گوڵبژێرێک لە وتەی ناوداران دەربارەی ئازادی.. رەزا شـوان
ئازادی لە زمانی ئینگـلیزیدا (فـریـدۆم) ە. لە بنەڕەتـدا وشەی فـریدۆمی ئینگلیزی لە رووی ئیتیـمـۆلـۆژییەوە، پەیـوەنـدی بە وشەی (فـرێنـد) واتە (هـاوڕێ) وەوە هـەیە.
لە ئینگلیزیی کۆنیشدا (فریدۆم) واتای: هـێزی هـەڵـبژاردن و بڕیاردانی چارەنـووس، دۆخـی ئیـرادەی ئـازاد، رزگـاربـوون لـە کـۆیـلایەتی و لـە سـتەمـکاری دەگـرێـتـەوە.
هەنـدێکیش وشەی ئازادی بۆ وشە لاتـینی (لـیـبەر) دەگەڕێـننەوە، کە واتای توانـای مـرۆڤ لە جـۆڵان و رەفـتار و هـەر کارێک دەگرێتـەوە، بە بـوونی کەمتریـن مـەرج.
ئازادی وشەیەکی پێرۆزە، لە هەموو ئاین و ئایدیاڵ و پەرتووکەکان و لەلای هەمـوو گەلانی ئازادیخوازی جیهان. جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤيش جەختی لەسەر کردۆتەوە.
ئـازادی چـییە؟ رەنگە ئەمە پرسیارێکی قـورس بێـت، چونکە وەڵامـەکەی پەیـوەستە بەو کەسـەی وەڵامی دەداتـەوە. ئـازادی بـریتییە لە دەسەڵات یان مـافی رەفـتارکـردن، قـسەکـردن و رادەربـڕیـن، یان بیـرکـردنەوە وەک ئـەوەی کە مـرۆڤ دەیەوێـت، بەبێ بەربەست و ئاستەنگی و کۆنترۆڵکردن و بوونی حکومەتی ستەمکاری سەرکوتەر و دەمکوتکەر. ئـازادی سەربەخـۆییە لە کـرداردا، بۆ بەدەستهـێنانی خەون و هـیواکانی مـرۆڤ. یـان ئەنجـامـدانی هـەر کـردارێـکی دڵـخـوازی تـاک، تـا ئـەو رادەیـەی، کـە پـێـشـێـلی ئـازادی و مـافـەکانی کەسـانی کە نەکـات.
مـرۆڤ بە ئـازادی لەدایک دەبێـت. ئـازادی مافـێکی سـروشتـییە لە مافـەکانی مـرۆڤ، کە هـەمیـشە هـەوڵی بۆ دەدات. چونکە ژیـان بەبێ ئـازادی ژیـان نیـیە و هـیچ چـێژ و خـۆشییەکی نییە. ئـازادی یەکـێکە لە سادەتـرین و گـرنگـترین پێـداویستییەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگا. رێگە بە تاکەکان دەدات، بەبێ سنوور و سانسۆر بیربکەنەوە و دەریببڕن.
ئـازادی مـافی ئـەوەت پێـدەبەخـشێـت، لەگەڵ ناسـنامـەی راسـتەقـینەی خـۆتـدا بـژیـت. ئازادیـش نادرێـت و دەبێـت بەدەستبهـێنرێـت. ئـازادی ئـازاییە، هەموو ئازادیخوازێکی ئـازا، پێـشمەرگەیـەکی ئـازایە، کە لە پێـناوی بەدەسـتهـێـنانی ئـازادیـدا، سـڵ ناکاتـەوە.
کۆمەڵناس (ئـۆرلانـد پاتەرش) نووسەری پەرتووکی (ئازادی لە پیشەسازی کولتووری رۆژئـاوادا) دەڵـێـت:”ئـازادی تەنهـا بەهـایە، کـە پێـدەچـێـت زۆر کـەس ئـامـادەبـێـت لە پـێـناویـدا بـمـرێـت”.
بۆ ئـەوەی ئێـوەی خوێـنەر، زیاتـر لە واتا و لە بەهـەکانی ئـازادی تـێـبگەن و سوودیان لێوەربگرن. (٥٠) وتە لە وتەکانی ناودارانی جیهان بۆتانم گوڵبژێر کردوون. لە چەندین سایتی ئینگـلیزییەوە وەریانـم گرتـوون و وەریانـم گـێڕاون بۆ سەر زمانی. کوردی.
١ـ کاری جـۆنـز: نهـێـنـیی بەخـتەوەری ئـازادیـیە.. نهـێنی ئـازادیـش ئـازاییـە.
٢ـ جـوبـران خەلـیل جـوبـران: ژیـان بەبێ ئـازادی.. جەسـتەیەکی بێ رۆحـە.
٣ـ ڤـیکـتۆر هـۆگـۆ: ئـازادی بۆ مـرۆڤ نایـاتە خوارەوە.. پێویـستە مـرۆف بـۆی سەربـکەوێـت.
٤ـ مـۆرا: هەر نەتەوەیەک، لە پێناوی ئازادیی خۆیدا، خۆی بەهـێز نەکات و ئامادەی گیانبەخـشیـن نەبێـت.. خـۆی دەدۆڕێـنێـت.
٥ـ نـۆرداڵ گـرایک: ئـازادی و ژیـان یەکـن.
٦ـ مارتن لوتـێر کینگ: ئازادی هەرگیز خۆبەخشانە لەلایەن ستەمکارانەوە نادرێت.. دەبێـت لەلایـەن ستەمـلـێکـراوانەوە داوا بکـرێـت.
٧ـ جـۆرج واشـنـتـۆن: پـەروەردە کـلـیلی کـردنەوەی درگـای زێـڕینی ئـازادییـە.
٨ـ هـێربـێرت هـۆڤـەر: ئـازادی ئەو پەنجـەرە کـراوەیەیـە، کە تیـشکی خـۆری رۆحی مـرۆڤ و شکـۆداری مـرۆڤی لـێـدێتـە ژوورەوە.
٩ـ پـێشەوا قـازی محەمەد: هەستی نیشـتـمان پەروەری و ئـازادی.. لە دڵی هەمـوو کوردیکـدا جێگـیربـووە و دەست لـێهـەڵگـرتنی نیـیە.
١٠ـ باراک ئـۆبـاما: ئـازادی مـن بەنـدە بـەوەوە.. کە تـۆش ئازادبیـت.
١١ـ تاگـور: ئازادی کاتێک بەدەستـدێـت.. کە باجـی تەواوی بـدەیـن.
١٢ـ وۆلـێ سـویـنکا: گەورەتریـن مەتـرسی بـۆ سەر ئـازادی نەبـوونی رەخـنەیە.
١٣ـ مـاوتـسی تـۆنـگ: ئـازادی لە لـوولەی تـفـەنگـدا هـەڵـدێـت.
١٤ـ دیمـۆن دیـسی: ئـازادی نادرێـت و دەسێـنرێـت.. کە سەنـدیـشت، دەبـێـت بـزانیـت کە چـۆن بەکـاری دەهـێـنیـت.
١٥ـ ناپـلـیۆن: نەتەوەیەک ئاڵای ئازادی و یەکـێتی بشەکێتەوە.. هـیچ کاتێک نانەوێـت.
١٦ـ جان جاک رۆسۆ: مـرۆڤ بە ئازادی لەدایک دەبێـت.. بەڵام لە هەمـوو شوێنێکـدا، زنجـیری کۆیـلایەتی بەکـێـش دەکـات.
١٧ـ پاتریک هـێنری: کەسانی تر چییان دەوێت.. ئەوەی من دەمەوێت ئازادی یا مردنە.
١٨ـ مـەدام رۆلانـد: ئـەی ئـازادی، چەنـدهـا تـاوان.. بە نـاوی تـۆوەوە دەکـرێـن.
١٩ـ مـۆشـیە دیـان: ئـازادی ئـۆکـسجـیـنی رۆحـە.
٢٠ـ ئەبـرەهـام لـیـنکـۆڵـن: ئەوانـەی نکـووڵـی لە ئـازادیی کەسـانی تـر دەکـەن.. خـۆیـان شـایـەنی نـیـن.
٢١ـ فایـق بێکەس: داری ئـازادی بە خـوێـن ئـاو نـەدرێ قـەت بەرناگـرێ
سـەربـەخــۆیـی بێ فـیـــداکـاری ئەبــــەد سـەرنـاگـرێ
٢٢ـ شارلـوت بـرونـتی: مـن باڵـندە نیـم، هـیچ تۆڕێکـیش مـن ناگرێـت، مـن مرۆڤێکی ئـازادم و خـاوەن ئیـرادەیـەکی سـەربەخـۆم.
٢٣ـ خـۆزە سیلـوا: تا زەمانی کـۆت و بەنـدی و ئەسارەت نەبـینین.. هەست بە ئازادی ناکەیـن.
٢٤ـ تۆماس کامبل: ئەو کەسەی نیشتمانەکەی خۆشدەوێت.. خوێنەکەی تۆوی ئازادییە.
٢٥ـ نـزار قەبانی: ئازادی وەکو ئاسمان و شەو و دەریـایە.. رازی نابێت بە دابەشکردن و لێ کەمکـردنەوە و سازشکـردن.
٢٦ـ ماهـاتما گانـدی: ئەگەر نەتوانین بە ئازادی بژیـن.. باشتر وایە باوەش بکەینەوە و پـێشـوازی لە مـەرگ بکەیـن.
٢٧ـ شێخ سەعـیدی پـیران: چۆن شۆڕشی نەتەوەیەک بۆ تا هەتایە لەناو دەبرێـت.. کە ئەم نەتەوەیە سووربێـت لەسەر، سەنـدنی ئازادی و ئامادەش بێـت نـرخەکەی پێشکەش بکات.
٢٨ـ رۆپـسـپـێـر: بەو وڵاتـە دەڵـێن ئـازادە.. کە رێـز لە مافەکانی مرۆڤ دەگرێت و یاسا سـەروەرە و دادپـەروەریی تێـدایـە.
٢٩ـ رۆبـێرت فـرۆسـت: ئـازادی لە ئـازایـەتی دایـە.
٣٠ـ هـانـز کریـستیان ئەنـدەرسـۆن: تەنیـا ژیـان بـەس نیـیە.. مـرۆڤ دەبێـت چـێـژ لە تیـشکی خـۆر و لە ئـازادی و لە خـونچـەگـۆڵەکان وەربگـرێـت.
٣١ـ تـونی مـۆریسـۆن: ئەرکی ئـازادی، ئازادکـردنی مـرۆڤی تـرە.
٣٢ـ جـۆرج واشـنـتۆن: ئەگـەر ئـازادیـمان لێ زەوتـبکەن.. رەنگە دامـاو و بێ دەنگ وەک مـەڕ بـەرەو سەربـڕیـن بـمـانبـەن.
٣٣ـ جـێمس باڵـدویـن: ئازادی شتێک نییە بە هەر کەسێک بدرێـت.. ئازادی شتێکە کە خەڵکی وەریـدەگـرێـت. خەڵکـیش ئـازادن چـۆنیان بـوێـت.
٣٤ـ پێشەوا قازی محەمەد: ئێوە هەمووتان ئاگادارن کە کورد لە رێگای ئازادیدا، زۆری بەخـت کـردووە و بەردەوامـیش لەگەڵ داگـیرکەرانـدا لە مـلمـلانـێی بەرەنگاریـدا بـووە.
٣٥ـ ریچارد لاولیس: من کە لە بەنـدیخانە دام، دەزانم ئازادی چـییە و چ تامێکی هەیە.
٣٦ـ مەلای گەورەی کۆیی: هـەرکـەس ئـــازادی و سـەربـەسـتی بـوێ
بـای گــەرم و ســاردی وەلــەش ئەکـەوێ
٣٧ـ ڤـۆڵتێر: ئازادی و تەندروستی هاوشێوەن، تا لە دەستیان نەدەین بایەخیان نازانین.
٣٨ـ ئەمەرسۆن: هـیچ کاتێک ئازادی چاوەڕێمان ناکات، بەڵکو دەبێت درێغی نەکەین و بە دڵ و بە گیان داوای بکەیـن. لە هـیچ شوێـن و مـێژوویەکـدا، شکـنابەم کە ئازادی و دیمـوکـراتی بە سـووک و ئاسانی دەستکەوتـبن.
٣٩ـ سـۆنیا سـۆن: هەرگـیز دەسەڵات مـەدەن بە کەسێک، کە ئـازادیتان لێ زەوتـبکات. ئـەوە هـی ئێـوەیە، هـی کەسی تر نیـیە جگە لە ئێـوە، ئەوەتـان لەبیـربێـت.
٤٠ـ بـوم ستۆکـوێـل: مـن باوەڕم بە ئـازادیی دەربـڕین هـەیە.. بەڵام لەو بـڕوایەشـدام ئێـمەش مـافی تـێـبـیـنـیـمان لەسەر ئـازادیی دەربـڕیـن هـەبێـت.
٤١ـ هـێمـن موکریـانی: بەڵێ سەخـتە یەکجـار سەخـتە، دووری لە ژن، نامـرادی
بـەڵام لە ژن خـۆشـەویـستـر لە لای مـن ئەتـۆی ئـازادی
٤٢ـ بـۆپ مارلی: باشـتر وایە لە خەباتکـردنـدا، لە پـێـناوی ئازادیـدا بمـریـت.. لەوەی بە درێـژایی تەمـەنی ژیـانـت بە دیـلی بـژیـت.
٤٣ـ جۆهـان سـیوم: ئـازادیی راستەقـیـنە.. لە دادپـەروەری بەولاوە هـیچی تـر نیـیە.
٤٤ـ فـریـدریـش ڤـۆن هـایـک: بـاری نائـاسایی، هـەمـیـشە ئـەو بـیـانـووە بـووە، کە گەرەنـتی ئـازادیی تاکـە کەس لەنـاوچـووە.
٤٥ـ رەحمەت نەژاد: ئازادی مافە و دەبێت وەربگیرێت.. دیاری نییە پێشکەش بکرێت.
٤٦ـ بنیامیـن فـرانکـلـین: ئـازادی نیـشـتـمانـە.
٤٧ـ ماهـاتـما گانـدی: ئـازادی رۆح و هـەناسەی مـرۆڤە.. نـرخی ئـەم شـتانە چـەنـدە؟
٤٨ـ ئەلـبـێر کامـۆ: ئـازادی دەرفـەتـێکە.. بـۆ ئـەوەی باشـتر بـین.
٤٩ـ تـۆنی کاڵـدیـرۆن: ئـازادی بۆ لاوازەکـان نیـیە.
٥٠ـ ئـاونـگ سـان سـووکی: تاکـە زینـدانی راسـتەقـیـنە تـرسـە.. تاکـە ئـازادیی راستەقـینەش ئـازادبـوونە لە تـرس.
رەزا شـوان
نەرویـج: ٢٠٢٤
