بەکورتی 24: برینی رەوشتیی.. کۆتا جۆری برین نییە، کە مرۆڤایەتیی بۆیهێناویین.. ئازاد حەمە

برینی رەوشتییMoral Injury چەمکێکی نوێیە و لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستدا کەوتووەتەبەربەکاربردن و وەک نەخۆشییەکی دەروونییش نەناسێندراوە. سەرەتا چەمکەکە لە بواری دەروونناسی سەربازیدا سەریهەڵداوە و دواتر بەرەو بواری چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT) رۆشتووە. کەواتە، یەکێک لە ڕێگاچارەسەرەکان سەبارەت بە برینداربوونی رەوشتیی چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT)یە، کە فەلسەفەی کلینیکی(عیادەی فەلسەفیی) دەکارێت لەوبارەوە کاری لەسەربکات.
دەکرێت بگوترێت، کە برینداریی رەوشتیی هێمایە بۆ ئەو دۆخ و رووداوانەی کاریگەریی دەروونی و کۆمەڵایەتی و ڕۆحییان لەسەر ئەو کەسە داناوە، کە رەوشتی بریندارکردووە.دەکرێت ڕووداوەکان هەڕەشەئامێز ببوبێتن،یان بابەتگەلێکبووبێتن، لە شێوەی خیانەتکردن، پێشێلکردنی بیروباوەڕ و بەها رەوشتییە قووڵەکان. لەبەرئەوەی کەسەکە بەهۆی ئەم برینداربوونە رەوشتییەوە دووچاری خەمۆکیی دەبێت، رەنگە برینە رەوشتییەکە ئاماژەکانی پەشێویی دەروونی پاش خورپەPTSDش لەخۆبگرێت. بۆنموونە سوتاندنی کتێبێکی پیرۆزی ئاینیی لەبەردەم کەسێکی دیندار،یان سوکایەتیکردن بە بەهای سیاسیی و هێمایەکی ئایدیۆلۆژی کەسێک.
برینی رەوشتیی چییە؟جۆرێک نییە لە فشاریی، پەشێویی دەروونیی؟ برینی رەوشتیی جیاوازیی چییە لە پەریشانی رەوشتییMoral Distress؟ ساڕێژبوونی برینی رەوشتیی شیاوە؟ چ ڕووداوێک ئەگەری زیانبەخشی رەوشتیی هەیە؟ دەگەی رەوشتیی برینداریی رەوشتیی دروستناکات؟ مرۆڤ تاکە بوونەوەرە کە برینی ڕەوشتیی تیادروستدەبێت؟ شێت دووچاری برینی ڕەوشتیی دەبێتەوە؟ جیاوازیی لەنێوان برینە ڕەوشتییەکاندا هەیە؟
برینداریی رەوشتیی چییە؟ ئەم جۆرە بریندارییە لە پرسە رەوشتییەکانەوە سەرچاوەدەگرێت و ئەنجامی توندوتیژی و زەبرێکی ڕاستەوخۆ نییە. گومانیناوێت، رووداوە زیانبەخشە رەوشتییەکان هەمیشە هۆکاری سەرەکیی برینداربوونە رەوشتییەکانی تاکن. واتە، ئەوانەی دووچاری زیانبەخشی رەوشتیی دەبنەوە یان بەها رەوشتییەکانیان پێشێلدەکرێت، دەبینیین کە ئەوانە راستەوخۆ رووبەرووی برینداربوونی رەوشتیی دەبنەوە. لێ ئاژەڵ لەم رێسایانە بەدەرە، چونکە کرداری ئاژەڵەکان نە ڕەوشتییە نەش ناڕەوشتیی. بەمجۆرەبێت بوونی ڕەوشت گرنگە بۆ برینداربوونی رەوشتیی.
هەر تایبەت بەو لایەنەی سەرەوە دەکرێت بپرسین، کە ئایا شێت دووچاری برینی ڕەوشتیی دەبێتەوە؟ سەبارەت بەم لایەنە، زۆربەی پسپۆران لەبواری شێتناسی و رەوشتناسی پێیانوایە بۆ بڕیاردان لەسەر ئەم لایەنە پێویستمان بەسەرلەنوێ پێناسەکردنەوەی واتای شێت و واتای ڕەوشتە. هاوکات ئەوەش، کە ئاستی شێتبوونەکەی شێت لەکوێیە، واتە ئاگایی بەتەواتی لای شێت باریکردووە. ئەگەر ئاگایی لای شێت بەتەواوەتی بوونی نەبێت کەواتە ڕەوشت بۆ شێت ئەو بەهایەی نییە، یان ڕەوشت پەیوەندیی بە ئاکار و رەفتارییەوە نییە.
سەرباری ئەوە، کاتێک پەرێشانی رەوشتیی ئەزموون دەکرێت، کە مرۆڤ ڕووبەڕووی دووڕیانێکی رەوشتیی دەبێتەوە. پسپۆران و پزیشکانی دەروونیی پێیانوایە کە ئەگەر پەریشانی رەوشتیی چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت گەشە بکات بۆ برینداربوونی رەوشتی درێژخایەن. بۆیە لێرەدا پێویستە بپرسیین: رەوشت چییە؟ رەوشت ئاماژەیە بۆ ئەو کۆمەڵە ڕێسا و فەرمانە کۆمەڵایەتیانەی بناغەی کارکردنی کۆمەڵگایەک و هەڵسوکەوتی تاکەکانی دادەنێن.
برینی رەوشتی دیوی تریشی هەیە، بۆنموونە: هەوڵ بۆ گۆڕینی هەستی کەسێک سەبارەت بە دۆسییەک کە تیایا تاوانبارکراوە، لەکاتێکدا خۆی تاوانبار نییە. کەوابێت، ئەگەر پێتنەکرێت هاوکاری بییت و لەو دۆخی تاوانبارکارییە رزگاریکەیت دواجار دوچاری برینداربوونی رەوشتیی دەبیت. وێڕای ئەوە، لەم بارەوە دیاردەی تری برینی رەوشتییمان هەیە، لەوانە:کاتێک لە شەرێکدا تۆ هۆکاری مردنی بە ناحەقی کەسانێکی تریت، یان هۆکاری ئەوەی، کە کەسانێک هاوکاری پزیشکییان بەدەستنەگات.
سەرباری ئەوە، ئەزموونەکانی شەڕ بەشێکە لەو بریندارییە رەوشتییەی لای سەرەوە باسکرا. بۆنموونە، ئەو دۆزەی جەنگی ڤێتنام لەرووی رەوشتییەوە دروستیکرد وایکرد زۆرێک لە سەربازە ئەمریکییەکان ڕووبەڕووی بارودۆخی رەوشتیی ببنەوە؛ لە شەری کەرواتیاشدا زۆرێک بە برینداریی رەوشتییەوە لە ململانێکانی ناو شەڕەکە هاتنەدەرەوە؛ داگیرکردنی کوەیت لەلایەن سەربازە عێراقییەکانەوە ئەمەش یەک دونیا برینداربوونی رەوشتی بۆ سەربازە عێراقییەکان هێنا.
بۆ گەلێک لە توێژەران و پزیشکەکان زۆرێک لە قوربانییەکانی برینداریی رەوشتیی ئەوانەن، کە ڕووبەڕووی مردن یان هەڕەشەی مردن، یان توندوتیژی سێکسی بوونەتەوە. دەرئەنجامەکانی شەڕ لەسەر دانیشتوانی بێتاوانیش یەکێکە لە هۆکارەکانی دروستبوونیی برینداریی رەوشتیی.
وێرای ئەوە، برینداربوونی رەوشتیی دەتوانێت کاریگەری لەسەر ژیانی کەسیش دانێت، جا لەناو خێزان بێت یان شوێنی کار. لەبەرئەوەی ئەوانەی دووچاری برینداربوونی رەوشتی دەبنەوە لە شوێنی کارەکانیاندا پاسیڤ، بگرە بێزار و خەمۆکیش دەبن.
دیوێکی تری برینی رەوشتیی ئەم لایەنەش دەگرێتەوە: بێهیوایی و یان بێدەسەڵاتی لە بەرامبەر رووداوەکان رێگایەکن بۆ برینداریی رەوشتیی. ئەم حاڵەتەش زۆرجار رووبەرووی زۆرێک لەو کارمەندانە لە جیهاندا دەبێتەوە کە لە بواری کاری خێرخوازیدا کاردەکەن: کارمەندانی ئۆفیسی پەناهدەکان، ئاگرکوژێنەرەوەکان، کارمەندانی بواری بومەلەرزە و رووداوی سروشتیی، رۆژنامەوان و پزیشکانی ئەودیو سنوورەکان.
دوا گوتنمان سەبارەت بە برینداریی ڕەوشتیی ئەوەیە، کە کۆمەڵگەی تازەی کوردی پڕە لە جۆرەکانی شکستیی رەوشتیی و رەوشتییانە برینداربوون. رۆژانە سەرپێچیییە رەوشتییەکان برینداریی رەوشتیی دروستدەکەن. برینە رەوشتییەکانی کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ کات زیاددەکەن(لە ئەنفالەوە تادەگاتە بێکەرامەتکردن بەناوی موچەوە) و لەناو برینداربوونی رەوشتیی کوردییشدا مرۆڤ بەدەست ئەو ئازارە دەروونیی و ڕەفتاریی و کۆمەڵایەتیی و هەندێکجاریش ڕۆحییانەی رووبەروویدەبێتەوە دووچاری گیرخواردنێکی سەیری دەروونیی دەبێتەوە. ئەو رووداوانەی ئەم مرۆڤە کوردە بەرکەوتنیان لەگەڵدا دەکات ڕوشاندیی رەوشتیی بۆدێنێت و ڕێگایەکیشدەبن بۆ بێهیوایی و دواتر لە مرۆڤبوونکەوتنیش. ئەمە وادەکات بڵێێن: ڕووداوە زیانبەخشەکانی رەوشتی کۆمەڵگەی ئێمە شکستی رەوشتیشیان لەگەڵ خۆیان پەلەکێشی ناو ژیانی دروونی و رۆحی ئێمە کردووە.

ئازاد حەمە
پرۆفیسۆر لە فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی

Azad Hama

دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.