێنی بنچینهیی چهسپاندنی ئاسایش و نیزام و ڕێك و پێكی لهگهڵ وێنهی یادداشت و مهزبهته پێشكهش كراوهكهدا بداته وهزارهت و دائیرهی سهرعهسكهر و ههرچی بێتهكردن فهرمانی حهزرهتی (ولی الامر) ی گهورهمانه. له ههووهڵی موحهڕهمی 315ك و 21ی مایسی 313دا.
بەڵگەنامەكەش لەخوارەوە ناو و ئیمزای ئەمانەی پێوەیە:
سەرعسكر وەزیری داد شێخ الاسلام سەروەزیر
محەمود ڕەزا عبدالرحمن پاشا نامزاج محەمەد جەمالودین ئیبراهیم كوڕی خەلیل
وەزیری ناوخۆ وەزیری دەرەوە سەرۆكی شورای دەوڵەت وەزیری دەریا
محەمەد مەمدوح ئەحمەد تۆفیق محەمەدسەعید حەسەن حوسنی
وەزیری مەعاریف وەزیری ئەوقافی هومایۆن وەزیری دارایی موشیر تۆپخانەی عامیرە
ئەحمەد زوهدی عەبدوڵڵا غالب ئەحمەد ئەزیف مستەفا زەكی
ڕاوێژكاری سەرۆكایەتی وەزیران وەزیری بازرگانی و ئەشغال
محەمەد تۆفیق محەمەد جەلالودین.
كاربەدەستانی تورك دژی خەڵكی ئەم دەڤەرە بڕیاری توندوتیژ و زوڵم و ستەمی بێ ئەندازە بە برووسكە و فەرمانەكانیانەوە دیارە، چۆن دەیانەوێت خەڵكی كوردستان و لهنێویدا ئەم دەڤەرە بەشێوەیەك بەو پەڕی توندوتیژییەوە سەركوتیان بكەن، بۆیە هەر فەرماندە و سەربازێكی تورك هاتبێتە ئەم دەڤەرە دەستی كراوە بووە، لەوەی چەندی بۆ دەڕوات دەتوانێت باج و سهرانهی زۆر بستێنێ و زوڵم و ستەم لە خەڵك بكات، بێ لێپرسینەوە ئەوەی دەتوانێت ئەنجامی بدات، ئهمهش بارودۆخی هاووڵاتیانی ئهم نیشتمانهی گهیانده ئاستێك لهژێر سایهی دهوڵهتی عوسمانیدا لهوپهڕی ژیانی كوڵهمهرگیدا دهژیان، ههر ئهمهش بووهته هۆی ئهوهی نهتوانن بێ دهنگ بن و بهرهو ڕووی دهسهڵاتداران بوونهتهوه و بۆ باشتر كردنی بارودۆخی وڵات ڕاپهڕین و شۆڕشیان لهدژیان بهرپا كردووه.
—————————-
پهراوێز و سهرچاوهكان:
(*) ناوهندی بهڵگهنامهی عوسمانی” لهئهستهمبوڵ ههموو بهڵگهنامهكانی لهكتێبێكدا بهم ناونیشانهی خوارهوه بڵاوكردۆتهوه:
MUSUL- KERKUK ILE ILGILI
ARSIV BELGELERI (1525- 1919)
ئهو بهڵگهنامانهی لێره بڵاوكراونهتهوه بۆ ههر بهڵگهنامهیهك ئاماژه بهلاپهڕهی سهرچاوهكه كراوه، بهڵگهنامهكان كاك عهبدولعهزیزی برای عهبدولڕهقیب یووسف كردونیه كرمانجی سهروو و ” سدیق ساڵح” یش به كرمانجی خواروو دایڕشتوونهتهوه، بۆ دەقە بنەڕەتیەكان بڕوانە پاشكۆی:(عبدالرقیب یوسف، سدیق سالح، بیرهوهریهكانی ئهحمهدی حهماغای پشدهری، سلێمانی 2001، ل 153).
(**) بالماس: دەبێت مەبەستی هۆزی )بڵباس( بێت، كە كاتی خۆی یهكێتی بڵباسهكان لهم چهند هۆزه پێكهاتبوون: ( مهنگوڕ، مامهش، پیران، ڕهمك، سن و قاقا…هتد) ڕۆڵی گرنگیان له ناوچهكه گێڕا دواتر به فێڵ و جهورو ستهمی عوسمانی و سهفهوی لێك دابڕێنران و ههر بهشهی بهلایهكدا دهربهدهركران و بڵاوهیان پێكرا، بهشێكیان لەقەزای ڕانیە و دەشتی بیتوێن جیشتەجێ بوون.
(1) ئیبراهیم ئیبراهیم میراودەلی،چهند لاپهڕهیهك لهمێژووی میراودهلی پشدهر، بهرگی یهكهم، چاپی یهكهم، چاپخانهی بهدرخان، سلێمانی،2003 .
(2) اسماعیل حقی شاوهیس، نادارانی كورد، مهلا سهلیم ئهفهندی، گۆڤاری ڕۆژی نوێ، ژماره 8، ساڵی 1، تشرینی دووهم، 1960.
(3) تاهیر ئەحمەد حەوێزی، كێژووی كۆیە، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، 2007.
(4) حەسەن مەحمود حەمەكەریم، مەلائیدریسی بەدلیسی ڕۆڵی لە یەكخستنی میرنشینە كوردیەكاندا ، چاپی یەكەم ، چاپخانەی چوارچرا، 2008، www.tishk books . comپرۆژە لەسەرتۆری ئەنتەرنێت.
(5) د. وهلید حمدی، كورد و كوردستان له بهڵگهنامهكانی بهریتانیادا، و:محهمهد نوری تۆفیق، چاپخانهی ئۆفیسی تیشك، سلێمانی 1999.
(6) دكتۆر عەبدوڵڵا عەلیاوەیی، كوردستان لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا، چاپی سێیەم، هەولێر، 2004.
(7) دیوانی شیخ رەزا ی تاڵەبانی، كۆكردنەوە و ساغ كردنەوەی: شێخ محەمەد خاڵ و ئومێد ئاشنا، چاپی یەكەم،هەولێر 2003.
(8) د. یاسین سەردەشتی، كوردستانی ئێران، چاپی دووەم، چاپخانەی (سیما)، سلێمانی،2011.
(9) شرفخانی بدلیسی، شەرەفنامە، و: هەژار ، چاپی دوهەم، چاپخانەی جەواهیری تاران، 1981.
(10) عبدالرقیب یوسف و سدیق ساڵح، بیرەوەریەكانی ئەحمەدی حەماغای پشدەری تۆماركردن و ئامادەكردنی: عبدالرقیب یوسف، سدیق سالح، سلێمانی، 2001.
(11) كلۆدیوس جیمس ریچ، گەشتی ریچ بۆ كوردستان- 1820ز، چاپی یەكەم ئیران –تەورێز- 1993.
(12) گۆران ئیبراهیم سالح، كەركوك لەسەردەمی دەولەتی عوسمانیدا لەنیوان ساڵانی 1876-1909ز، 2000.
(13) محەمەدئەمین زەكی بەگ، خولاصەیەكی تأریخی كورد و كوردستان، ئامادەكردنی: ڕەفیق ساڵح، بەرگی چوارەم، بنكەی ژین، سلێمانی 2006.
(14) محهمهد ڕهسوڵ هاوار، .
(15) مۆفەق میراودەلی، عەشیرەتی میراودەلی، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2010.
(16) م.كامهران محهمهد حاجی، كوردستان له یادداشتی چهند گهڕیدهیهكی ڕووسیدا، گۆڤاری مێژوو،ساڵی سێیهم ژماره 9، زستانی 2009.
(17) ن، لازاریف، مێژووی كوردستان، وەرگێڕانی: هوشیار عبداللە سەنگاوی، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2008.
